Протистар

Проти́стар (бор. грек. πρώτιστος «иң тәүге, беренсе») — парафилик төркөм. Улар хайуандарға, үҫемлектәргә һәм бәшмәктәргә инмәй. Исем атамаһы Эрнст Геккел тарафынан 1886 йыл керетелгән. Шулай ҙа бөгөнгө ҡараш менән уны 1969 йыл Роберт Уиттекер беренсе булып ҡулланған. Ул «биш батшалыҡ системалары» авторы. Традиция буйынса протистарҙы бер күҙәнәклеләр (Protozoa), ылымыҡтар (Algae) һәм бәшмәк һымаҡ организмдар төркәмдәренә бүләләр. Был төркөмдәр барыһы ла полифилетик тәбиғәт һәм таксондар булараҡ файҙаланылмай.

Протистар
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Без ранга:  Протисты
Халыҡ-ара фәнни исеме
Protista Haeckel, 1866
Бүлендек таксондар
Хромисты Гетероконтофит ылымыҡтар Гаптофит ылымыҡтар Криптофит ылымыҡтар Альвеолобионттар Динофлагелляттар Апикомплекстар Инфузориялар Excavata Эвгленлылар Percolozoa Metamonada Rhizaria Радиолярийҙар Фораминиферҙар Cercozoa Amoebozoa Choanozoa Һәм башҡа бик күп төрҙәр (төрлө классификациялар бер-береһенән ныҡ айырыла )
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр

Башҡа бик күп төркөмдәр кеүек, «ҡалдыҡ принцибы» буйынсы, протистар ҡайһылыр берәй ыңғай яғы менән айырылып тормай. Ҡағиҙә буйынса улар бер күҙәнәкле организмдар, әммә улар колониялар барлыҡҡа килтереүгә һәләтле. Ҡайһы берҙәре күп күҙәнәкле организмдар вәкилдәре булһа, ҡайһы саҡта ҡатмарлы организм формаһына ла барып етәләр, (мәҫәлән, ҡайһы бер көрән ылымыҡтар).

Өйрәнеү тарихы

Батшалыҡ тәүҙә күптәргә ҡыҙыҡһыныу уятһа ла, был ғилемде яйлап ҡыҫырыҡлайҙар. XX быуатта күп ғалимдар батшалыҡты өсөнсө арауыҡҡа ҡайтарып ҡалдыралар. Был биологтарға ауырлыҡ һала, сөнки хайуандарҙы үҫемлектәрҙән ҡәтғи айырыу, протистарҙы теге батшалыҡҡа йә булмаһа был батшалыҡҡа керетеү ҡыйынлаша. Әммә Геккелдең теоритик ҡарашы бик күп ғалимдарҙа ҡыҙыҡһыныу уята. Һәм улар ошо заттар өҫтөндә эшләргә мәжбур була. Геккель 1978 йылда батшалыҡтарҙың күләмен һәм составын үҙгәртеп, тамамланған хәлдә очерк тәҡдим итә. Ул протистарҙы 14 төркөмгә һәм синыфҡа бүлә. Был хәҙерге ваҡытта айырым бер ҡыҙыҡһыныу уята:

Төҙөлөшө һәм йәшәү циклы

Протистар, ҡағиҙә булараҡ, микроскопик дәүмәлдә булалар һәм һыуҙа, дымлы тупраҡта йәки башҡа организмдарҙың эске шыйыҡсаларында тереклек итәләр. Күҙәнәктәрҙең формаһы бик күп төрлө — оҙонса формаһыҙ (амебалағы кеүек) , шымартылған отсоҡ формаһында (трипаносома), ҡайһы берҙәренең тышҡы ҡабығы (фораминифера) була, ә тәрән һыуҙа йәшәгәндәрҙең үҫентеләре була.

Күпселек ябай төҙөлөшлө организмдарҙың тәне бер күҙәнәктән һәм бер йәки бер нисә ядронан тора. Ҡайһы бер организмдар йоҡа мембрана менән ҡапланған, башҡаларында күҙәнәк мембранаһынан тыш ҡалын эластик пелликула тышсаһы бар. Цитоплазманы шартлы рәүештә микроскоп ярҙамында ғына айырыла торған тышҡы (эктоплазма, плазмагель) һәм эске (эндоплазма, плазмосол) булыуымөмкин.

Протистар ялған аяҡ, керпектәр һәм ҡамсылар ярҙамында хәрәкәт итә, төрлө ярһыуҙарға (фототаксис, химиотаксис, термотаксис һ.б.) реакция күрһәтә.). Протистар бәләкәй хайуандар, үҫемлек организмдары һәм серегән органик матдәләр менән туҡлана, паразит формалар организм өҫтөндә, тән ҡыуышлығында йәки хужа организмы туҡымаларында тереклек итә. Күҙәнәккә аҙыҡ инеү юлдары төрлөсә: пиноцитоз, фагоцитоз, осмотик юл, мембрана аша матдәләр күсә. Ҡабул ителгән аҙыҡты ферменттар тултырылған вакуоляларҙа эшкәртә. Уларҙың ҡайһы берҙәрендә эске фотосинтетик симбионттары — органик булмаған матдәләрҙән органик матдәләрҙе фотосинтез аша синтезлау мөмкинлеге булған хлорелла йәки хлоропласт (мәҫәлән, эвглендар) бар.

Протисттарҙа газ алмашыу организмдың бөтә өҫкө йөҙө тарафынан осмотик ысул менән башҡарыла; метаболик изделиелар һәм артыҡ һыу организм өҫтөндә, шулай уҡ махсус ҡыҫҡартыу (йәки импульслау) вакуолдары ярҙамында бүленеп сыға.

Үрсеү йәшәү шарттарына ҡарап енси һәм Енси булмаған үрсеү булыуы мөмкин. Енси булмаған үрсеүҙә йәҙрә тәүҙә ике йәки күберәк өлөшкә бүленә, ә һуңынан цитоплазма ике өлөшкә (тигеҙ йә тиңгеҙһеҙ) йәки күп өлөштәргә (яңы барлыҡҡа килгән йәҙрәләр һаны буйынса) бүленә. Һөҙөмтәлә бер организмдан ике (ҙурлығы буйынса бер үк йәки тигеҙ булмаған) йәки бер нисә яңы организм барлыҡҡа килә. Енси үрсеү ваҡытында ҙурлығы һәм төҙөлөшө буйынса ике тиң йәки төрлө (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ) заттар бер-береһе менән осраша, улар зигота барлыҡҡа килтерә, артабан ул енси булмаған үрсей башлай. Ҡайһы берҙә ике зат араһында йәҙрәнең бер өлөшө менән алмашыу күҙәтелә. Был енси процесс тип атала, сөнки зиготаның барлыҡҡа килеүе күҙәтелмәй (енси үрсеүҙән айырмалы рәүештә).

Насар шарттарҙа протистар цисталар барлыҡҡа килтерә: уларҙың кәүҙәһе түңәрәкләнә һәм ҡалын тышсаҡ менән ҡаплана. Был хәлдә улар оҙаҡ була ала. Уңайлы шарттарҙа протистрҙар тышсаны ҡалдырып йәшәй башлай. Шулай уҡ циста протистарҙың таралыуына ел, ҡош һәм башҡа тышҡы факторҙар булышлыҡ итә.

Классификация

Протистар, ғәҙәттәгесә, юғары батшалыҡҡа оҡшашлығы буйынса төркөмдәргә бүленгән.

Хайуандарға оҡшаш протистар башлыса бер күҙәнәкле, хәрәкәтсән, фагоцитоз ярҙамында туҡлана (иҫкәрмәләр ҙә була). Ғәҙәттә 0,01—0,5 мм ҙурлыҡта, шуға ла микроскопһыҙ күҙәтеп булмай. Һыу мөхитендә һәм тупраҡта киң таралған, ғәҙәттә ҡоро осорҙо циста йәки спора рәүешендә кисерәләр. Нәҡ күпселек паразиттар ошо типҡа ҡарай. Протистар күсеп йөрөү ысулы байынса төркөмдәргә бүлегә:

• Саркомастигофорҙар флагелла йәки псевдоподия (ялған аяҡтар) ярҙамында хәрәкәт итергә һәләтле, ҡайһы берҙә ике ысулды ла бергә ҡулланалар. Шартлы рәүештә ике төркөмлә бүленә — Саркодалылар һәм Ҡамсылылыр. Күп кенә фотосинтезлаусы протистарҙы ғәҙәттә флагеллаттар тип йөрөтәләр (эвглена, хламидомонад һ. б.), ботаниктар уларҙы һыу үҫентеләре тип ҡарай.
• Инфузориялар (Ciliophora) — кеппектәр менән ҡапланған, мәҫәлән, инфузориялар Paramecium.
• Споровиктар (Sporozoa) — күҙәнәккә үтеп инеү өсөн махсус аппараты булған паразиттарҙың махсус «шыуып йөрөүсе» малярия плазмодийы (Пласмодий) бар; күптәре споралар барлыҡҡа килтерергә һәләтле бәхәстәр формалаштырыуға һәләтле.

«Үҫемлек һымаҡ» протистар фотосинтез ярҙамында туҡлана. Шулай иҫәбенә эндозимбиоз ярҙамында хлоропласттарға эйә булған эвглена керә, күҙәнәге эсендә зоохлореллалар булған Paramecium bursaria керә.

. Шулай уҡ, күп күҙәнәкле йәшел, ҡыҙыл һәм һоро ылымыҡтар кеүек һыу үҫентеләрен дә протистар тип иҫәпләйҙәр.

Шулай уҡ бәшмәккә оҡшаш протистрҙар ҙа бар: лайлалы ҡусҡарҙар, йәки миксомицеттар, улар тереклек циклының бер өлөшөн күп күҙәнәкле емеш кеүек үткәрәләр, шулай уҡ оомыцеттар һәм лабиринтулдар бар. Һуңғы ике тибы гетероконт (Heterokonta) тип аталған һоро, алтынланған һәм диатомовый ылымыҡтарға яҡын. Уларҙы айырым Chromista батшалығы тип ҡарарға мөмкин, был осраҡта ҡалған протистар парафилетик батшалыҡ — ябай төҙөлөшлөләр (Protozoa) батшалығына ҡарай.

Протистар классификацияһы даими рәүештә үҙгәреп тора. Полифилет кеүек традицион тибы йыш ҡына төрлө классификацияларҙа осрай. Классификацияның яңы критерийҙары, шул иҫәптән биохимия һәм генетика нигеҙендәге критерийҙар монофилетик төркөмдәрҙе айырыу мөмкинлеген бирә. Әммә протракционистар араһындағы эволюция күренеше яңыраҡ ҡына асыҡлана башланы, күп төркөмдәрҙең торошо әлегә тиклем аңлашылмай.