Википедия

Поленица (мифология)

Полени́ца[1], поляни́ца[2], палени́ца, ҡыйыу паляни́ца[3] — рус былиналарында яугир-ҡатын-ҡыҙ, баһадир ҡатын[4].

Рус баһадир ҡатыны Настасья Королевична (С. С. Соломко иллюстрацияһы)

Ҡылыҡһырлама

үҙгәртергә

Риүәйәттәрҙә былар яугир ҡатын-ҡыҙҙар, үҙҙәренең хәрби күнекмәләрендә баһадир ир-егеттәрҙән ҡалышмағандар. Буласаҡ ирҙәр уларҙың күңелен яулар өсөн алышта көс һынашып, уларҙы еңергә тейеш, быға ул көс-хәл менән өлгәшә (Настасья Королевична уҡ менән Дунайҙың хатта күҙен сығара). Уларҙың шөғөлө — батыр һәм оҫта яугир исеменә үҙенсәлекле имтихан (рус. полякование): улар яланда батырҙар менән һуғышалар. Көстәре арҡаһында уларҙы ирҙәр тип ҡабул итеүҙәре ихтимал ( «Ставр Годинович» былинаһында Василиса Микулишна,«Женитьба Добрыни» былинаһында Настасья Микулишна). Дунай Иванович былинаһында Настасься Королевична «ѣздитъ въ чисто поле полякуетъ, слыветъ поляницею преудалою»[5].

Добрыня поляницаны, ҡыйыу алпамыша ҡатынды ҡыуып етә,
лә ҡылыс суҡмар менән
Уның сая башына һуға.
Поляница шул саҡ артҡа ҡарай ҙа, шундай һүҙҙәр әйтә:
— Мин уйлағайным, мине серәкәйҙәр тешләй тип,
Ә был рус баһадиры сиртә икән.

 
Настасья Микулична («Ҡыйыу Поленица, Микула Селяниновичтың ҡыҙы»). А. Рябушкин һүрәте

Мәҫәлән, Добрыня мөһабәт баһадирҙы күреп, уның менән алышҡа инә, әммә хурлыҡлы еңелә. Настасья Микулишна «Добрынюшканың бөҙрә һары сәсенән эләктереп ала ла, эйәрҙән алып ташлай», ҡарамайынса Добрыняны кеҫәһенә тыға, һәм һуңынан кеҫәһенә кемде тыҡҡаны хаҡында уйлана. Әгәр баһадир оҡшаһа — мин уны ир итеп алам, оҡшамаһа — башын киҫермен, тип ҡарар итә. Добрыняны сығарып ала, һәм ул уға оҡшай, Настасья уны ирлеккә ала.

Кенәз Владимирҙың мәжлесе тасуирламаларында йыш ҡына яугир ҡатын-ҡыҙҙар бергә һыйланып ултырған дружина менән йыр башында телгә алына.

Тамырҙары

үҙгәртергә

Б. А. Рыбаков әкиәттәрҙә ҡатын-ҡыҙҙарҙың һуғышсан персонаждарының күплеген һәм бер нисә былина сюжеттын бәйләй, уларҙа скиф-сармат сығышлы татарға тиклемге дала донъяһы менән һуғышсан ҡатын-ҡыҙ эш итә[6]. Был Киев яугирҙарының алан йәки болгар далалары кешеләре менән бәйләнеште сағылдырыуы мөмкин[7].

Д.М. Балашов, поленицалар атлы дала сарматтарын хәтерләтә, тип иҫәпләй: ғәҙәттә улар оҫта һыбайлылар һәм оҫта уҡсылар. «Был күҙлектән былиналар славяндарҙың сарматтарҙы еңеүен сағылдыра: Дунай и Добрыня баһадирҙар алышында поленицаларҙы еңә, һәм ирҙәр ҡатын өҫтөнән хакимлыҡ итә башлай. Поленица образының дала сығышлы икәнлеге файҙаһына былинаға ярашлы Дунай үлтергән Настасьяның ҡанынан Непра йылғаһы башланғыс алыуын һөйләй (йәғни Днепр — дала менән сиктәш йылға). Бынан тыш, сарматтарҙа матриархат ҡалдыҡтары көслө булыуы билдәле, шуға күрә ошо халыҡ тураһында иҫтәлектең эпоста һуғышсан ҡатын-ҡыҙ образында һаҡланыуы бер ҙә ғәжәп түгел»[8]. Уның фекеренсә, поленицаларҙың батырҙар менән туй сюжеттарында «славяндарҙың сарматтар менән бәрелешеүен күрергә мөмкин, уларҙың ҡатнаш никахтарын Тацит билдәләгән».

 
Боронғо грек керамикаһында амазонка

Балашов былай тип яҙа: «Был — дала һыбайлылары һәм шул уҡ ваҡытта, герой менән алышҡандан һуң, — баһадирҙарҙың ҡатындары. Уларҙың тамырлы славян сығышына юл ҡуйыу мөмкин түгел, быға урыҫ геройҙарының ныҡышмалы, даими көрәш факты ҡаршы килә, әммә һыбайлыларҙың уртаҡ исеме — „поляница“ — славян һүҙе. Ҡатындар-поляницаларҙы сармат атлы һыбайлылары итеп танырға кәрәктер, күрәһең, ә уларҙың славян атамаһы поляницалар тураһындағы төшөнсәләр эпик ижадта рус телендә төрөк һүҙе „баһадир“ барлыҡҡа килгәнгә тиклем нығына, яугир ҡатын-ҡыҙҙарҙың исеме үҙгәрмәй, сөнки улар тере йәшәйештән юҡҡа сыға»[9].

Хәҙерге заман тикшеренеүсе поляницаларҙың төрки эпосында һуғышсан ҡатын-ҡыҙ образдары менән ҡәрҙәшлеге тураһында яҙа: «Эпик әҫәрҙәрҙә ҡылыс менән оҫта эш иткән һәм һунар сәнғәтенә эйә булған ҡыйыу һыбайлы ҡатын-ҡыҙҙарҙың күп образдары осрай. Ҡырғыҙ „Джангъыл Мирза“ дастаны, уйғырҙың „Нёзюгюм“, башҡорттарҙың „Зая Түләк“ дастаны, ҡырғыҙ эпосы Манас , алтай һәм хакасс эпосы Алтын Арыгъ, шулай уҡ Кёр-уғлы тураһында әзербайжан эпик хикәйәте героинялары шундай. Төрки халыҡтары менән аралашыу һөҙөмтәһендә славян фольклорына «батырша-паляницалар килеп эләккән, ти уйлайбыҙ. Төрки яугир ҡатын-ҡыҙҙары, атап әйткәндә, «Илья-Муромец һәм Калин-царь» булған татар ғәскәрендә бар[10]. Кейәүҙең кәләш менән алышы, тип билдәләй тикшеренеүсе, урта быуаттар осоронда төрки халыҡтарҙа туй йолаһының бер өлөшө булған һәм фажиғәле тамамланыуҙы күҙалламаған.

Исемлек

үҙгәртергә
  • Баһадир Микула Селяниновичтың ҡыҙҙары:

Василиса Микулишна — Ставр Годиновичтың ҡатыны. Ире кенәз Владимирҙың табынында маҡтанғанда, ул, ирҙәр кейеме кейеп, уны ҡотҡара.

Настасья Микулишна — Добрыня Никитичтың ҡатыны. Алыштан һуң уға кейәүгә сыға; шулай уҡ ире оҙаҡ ваҡыт юҡҡа сыҡҡас, кенәз Владимир уны Алеша Поповичҡа кейәүгә сығырға мәжбүр иткәндән һуң, кейем-һалымын алмаштырған ирен таный.

Настасья Королевична, Непра — король Данил Манойловичтың ҡыҙы, Дунай Ивановичтың ҡатыны. Уға алыштан һуң кейәүгә сыға; һуңынан уҡ буйынса ярыштан һуң уның ҡулынан һәләк була, Дунай үҙен үҙе үлтерә.

  • Илья Муромецтың ҡатындары

Златыгорка, Лата-горка[11], Латынгорка[12], Латынь-горка[13], Мамаишна[14] — Илья Муромецтан тыуған баһадир Сокольниктың әсәһе, ул атаһы менән алышҡа инә. «Камское побоище» былинаһында Латынгорка Добрыня Никитичты еңә һәм уға ҡарата енси характерҙағы көс ҡуллана[15][16][17][18], был Илья Муромецтың мыҫҡыллауына һәм Добрыняның үҙ-үҙенә ҡул һалыуына килтерә[19].

Исемһеҙ поленица, Илья Муромецтың ҡыҙы, ул атаһын әсәһен кәмһеткәне өсөн үлтерергә теләй һәм уның уҡ ҡулынан һәләк була («Илья Муромец и дочь его» былинаһы; улы тураһында шул уҡ сюжетҡа былина варианты)

Савишна — Илья Муромецтың ҡатыны, уның баһадирҙар кейеменә кейенеп, Киевты Тугариндан ҡотҡара ( «Про Илью Муромца и Тугарина» былинаһында вариантта)

  • Марья Моревна — дала һуғышсан королеваһы.
  • «Три поездки Ильи Муромца» былинаһынан исемһеҙ поленица, ул Илья Муромецты әүрәтергә теләй.
  • Дарья Псковская — легендар Псков баһадир ҡатын-ҡыҙы, литва ғәскәре менән алышта һәләк була[20].
  • Афанасьев әкиәтендә (№ 173) «аяҡ-ҡулынан һыу аға торған ҡыҙ бар: кем был һыуҙы эсә, утыҙ йәшкә йәшәрә (Вариант —йәшәртеү алмалары хужабикәһе.). Үҙ ғәскәре менән йәшел болонға күңел асыуға сыға — бөтә ғәскәр бер ҡыҙҙарҙан ғына йыйылған»[21].
  • Девка-Турка, хайуандар хужабикәһе һәм Китеж ҡалаһы һәм Светлояр күле менән бәйле ҡатын-ҡыҙҙар ғәскәре башлығы[22]


Шулай уҡ сихырсылыҡ һәләтенә эйә булыусылар ҙа телгә алына (уларҙа хәрби дәрәжәләре һыҙыҡ өҫтөнә алынмай)

  • Марина Игнатьевна[23] — сихырсылыҡ һәләттәренә эйә, «Добрыня и Марина» былинаһынан сихырсы;
  • Марья Аҡ Аҡҡош, Авдотья Лиховидовна — сихырсылыҡ һәләттәренә эйә (әүернә), Михайло Потыканың ҡатыны, яуыз ҡатын.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Поленица // Толковый словарь русского языка в 4 томах / Под ред. Д. Н. Ушакова. — М., 1939. — Т. 3.
  2. ↑ Добрыня и Дунай сватают невесту князю Владимиру // Архангельские былины и исторические песни, собранные А. Д. Григорьевым в 1899–1901 гг., с напевами, записанными посредством фонографа. В 3‑х тт.. — СПб., 2003. — Т. 3.
  3. ↑ От «поле». Ср. «поляковать» — частое занятие богатырей, то есть ездить в поле на ратное дело (на бой, на войну).
  4. ↑ Чернышева Е. В. Трансформация образов дев—воительниц в тюркском и славянском фольклоре // Культура народов Причерноморья. — Симферополь: Изд-во «Таврия», 2012. — № 228. — С. 151—154. — ISSN 1562-0808.
  5. ↑ Филевич И. П. История древней Руси. Т. I. Территория и население. Архивная копия от 11 февраль 2022 на Wayback Machine — Варшава, 1896
  6. ↑ Рыбаков Б. А. Язычество древних славян / Б. А. Рыбаков. — М.: «Наука», 1994. с. 589
  7. ↑ Рыбаков Б. А. Киевская Русь и Русские княжества / Б. А. Рыбаков. — М.: «Наука», 1993. стр. 158
  8. ↑ Поленицы (поляницы). Былины.ру. Дата обращения: 3 сентября 2016. Архивировано 17 сентября 2016 года.
  9. ↑ Балашов Д. М., Новичкова Т. А. Русский былинный эпос. 9. Дунай // Былины: В 25 т. / Отв. ред. А. А. Горелов. — СПб.: Ин-т рус. лит. РАН (Пушкин. Дом), 2001. — Т. 1: Былины Печоры: Север Европейской России. — С. 21—78. — 776 с.
  10. ↑ Чернышева Е. В. Трансформация образов дев—воительниц в тюркском и славянском фольклоре (рус.) // Культура народов Причерноморья. — Симферополь: Изд-во «Таврия», 2012. — № 228. — С. 151—154. — ISSN 1562-0808. — PMID 2016-09-03. Архивировано из первоисточника 4 март 2016.
  11. ↑ Мадлевская Е. Героиня-воительница в русских былинах Архивная копия от 11 сентябрь 2016 на Wayback Machine
  12. ↑ Топоров В. Н. Исследования по этимологии и семантике. Том 3. Индийские и иранские языки. М.: «Языки славянских культур», 2010. С. 250.
  13. ↑ Юбилейный сборник в честь Всеволода Федоровича Миллера, изданный его учениками и почитателями. М., Типо-лит. А. В. Васильева, 1900. С. 158.
  14. ↑ Азбелев С. Н. Историзм былин и специфика фольклора. Л.: «Наука», 1982. С. 310.
  15. ↑ Топорков А. Л. Секс и эротика в русской традиционной культуре. М.: «Ладомир», 1996. С. 75, 89.
  16. ↑ Русская устная словесность. Примечания М. Сперанского. М., Издание М. и С. Сабашниковых, 1916. С. 402.
  17. ↑ Былины. Ред. В. И. Чичеров. Сост. П. Д. Ухов. М.: Изд-во Московского университета, 1957. С. 112
  18. ↑ Беломорские старины и духовные стихи: собрание А. В. Маркова. Ред. А. В. Марков, Т. Г. Иванова, С. Н. Азбелев. Сост. С. Н. Азбелев. М.: Институт русской литературы РАН (Пушкинский Дом), 2002. С. 364.
  19. ↑ Юбилейный сборник в честь Всеволода Федоровича Миллера, изданный его учениками и почитателями. М.: Типо-лит. А. В. Васильева, 1900. С. 156—158.
  20. ↑ Лобач В. А. Богатыри, осилки и девы-воительницы↵в топонимических преданиях восточных славян. Балто-славянские исследования-XX: Сб. науч. трудов. — М.: 2019. — 480 с. ISSN-13: 977-2658-576-00-8 ISSN-8: 2658-576-6 DOI: 10.31168/2658-5766 Стр. 367—368.
  21. ↑ Удалые девицы Руси. Русская правда. Дата обращения: 3 сентября 2016. Архивировано 11 сентября 2016 года.
  22. ↑ Удалые девицы Руси. Русская правда. Дата обращения: 3 сентября 2016. Архивировано 11 сентября 2016 года.
  23. ↑ Мадлевская Е. Героиня-воительница в русских былинах Архивная копия от 11 сентябрь 2016 на Wayback Machine
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Поленица_(мифология)&oldid=1221360» битенән алынған