Паган

Паган (йәки Баган, бирм. ပုဂံ, кья-вар. Pjaa Gjan) — хәҙерге Мьянма биләмәһендә шул уҡ исемдәге батшалыҡтың боронғо баш ҡалаһы. Ҡала Мандалайҙан көньяҡ-көнбайышҡа табан 145 км алыҫлыҡта, Магуэй округында Чаук ҡалаһынан алыҫ түгел ерҙә, Иравади йылғаһының көнсығыш яры буйында, ҡоро яйлала урынлашҡан. Әлеге ваҡытта боронғо ҡала урынында меңләгән пагодалар, ҡорамдар, ғибәҙәт ҡоролмалары, монастырҙар булған археологик зона бар. Был зона — яңы барлыҡҡа килгән туризм индустрияһы өсөн төп иҫтәлекле урын.

Паган
Дәүләт	Мьянма
Административ үҙәге	Паган батшалығы
Административ-территориаль берәмек	Мандалай[d] һәм Паган батшалығы
Сәғәт бүлкәте	Myanmar Standard Time[d]
Халыҡ һаны	22 000 кеше
Мираҫ статусы	Бөтә донъя мираҫы һәм Объект из предварительного списка Всемирного наследия[d]
Майҙан	104 км², 5005,49 гектар, 18 146,83 гектар
Бөтә донъя мәҙәни мираҫы исемлегенә индереү критерийы	(iii)[d], (iv)[d] һәм (vi)[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Bagan[d]
Паган Викимилектә

2019 йылдан ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә ингән.

Паган ҡалаһы

Паган мәмерйәләрендә

Паган ҡалаһы юҡ — ни бары Баган аэропорты, меңәрләгән эре һәм бәләкәй архитектура һәм скульптура ғибәҙәт ҡоролмалары һәм пагодалары булған ҙур археологик (дөрөҫөрәге, һаҡ зонаһы) зона тирәләй һәм эсендә бер нисә ауыл (Ньяун У, Ве-чжи Ин, Мьинкаба, Иҫке Баган) ғына бар. Будда тештәрен һаҡлаған Швезигон һәм Локаннда Чаун кеүек әһәмиәтле ҡоролмалар алтын менән ҡапланған, уларға инеү юлдарына асфальт түшәлгән, һәм эргә-тирәлә бик күп павильондар төҙөлгән. Күпселек пагодалар ҡыҙыл кирбестән һәм аҡ таштан, алтын менән ҡапланмаған. Пагодаларға килеүселәр бик күп, ингән ерҙә сауҙагәрҙәр баҫып тора, ә фонарҙар тотҡан малайҙар баҫҡыстар буйлап үрге ярустарға үтергә ярҙам итә һәм коридорҙарҙы яҡтырта. Аҙ әһәмиәтле пагодалар ҙа һаҡлана һәм тергеҙелә. Уларҙың береһендә немец профессорының фрескаларҙы өҙөргә маташыуын һәм полиция тарафынан ҡулға алыныуын хәтерләтеп торған таҡта эленгән. Алыҫта бик күп бәләкәй ҡоролмалар һәм пагодалар тора, уларҙың ҡайһы берҙәре емерелгән. Урыны менән ҡорамдар араһында — көйгән сүллек, урыны менән яңғыҙ торған пальмалар, урыны менән — йәшел ҡыуаҡлыҡтар.

Паганда Будда

Үҙенең тәғәйенләнеше буйынса ҡорамдар — ғәҙәттә, горизонттың һәр йүнәлешендә дүрт алтарь һәм будда статуялары булған симметрик формала, изге ҡомартҡылар менән ғибәҙәтханалар һәм мәмерйәләр — фрескалар менән биҙәлгән коридор лабиринты менән ҡорамдар айырылып тора. Иҫкерәк фрескалар ике төҫлө, һуңғы фрескалар төрлө төҫтә.

Паганда сит ил туристары бик күп — һәм бөтә Будда ҡалаһынан изге урындарға ғибәҙәт ҡылыусылар күп.

Ғибәҙәтханаларҙың береһе иң юғары хөкүмәт генералдары өсөн теләктәрҙе үтәү урыны була һәм ғәскәрҙәр тарафынан һаҡланған. Бик әһәмиәтле ғибәҙәтхана комплекстың көньяғында урынлашҡан — әсир Мон батшаһы Мануха төҙөгән ғибәҙәтхана, — унда тар бинала бөтә яҡтан ҡыҫылған, быуылған Буддалар ултыра һәм ята — батша Мануха үҙенең әсирлеккә мөнәсәбәтен шулай белдерә.

Пагандың өсөнсө короле Алаунситху медитация өсөн нишалар менән һәм башҡа ҡорамдарға ҡараған матур ҡорам төҙөй. Ул һәр көн иртән бер үк ваҡытта, тронын яулап алған үҙ улы тарафынан медитация мәлендә үлтерелгәнгә тиклем, ниша алдында медитация яһай.

Тарихы

Паган харабалары 104 км² самаһы майҙанды биләй. Был биләмәлә 10 000-дән ашыу дини ҡомартҡы (яҡынса 1000 ғибәҙәтхана, 10 000 бәләкәй ҡорам һәм 3000 монастырь) төҙөлгән.

Күпселек ҡоролмалар XI—XIII быуаттар араһында Паган династия батшалығының баш ҡалаһы булған осорҙа төҙөлгән. Король Пьинбья 874 йылда Паганға баш ҡаланы күсерә. Әммә баш ҡаланы Бирман тарихында йыш күсергәндәр, һәм король Аноратха баш ҡаланы икенсе ҡалаға күсергән. 1057 йылда король Аноратха мон батшалығының баш ҡалаһы Татонды ҡулға төшөрә, һәм, Паганды Мьянмала буддизмдың мәҙәни үҙәгенә әйләндерер өсөн, Пали ҡулъяҙмаларын конфискациялай, монахтарҙы, рәссамдарҙы һәм һөнәрселәрҙе алып китә. Ул Тхераваданың буддизм тәғлимәтен дәүләт дине сифатында раҫлай һәм Шри-Ланкаға рухи миссия ебәрә, унан монахтар килә һәм бөтә илде Тхеравадаға әйләндерер өсөн уға ярҙам итә. Паган фән, дин һәм мәҙәни үҙәк, донъяның иң эре ҡалаларының береһе булып китә. Баш ҡала Һиндостан, Шри-Ланка һәм Кхмер империяһынан монахтарҙы һәм студенттарҙы йәлеп итә.

1287 йылда һалым түләүҙән баш тартҡан батшалыҡты, Юань империяһының Паганға бер нисә тапҡыр һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә, монголдар биләй. Күптән түгел булып үткән тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Монголия армиялары, бәлки, Пагандың үҙенә барып етмәгәндер, һәм хатта улар быны эшләһә лә, зыян, моғайын, минималь булғандыр.. Шуға ҡарамаҫтан, зыян күрелә лә инде. Заманында 50 000 алып 200 000 тиклем кеше йәшәгән ҡала бәләкәй ҡалаға әүерелә. 1297 йылдың декабрендә, Мьинсайн короллеге Үрге Бирмала идара итә башлағас, ҡала формаль рәүештә Мьянманың баш ҡалаһы булыуҙан туҡтай.

XV быуатта Паганда кешеләр һаман йәшәй, һәм ул империя осоронда ғибәҙәт ҡылыу урыны була. «Яңы һәм тәьҫирле» дини ҡомартҡыларҙың аҙ ғына һаны әле булһа XV быуат уртаһына тиклем һаҡланып ҡала, ләкин шунан һуң яңы ғибәҙәтханалар төҙөлөшө кәмей. XV һәм XX быуаттар араһында 200-ҙән аҙыраҡ ҡорам төҙөлгән. Боронғо баш ҡала ғибәҙәт ҡылыу урыны булып ҡала, әммә ғибәҙәт ҡылыу урыны итеп уның Ананда, Шведагон, Суламани, Тхиломинло, Даммаязика кеүек иң билдәле ғибәҙәтханалары һәм боронғо юл буйындағы башҡа сиркәүҙәр һанала. Башҡалары — аҙ билдәле меңләгән ғибәҙәтханалар — тарҡала башлай, һәм уларҙың күбеһе ваҡыт һынауын үтә алмай.

Паган хакимдары

Исеме	хәле	идаралығы йылдары	Комментарий
Тхамударит		107—152	Паган дәүләте һәм династияһына нигеҙ һалыусы*
Пьинбья	Кхелу улы	846—876	849 йылда баш ҡаланы Тампавадиҙан Паганға күсерә
Таннет	Пьинбья улы	876—904
Сало Некве	король Тингаяза тоҡомо	904—934	Король Таннетты үлтерә һәм тәхетте яулап ала
Тейнко	улы	934—956
Ньяунг-у Сорахан	фермер, «ҡыяр короле»	956—1001	легенда буйынса, урланған ҡыяр арҡаһында Тейнконы үлтерә, Кунсо Чаунпью ҡолатыла, 1001 й. вафат була
Кунсо Чаунпью	Таннет улы	1001 — 1021	77 йәшлек (?) элгәре йәшәгәндең йөклө ҡатындарына өйләнә, уларҙың Куисо һәм Соукатэ тыуа.
Куисо	Ньяунг -у Сорахан улы	1021—1038	монах булып киткән Кунсо Чаунпьюҙы ҡолата
Соукатэ	ағаһы	1038 — 1044
Аноратха	Кунсо Чаунпье улы	1044—1077	Соукатэны алышта үлтерә, мондарҙы буйһондороп, империяға нигеҙ һала.
Солу	Улы	1077—1084	Баш күтәреүсе мондар тарафынан әсирлеккә алына һәм бер йылдан үлтерелә
Чанзитха	Ағаһы	1084—1113	мондарҙы баҫтыра, империяны тергеҙә
Алаунситху	Ейәне	1113—1167	1113-1160 (?), Наратху тарафынан быуып үлтерелә
Наратху	Улы	1167—1170	1160-1165(?), заговорсылар тарафынан үлтерелә.
Наратхейнкха	Улы	1170—1173	Нарапатиситху бойороғо буйынса үлтерелә.
Нарапатиситху	Ағаһы	1174—1211	уның ваҡытында Паган үҫешә
Тхиломинло	Улы	1211—1234	Паган тарҡала башлай
Чозва	Улы	1234—1250	Пагандың бөлгөнлөккә төшөүе дауам итә
Узана	Улы	1250—1255	филгә һунарға барғанында һәләк була.
Наратихапате	Улы	1256—1287	1277 й., 1283 й. һәм 1287 й. монголдарҙың баҫып инеүе, улдарының береһе тарафынан үлтерелә
Чозво	Улы	1287—1298	1298 й. монголдарҙың власын таный, ағайҙары тарафынан үлтерелә, Пагандың тарҡалыуы
Сохнит	Улы	1298—1325	1300—1301 йылдарҙа монголдарҙың баҫып инеүе
Сомуннит	Улы	1325—1369

* Аноратха Пагандың тарихи нигеҙ һалыусыһы булып һаналһа ла, традиция буйынса Паганға нигеҙ һалыусы Тхамударита иҫәпләнә (Быяла һарай Хроникаһы). Ул граждандар һуғышы солғап алған Шрикшетрҙан хәҙерге Паганда йәшәргә килгән ҡасаҡтарҙы етәкләй һәм ҙур булмаған кенәзлектең башлығы була.

Паган харабаларының панорама күренеше

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Буддизм в Бирме
• Дамаянджи

Әҙәбиәт

• Aung-Thwin, Michael. Pagan: The Origins of Modern Burma. — Honolulu: University of Hawai'i Press (инг.)баш., 1985. — ISBN 0-8248-0960-2.
• Aung-Thwin, Michael. The mists of Rāmañña: The Legend that was Lower Burma (инг.). — illustrated. — Honolulu: University of Hawai'i Press (инг.)баш., 2005. — ISBN 978-0-8248-2886-8.
• Ministry of Culture, Union of Myanmar. Royal Palaces in Myanmar  (билдәһеҙ). Ministry of Culture (2009). Дата обращения: 19 февраль 2012. Архивировано 3 август 2012 года.
• Harvey, G. E. History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824 (инг.). — London: Frank Cass & Co. Ltd, 1925.
• Htin Aung, Maung. A History of Burma. — New York and London: Cambridge University Press, 1967.
• Ishizawa, Yoshiaki; Yasushi Kono. Study on Pagan: research report. — Institute of Asian Cultures, Sophia University, 1989. — С. 239.
• Kala, U. Maha Yazawin (билдәһеҙ). — 2006, 4th printing. — Yangon: Ya-Pyei Publishing, 1724. — Т. 1–3.
• Köllner, Helmut; Axel Bruns. Myanmar (Burma). — illustrated. — Hunter Publishing, 1998. — С. 255. — ISBN 978-3-88618-415-6.
• Lieberman (инг.)баш., Victor B. Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland (инг.). — Cambridge University Press, 2003. — ISBN 978-0-521-80496-7.
• Pan Eiswe Star; Soe Than Linn Archaeologists to assist with Cambodia excavations (инг.) // The Myanmar Times : newspaper. — 2010. — Т. 26. — № 509.
• Royal Historical Commission of Burma (инг.)баш. Hmannan Yazawin (билдәһеҙ). — 2003. — Yangon: Ministry of Information, Myanmar (инг.)баш., 1832. — Т. 1–3.
• Rao, V.K. The Terracotta Plaques of Pagan: Indian Influence and Burmese Innovations (инг.) // Ancient Asia : journal. — 2013. — Т. 4. — С. 7. — DOI:10.5334/aa.12310
• Rao, Vinay Kumar. «Buddhist Art of Pagan, 2 Vols.» Published by Agam Kala Publications, New Delhi, 2011. ISBN 978-81-7320-116-5.
• Rao, Vinay Kumar The Terracotta Plaques of Pagan: Indian Influence and Burmese Innovations (инг.) // Ancient Asia : journal. — 2013. — Т. 4. — С. 7. — DOI:10.5334/aa.12310
• Stadtner, Donald M. Sacred Sites of Burma: Myth and Folklore in an Evolving Spiritual Realm (инг.). — Bangkok: 2011, 2011. — ISBN 978-974-9863-60-2.
• Than Tun History of Burma: A.D. 1300–1400 // Journal of Burma Research Society. — 1959. — Т. XLII.
• Than Tun. Studies in Burmese History (билдәһеҙ). — Yangon: Maha Dagon, 1964. — Т. 1.
• Tourtellot, Jonathan B. Dictators "Defacing" Famed Burma Temples // The National Geographic Traveler. — National Geographic, 2004.
• UNESCO. Unesco Courier. — Paris: UNESCO, 1976. — Т. 28.
• UNESCO. Bagan Archaeological Area and Monuments  (билдәһеҙ). UNESCO. Дата обращения: 18 февраль 2012.

Һылтанмалар

• Буддийское СССР — очерк истории и религии Бирмы и рассказ о путешествии (1998)
• государство Паган / из Истории Востока РАН
• Reconstructing History: Pagan Gets a Facelift (инг.)