Википедия

Ниеншанц

Ниеншанц — рус телендә нығынған швед Нюенсканс атамаһының немец телле варианты (швед. Nyenskans, «Нева нығытмаһы») — ҡәлғә, швед Ниен (швед. Nyen), йәки Ниенштадт ҡалаһының төп нығытмаһы. Ҡала һәм уны һаҡлаусы ҡәлғә Охта йылғаһының Неваға ҡойған урынында урынлашҡан.

Ниеншанц
швед. Nyenskans
Нигеҙләү датаһы 1611
Рәсем
Нигеҙләүсе Швеция
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Санкт-Петербург һәм Ниен[d]
Имеет границей Нева һәм Охта[d]
Мираҫ статусы выявленный объект культурного наследия России[d]
Современное состояние разрушенный[d]
Ҡулланыу статусы закрыто навсегда[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1611
Карта
 Ниеншанц Викимилектә


Ниеншанц ҡәлғәһе Охта моронон биләй, төньяҡ-көнсығыштан Ниенштадҡа ҡаршы булған Охтаның һул ярына, ә көнбайыштан Неваның һул ярына сыға.

Ниенштадт ҡалаһы Охта йылғаһының уң ярында, уға Чернавка йылғаһының ҡойған урынында тора[1][2][3].

Был йылғаның Охтаға ҡойған урынында уның уң ярында Баҙар майҙаны була һәм ҡаланың ратушаһы тора, ә юғарыраҡ шул уҡ ярҙа лютеран сиркәүе һәм мәктәп урынлаша[4].

Барлыҡҡа килгән мәлендә ҙур ҡала ултырағы булараҡ Ниенштадт (Ниеншанц ҡәлғәһе менән) Ниеншанцтан алда килеүсе булып тора. Ниенштадт һәм Ниеншанц торған территолриялар Петербургтың Красногвардейск майҙанына ҡарай. Бында, ҡәлғә бастиондарының береһе урынында, 2000 йылдың 15 июнендә граниттан «Ниеншанц ҡәлғәһе» тигән иҫтәлекле билдә асыла

Ниеншанц ҡәлғәһенә 1611 йылда Выборг трактатын үтәмәү һылтауы менән Рәсәйҙән тартып алынған ерҙәрҙә швед полководецы Эверт Горн нигеҙ һала.

Ҡала һәм ҡәлғәләр исемдәренең альтернатив варианттары — Ниешанц, Шлотбург, Канец була ( иҫке орфография: Ніешанцъ, Шлотбургъ, Канецъ)[5].

Ландскрона үҙгәртергә

Өс быуат самаһы элек ошо уҡ урында шведтар (1300 йылда) итальян белгестәре ҡатнашлығында һигеҙ башнянан торған ағас-тупраҡ Ландскрона («ете таж») ҡәлғәһен төҙөй, бер йылдан һуң Александр Невскийҙың улы кенәз Адрей Городецкий тарафынан баҫып алына һәм емерелә.

Нева ҡаласығы (Нева тамағы) үҙгәртергә

1500 йылғы Водская пятинаның Яҙма китабында Охта тамағындағы тораҡтарҙың тәүге тасуирламаһы килтерелә (18 ихатанан торған өс ауыл)[6][7].

Билдәле булыуынса, Иван Грозныйҙың инженер-фортификаторы Иван Вороток П.Петррв менән бергә 1557 йылда Нева йылғаһының тамағында порт-ҡәлғә төҙөлөшө менән етәкселек итә. 1599—1601 йылғы документтарҙа Батшаның Невское устье ҡаласығында сауҙа ихатаһы, карап пристане һәм православие сиркәүенең барлығы телгә алына. Бынан тыш, ҡалала «улус кешеләре» йәшәгән, тип әйтелә[8]. Билдәле булыуынса, бер бында 1615 йылда Ивангород, Ладоганан, Нарва, Новгород, Норчепинг, Ревелдән һәм Стокгольмдан 16 карап килгән[6].

Был урыҫ ауылы ҡалаға нигеҙ була, уны XVII быуат башында шведтар төҙөй, хатта уға үҙҙәренең исемен бирә: сөнки швед һүҙе «nyen» тимәк «невский», ул Швеция тарафынан Приневьены баҫып алғанға тиклем рус ауылына ҡарата ҡулланылған.

Ниеншанц үҙгәртергә

 
Королева Кристинаның йәш сағында портреты
 
Петербург биләгән урын планы. 1698 йылда Ниеншанц ҡәлғәһе коменданты Авраам Крониорт төҙөгән, Ц. И. Шварц тәржемәһендә, 1737 й.[9]

Охта бөгөлөнөң һул яры диңгеҙгә яҡын һәм һәләкәтле һыу баҫыуҙарҙан ҡурҡынысһыҙ урын тигән күҙлектән сығып, шведтар үҙҙәренең ҡәлғәһе өсөн урынды Нева дельтаһында һайлай. Нева гидрологияһы тураһындағы мәғлүмәттәрҙе урындағы халыҡтан ала.

Охта морононда урынлашҡан нығытма 1643 йылғы Нева тамағы картаһында дөрөҫ булмаған алты мөйөшлө рәүештә һүрәтләнә[6].

1617 йылда Столбово тыныслыҡ килешеүе буйынса Ижора ерҙәре Швецияға беркетелә.

1632 йылда Охта йылғаһының уң яҡ ярында, ҡәлғәгә ҡаршы, король Густав II Адольф бойороғо буйынса Ниен сауҙа ҡалаһына нигеҙ һалына (Ниенштадт). Артабанғы ун йыл дауамында королева Кристина (1626—1689) тулы ҡала хоҡуҡтары бирә[6].

1656 йылда рус воеводаһы Пётр Иванович Потёмкин Ниеншанцты штурм менән ала. Әммә һуғыштан һуң ҡәлғә лә, уны уратып алған территориялар ҙа Швеция ҡарамағында ҡала.

Башта ике лютеран булып ҡала кирха — фин һәм швед өсөн (ингерманландский) община, окормляться спасское ауыл халҡы православие уҡ, хәҙерге заман рус һәм монастыры урынлашҡан смольный ижорец һәм райондарында йәшәй. Шуныһы ҡыҙыҡ, фин һәм швед ниен һәм географик яҡтан бүленеп килгән — улар төрлө ярында урынлашҡан шишмәһе Ҡара. Һуңғараҡ, 1640-сы йылдар (

Был штурмдан һуң, яҡынса 1677 йылдарҙа Ниен ҡалаһы Нева ярынан алып Охта ярҙарына тиклем нығытмалар менән уратып алына.

Ҡәлғә башта 500 кешене һыйҙыра[6]. XVII быуат аҙағында гарнизонда 600-гә яҡын кеше иҫәпләнә һәм үҙ ҡарамағында 80-гә яҡын пушка була.

Генрих фон Зойленберг башҡарған яңыртылған проектҡа ярашлы Ниеншанц ҡәлғәһе йондоҙ формаһындағы фортификация ҡоролмаһы була:

Ҡәлғәнең төп ҡапҡалары Охтаға сыға, уның аша күпер ҡала үҙәге менән тоташтыра. Бастиондарҙың киңлеге 60 м, улар араһындағы куртиналарҙың оҙонлоғо яҡынса 50 м, валдар киңлеге — 19 метр самаһы, соҡор 28 м була[6].

Ниен үҙгәртергә

 

Ниен ҙур ҡала була, унда дүрт йөҙҙән ашыу ихата иҫәпләнә, уға ҡаҙна биналары, дворяндарҙың һәм дин әһелдәренең йорттары инмәй.

Ҡала халҡы XVII быуат уртаһында 2000 самаһы кеше тәшкил итә, сауҙа, һөнәрселек, игенселек, балыҡсылыҡ һәм караптар менән шөғөлләнгән швед, немец, рус һәм финн халҡы йәшәй. Уның үҙәгендә ратуша, лютерандарҙың ике кирхаһы, мәктәп, сауҙа майҙаны һәм порт урынлаша. Ҡала эргәһендә госпиталь, кирбес заводы һәм караптар төҙөү менән бәйле предприятиелар урынлаша[6].

Башта ике лютеран булып ҡала кирха — фин һәм швед өсөн (ингерманландский) община, окормляться спасское ауыл халҡы православие уҡ, хәҙерге заман рус һәм монастыры урынлашҡан смольный ижорец һәм райондарында йәшәй. Шуныһы ҡыҙыҡ, фин һәм швед ниен һәм географик яҡтан бүленеп килгән — улар төрлө ярында урынлашҡан шишмәһе Ҡара. Һуңғараҡ, 1640-сы йылдар (йәки һуң уҡ инде урыҫ-швед һуғышында 1656 йылда), булыр, бәлки, сиркәү төҙөү өсөн немец общинаһы. Конфессиональ лютеран общинаһы вәкилдәре немец менән швед эшмәкәре бәхәскә инә, уларҙың христианлыҡ нигеҙҙәрен белеү ғәйепләнә. Немец сиркәүе пасторы сиркәү тормошондағы ролен уйнарға тырышты һәм юғары ихтирам хакимиәте менән мөнәсәбәттәр киҫкенләшеп китте.

 
Ингрия Гербы


Шундай бер усадьбаһы — майор швед коноу эрих фон берндт имениеһында (Конау), өй алдына ҙур булмаған баҡса һәм хужалыҡ менән үҙенең ихатаһын, — булды йәйге баҡса[10]. Билдәле булыуынса, Ниенштадт халҡы эвакуацияланған, ә үҙеңдә ҡалһа — яндырырға 1702 йылдың октябрендә хәрби командование бойороғо буйынса швед. Бының сәбәбе булыуы ихтимал, - тип ул штурм ваҡытында рус ғәскәрҙәре өсөн файҙаланырға мөмкин булыр ине Ниеншанец прикрытие төҙөлөшө[11].

Шлотбург үҙгәртергә

 




Иҫтәлекле билдәһе «Ниеншанц Ҡәлғәһе»

Ниеншанц ҡәлғәһе бер аҙна ҡамауҙан һуң 1703 йылдың 1 (12) майында ҡабаттан яулап алына (Төньяҡ һуғыш барышында). Б.П.Шереметев етәкселеге аҫтында ун ике сәғәт утҡа тотоуҙан һәм дары келәтен шартлатыуҙан һуң ҡәлғә рус армияһына бирелә. Был еңеү хөрмәтенә Пётр I үҙ һүрәте менән миҙал булдыра, ә ҡаланы итеп Шлотбург тип үҙгәртә (нидерл. Slotburg — Замок-ҡала)[12].


1725 йылға Шлотбург посадының ҡалған өлөшөндә Охта слободалары урынлаштырыла. Һуңыраҡ был район Оло Охта исемен ала. Был ваҡытҡа Шлотбург ҡала булараҡ бөтөрөлә, әммә ҡәлғә һаҡлана. 1828 йылда Охта биҫтәләре Санкт-Петербургҡа, уның өлөшө булараҡ, ҡушыла. 1849 йылда Ниеншанцтың үҙәк нығытмаһы әле була, уны һүтеп алыу датаһы аныҡ билдәле түгел.[13]

Хәҙерге заман үҙгәртергә

Файл:Nyenschantz 2008.jpg
Потайной ход фланк бастион үле булһа, 2008 йыл

1990 йылдар уртаһына тиклем Охта морононда СССР Петрозаводының эшләп тороусы цехтары була. Предприятие ябылғандан һуң һәм 2000 йылдар уртаһына тиклем биналар ташландыҡ хәлдә була.

1992—1998 йылдарҙа П.Е. Сорокин етәкселегендә археология экспедицияһы ҡаҙыныу эштәре үткәрә, һөҙөмтәлә Нева һәм Охтаның һул яры араһындағы территориялар 2001 йылда рәсми рәүештә археология ҡомартҡылары тип иғлан ителә һәм һаҡлауы аҫтына алына[14]. Был территорияла «Ландскрона 700 йыл, Нева тамағы, Ниеншанц» музейы асыла.


Төҙөлөш өсөн комплекслы тикшеренеүҙәр менән бәйле биш йыл дауамында компания заказы буйынса 4,4 гектар майҙанда ҡаҙыныу эштәре алып барыла. Эштәрҙе Н. Соловьева етәкселегендә Санкт-Петербург Фәндәр академияһы матди мәҙәниәт тарихы институтының археология экспедицияһы (1,7 гектар майҙанда) һәм П. Сорокина етәкселегендә Төньяҡ-Көнбайыш мәҙәни һәм тәбиғи мираҫ ғилми-тикшеренеү институты (2,7 гектар майҙанда) башҡараә[11]. Дөйөм майҙаны 2,4 гектар булған мәҙәни мираҫ участкалары табыла. Шуның 0,8 гектары «Газпром нефть» биләмәһендә урынлашҡан, ә 1,6 гектар ҡала милке булып ҡала. [15]

 
«Ниеншанц Ҡәлғәһе» мемороиалының фрагменты
2012 йылғы фотоһүрәт

Санкт-Петербургҡа нигеҙ һалынғандан һуң Петр I Нинешанц ҡәлғәһе фортификацияһының ер өҫтө өлөштәрен юҡ итергә бойора. Археологик экспертиза билдәләүенсә, ҡәлғәнән юҡҡа сыҡҡан бастион һәм куртиналар өйөмөн уратып алған соҡор ҡала. Шулай уҡ ҡаҙыу эштәре ваҡытында ҡоҙоҡ бураһы һәм һуйырташлы иҙән меннә ҡаралты ҡалдыҡтары, Карл бастионы конструкцияһының бер нисә фрагменты табыла (2011 йылда консервациялана).

2009 йылдың октябрь башында буйынса рәсәй федерацияһының мәҙәниәт министры А. А. Авдеев Росохранкультура тураһында ҡануниәт үтәлеше мәсьәләләрен ҡараясаҡтар Хөкүмәт ҡабул иткән Санкт-Петербург сиккә параметрҙары менән киләсәкте төҙөргә рөхсәт биреү тураһында ҡарар тайпылырға рөхсәт Охта-үҙәге[16] . был талаптарын боҙоуҙарҙы бөтөрөү һәм прокуратура ебәреү үтенесе менән Санкт-Петербург һәм юстиция министрлығы[17].

Шулай уҡ тикшеренеүселәр бында неолит һәм иртә тимер дәүеренә ҡараған туҙҙан, гәрәбә, балсыҡ, таш һәм металл һәм ағастан эшләнгән изделиелар, көнкүреш әйберҙәре, швед тәңкәләре, унан һуңғы осор биҙәүестәре таба. Бөтә табылдыҡтар һаҡлана. Әммә Санкт-Петербург тарихы музейы, һәм башҡа ҡала музейҙары уларҙы күргәҙмәләргә ҡабул итмәй.

Санкт-Петербургҡа ҡараған морон участкаһына шулай уҡ Ниеншанец участкалары – көнсығыш, көньяҡ һәм көнбайыш ҡәлғә диуарҙары асыҡлана. Әммә, бында археологик эште ҡала властары үткәрмәй.[18]

Ниен посады территорияһында (элекке Ниенштадт) яҡынса 1,2-1,6 метр тәрәнлектә дүрт ағас ҡаралтыһы ҡалдыҡтары өйрәнелгән. Уларға ихата түшәмәләре һәм урам күперҙәре ҡушылған.

Ғалимдар был биналарҙың янғында юҡҡа сығыуын күрһәтә, быға ағас күмерҙәр өйкөмө, янған бүрәнәләр эҙҙәре күрһәтә. Был күрәһең, рус-швед һуғышы ваҡытында Ниенды юҡҡа сығарыу эҙҙәре: иҙән аҫтындағы табылдыҡтар (тәү сиратта, баҡыр тәңкәләр), Төньяҡ һуғышы башындағы хәлдәр тураһында һөйләй[11].

2009 йылдың 21 авгусында КГИОП ҡарары менән мәҙәни мираҫ объекты асыҡланған территория һиҙелерлек кәметелә, уның составынан үҙәк өлөшө сығарыла[16].

2010 йылда[19] ҡаҙыу эштәрен ИИМК РФА археология төркөмө дауам итә 2020 йыл 30 июнь архивланған..

Ниеншанц территорияһында үткәрелгән археологик тикшеренеүҙәр Рәсәй территорияһында үткәрелгән масштаблы сара булып тора[20]. Дөйөм ҡаҙылған территориялар 40 000м2 ашыу тәшкил итә. Тикшеренеүҙәр барышында бер нисә археология ҡомартҡыһы асыҡлана, неолит һәм иртә тимер - Урта быуаттарҙың һәм Яңы осорҙоң мәҙәни ҡатламдары өйрәнелә. Шулай уҡ ике дәүергә ҡараған Ниеншанцтың нығытмалары табыла.

Мороно урынлашҡан мәҙәни мираҫы булып тора һәм участка хаотично охтинский асылда «технология тарҡау бровка, ҡәлғәнең соҡорҙарының һәм ҙур булмаған ҡаҙылма ҡалдыҡтары деревоземляной зоналар араһында». Һуңғы ашыу мәҙәни мираҫ объекты даими ҡоролмалары емерелгән. Ландскрон ҡәлғәләр төҙөү дәүерендә (XIII-XIV бб.) һәм Ниеншанц (XVII-XVIII бб.), верфендә Охтинский ҡоролмалары (XIX в.), объекттарҙы бомбаға һәм петрозавод (XX в.) перемалываться тупраҡта бер нисә тапҡыр. Мәҫәлән, экспертизаға ярашлы, был ҡаласыҡтың мәҙәни ҡатламы түбәнге новгород мысовый дәүерендә (xiii б.) грунттың һәм һыу объекттарының кимәле түбән хәҙер юғала ҡушыла.[21]

Ниендан күренекле кешеләр үҙгәртергә

  • Урбан Йерн (1641-1724) — табип һәм швед химигы.
  • Томас Йерн (1638-1678) — швед тарихсыһы һәм драматургы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

  • Осада Ниеншанца (1703)
  • Ландскрона
  • Ниеншанц (музей)
  • Охтинские верфи

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Ниен в первой половине 17-го века.(недоступная ссылка).eduru.net.Дата обращения 11 января 2019. Архивировано 4 марта 2016 года.
  2. ↑ Поселение Невское. (недоступная ссылка — история ). all4clean.ru. Дата обращения 11 января 2019.
  3. ↑ title = А. Шарымов Предыстория Санкт-Петербурга. 1703 год. Книга исследований.
  4. ↑ Город Ниен и крепость Ниеншанц, XVII в., на карте Петербурга. Дата обращения: 11 ғинуар 2019.
  5. ↑ Военная энциклопедия (Сытин, 1911—1915)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Сорокин П. Е. Археологические памятники Охтинского мыса //Наука в России. — 2011. — № 3. — С. 19-25.
  7. ↑ Невский городок в энциклопедии Петербурга 2015 йыл 11 июнь архивланған.
  8. ↑ Селин А. Новый документ о поселении рубежа XVI—XVII вв. в устье Невы (Мир истории, № 2, 2001). 2009 йыл 23 февраль архивланған.
  9. ↑ Коллекция планов Санкт-Петербурга. Дата обращения: 29 сентябрь 2010. Архивировано 13 декабрь 2016 года. 2016 йыл 13 декабрь архивланған.
  10. ↑ Летний дворец Петра I. Дата обращения: 16 май 2008. Архивировано 24 август 2011 года. 2011 йыл 10 август архивланған.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Археологические исследования шведского города Ниена и крепости Ниеншанц XVII века в Санкт-Петербурге. Дата обращения: 17 май 2008. Архивировано 19 ғинуар 2011 года. 2011 йыл 19 ғинуар архивланған.
  12. ↑ Русскими войсками взята шведская крепость Ниеншанц. Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина. Дата обращения 9 марта 2020
  13. ↑ Первушина Елена Владимировна. Музеи Петербурга. Большие и маленькие. — Центрполиграф (Москва), МиМ-Дельта (Санкт-Петербург), 2010. — 398 с. — ISBN 978-5-227-02083-3.
  14. ↑ Приказ Комитета по государственному контролю, использованию и охране памятников истории и культуры Администрации Санкт-Петербурга от 10 мая 2001 г. № 48 «О включении в Список вновь выявленных объектов, представляющих историческую, научную, художественную или иную культурную ценность»
  15. ↑ Японский проект победил в конкурсе на развитие участка на Охтинском мысе. lenta.ru. Дата обращения: 31 март 2020.
  16. ↑ 16,0 16,1 Заключение Росохранкультуры о соблюдении законодательства Российской Федерации в области сохранения, использования, популяризации и государственной охраны объектов культурного наследия при предоставлении Правительством Санкт-Петербурга разрешения на отклонение от предельного параметра разрешенного строительства для объекта капитального строительства на земельном участке по адресу: г. Санкт-Петербург, Красногвардейская пл., дом 2, литера К.
  17. ↑ В спор о строительстве «Охта-центра» в Петербурге включилась прокуратура. Дата обращения: 20 октябрь 2009. 2015 йыл 27 февраль архивланған.
  18. ↑ В Петербурге построят "хрустальный корабль" по проекту японских архитекторов. Life.ru. Дата обращения 1 апреля 2020.
  19. ↑ История продолжения работ на памятниках Охта 1 и Охта 2
  20. ↑ ОДЦ «Охта» проинформировал о предварительных итогах археологических раскопок на месте строительства «Охта центра»
  21. ↑ Японские архитекторы разработали концепцию развития Охтинского мыса в Петербурге. Дата обращения: 2 апрель 2020.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Военная энциклопедия (Сытин, 1911—1915)

Һылтанмалар үҙгәртергә

 

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ниеншанц&oldid=1269962» битенән алынған