Кришна: өлгөләр араһындағы айырма

Индуизм изге яҙмаларына ярашлы, беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡта Кришна Матхур ҡалаһында тыуып, рухи донъянан ергә төшә<ref name="Эльст1">{{Harvard citation no brackets|Elst|1999}} {{Oq|ru|В индуистской традиции упоминается слияние пяти планет (Сатурна, Юпитера, Марса, Венеры, Меркурия, Солнца и Луны), а также южного лунного узла [[Кету]] (северный лунный узел [[Раху]], по определению, всегда стоит противоположно) около неподвижной звезды [[Ревати]] (Zeta Piscium) 18 февраля 3102 года до н. э. В этот день Кришна предположительно испустил свой последний вздох, и традиционно он считается началом так называемой Кали-юги, эры вражды, самой низшей эры в нисходящей череде эпох.}}</ref><ref name="Rosen2007">{{Harvard citation no brackets|Rosen|2007}}</ref>. Уның миссияһы булып дини принциптарҙы тергеҙеү һәм үҙенең дини уйындарын күрһәтеү тора<ref name="Marcus">{{Harvard citation no brackets|Marcus|2003}}</ref>. Кришнаның тормошо, ғәмәлдәре һәм тәғлимәте Пураны («Бхагават-пурана» һәм «Вишну-пурана»), «Харивамша» һәм «[[Маһабһаратам]]<nowiki/>» кеүек изге яҙмаларҙа һүрәтләнә. Был текстарҙа Кришна күҙ алдына төрлө образдарҙа баҫа: һоҡланғыс һәм уйнсаҡ Алла-бала, шат һәм ғәмһеҙ һыйыр көтөүсе малай, идеаль һөйөклө, илаһи герой-яугир һәм юғары алла<ref name="Mahony">{{Harvard citation no brackets|Mahony|1987}} «…perhaps Krishna’s various appereances as a divine hero, alluring God-child, cosmic prankster, perfect lover, and universal supreme being are the most dramatic».</ref><ref name="Hutchison">{{Harvard citation no brackets|Hutchison|1969}} «Alongside the epic and supplementing it, a rich mythology grew up, celebrating Krishna, both as a warrior hero and a pastoral flutist calling women…»</ref><ref name="Archer5">{{Harvard citation no brackets|Archer|2004}}</ref>. Индуизм сәнғәтендә Кришна һөйгәне Радха компанияһында флейтала уйнаусы көтөүсе малай тип, йәиһә «"Бхагавадгита»"ла үҙенең дуҫы-витязь Арджунға фәлсәфәүи нәсихәттәр биреүсе йәш яугир-принц итеп һүрәтләнә<ref name="Knott">{{Harvard citation no brackets|Knott|2000}}</ref>.

Кришна культы тураһында иң иртә мәғлүмәттәр беҙҙең эраға тиклем V — IVV—IV быуаттарға ҡарай<ref name="Bhattacharya1">{{Harvard citation no brackets|Bhattacharya|1996|p=1}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Gelberg|1983|p=117}}</ref><ref>{{Harvard citation no brackets|Das|1980|p=80}}</ref>. IX быуатҡа кришнаизм Көньяҡ Һиндостанда киң тарала. Төньяҡ Һиндостанда XII быуатҡа кришнаизмдың төрлө традициялары формалаша һәм Джаганнатх (Орисста), Витхоб (Махараштрала) һәм Шринатхджи (Раджастханда) кеүек төбәк культы формалары барлыҡҡа килә<ref>{{Harvard citation no brackets|Bryant|2007|p=3}}</ref>. 1960 йылдарҙан башлап, кришнаизм шулай уҡ Көнбайышта, элекке СССР территорияһында нигеҙҙә Бхактиведанта Свами Прабхупад (1896-19771896—1977) нәсихәттәре һәм ул 1966 йылда нигеҙ һалған гаудия-вайшнавизм традицияһын кәүҙәләндергән «Халыҡ-ара Кришна аңы йәмғиәте» дини ойошмаһы арҡаһында тарала.

[[Файл:Sri_Nathji.jpg|слева|мини|Шринатхджи  — Говардхан ҡалҡыулығын күтәргән Кришна муртиһы.]]

[[Санскрит]]<nowiki/>тан туранан-тура тәржемә иткәндә ''кришна'' ({{IAST|kṛṣṇa}}) һүҙе «ҡара», «ҡараңғы» йә «ҡара-күк» тигәнде аңлата<ref>''[[Альбедиль, Маргарита Фёдоровна|Альбедиль М. Ф.]]'' ''Кришна'' // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм: Словарь. / Под общ. ред. [[Альбедиль, Маргарита Фёдоровна|Альбедиль М. Ф.]] и [[Дубянский, Александр Михайлович|Дубянского А. М.]] — М.: [[Республика (издательство)|Республика]], 1996. — '''С. 243'''</ref><ref>''[[Крысин, Леонид Петрович|Крысин Л. П.]]'' Толковый словарь иноязычных слов. — М.: [[Русский язык (издательство)|Рус. яз.]], 2000. — '''С. 370'''.</ref><ref>e.g. Monier Williams (1899)</ref>. Кришнаның ҡарасман булыуы уның автохтонлығы, йәғни арий сығышлы булмауын раҫлай<ref> ''[[Васильев, Леонид Васильевич|Васильев Л. С.]]'' История религий Востока. — М.: [[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]], 1988.</ref>. Һүҙ прусс телендәге kirsnan, {{Lang-ru|чёрный}} "«ҡара"», {{Lang-x-slav|*čьrnъ}}, «ҡара», {{Lang-lt|keršas}} «сыбар» һүҙҙәргә оҡшаш<ref>''[[Фасмер, Макс|Фасмер М.]]'' [[Этимологический словарь русского языка М. Фасмера|Этимологический словарь русского языка]]. Т. IV. — '''С. 346'''.</ref>. ''Муртиҙа'' Кришна бик йыш ҡара итеп һүрәтләнә (һирәк кенә  — аҡ йәки күк), ә һынлы сәнғәттә күберәген зәңгәр йәки ҡуйы күк итеп эшләнә. «"Брахми-самхит»"та Кришнаның тире төҫө «зәңгәр төҫтәге болоттар» кеүек һүрәтләнә<ref>[http://brahmasamhita.com/5/30/en1 Brahma Samhita 5.30]</ref>. Кришнаны болот төҫө менән сағыштырыу һинд шиғриәте өсөн траджицион булып тора.

Кришна шулай уҡ башҡа исемдәр һәм титулдар аҫтында ла билдәле, улар уның төрлө сифаттарын һәм атрибуттарын сағылдыра. '''Говинда''' һәм '''Гопатла''' Кришнаны һыйыр көтөүсе образында сағылдырған иң киң таралған исемдәре булып тора. Кришнаның исемдәренең ҡайһы берҙәре [[Һиндостан]] төбәктәренең атамаһы булып тора. Миҫал булып '''Джаганнатха'''ны килтерергә мөмкин, ул Ориссала айырым популярлыҡ менән файҙалана.

Индуизмдың төрлө традициялары Кришна исемен төрлөсә аңлата. Мәҫәлән, «Вишну-сахасранама» комментаторҙары [[Вишну]]<nowiki/>ҙың 1000 исеменең - — шулай уҡ Кришна исемдәре булып торалар - — һәр береһенә айырым ентекле аңлатма бирә. Был Удйогапарвала «[[Маһабһаратам]]<nowiki/>» 5.71.4 «Кришна» исеме ике өлөшкә бүленә ''криш'' {{IAST|kṛṣ}} һәм ''был'' {{IAST|ṇa}}, унда ''криш'' ''бху'' {{IAST|bhū}} «зат», «ер», ә ''н'' {{IAST|ṇa}} ''нирврити'' {{IAST|nirvṛti}} «ләззәт» булараҡ аңлатыла. Гаудия-вайшнавизм традицияһында Кришна аңы хәрәкәтенә нигеҙ һалыусы Бхактиведанта Свами Прабхупад Кришна исеменә «вбарыһын да ылыҡтырыусы» тигән мәғәнә бирә<ref>[[Бхактиведанта Свами Прабхупада]] Шримад Бхагаватам Первая песнь «Творение» (главы 10-19) [[Бхактиведанта Бук Траст]], 1990—605 с. ISBN 0-89213-094-6 (C. 508)</ref><ref>{{Китап|заглавие=Modern World Religions: Hinduism - Pupils Book Foundation (Modern World Religions)|издательство={{Нп3|Heinemann (publisher)|Heinemann Educational Publishers|en|Heinemann (publisher)}}|место=Oxford [England]|год=2002|isbn=0-435-33618-5|ссылка=https://books.google.ie/books?id=jnwffnGT0tEC&pg=PA7|автор=Lynne Gibson}}</ref>. Юғарыла телгә алынған «"Маһабһаратам»"дың 5.71.4 тексы шулай гаудия-вайшнавизмдың төп изге китабы  — «"Чайтанья-чаритамрита»"ла ла өҙөк итеп килтерелә. Бхактиведанта Свами Прабхупад үҙ комментарийҙарында ''бху'' {{IAST|bhū}} мәғәнәһен «ылыҡтырғыс йән эйәһе» тип аңлата, «барыһын да ылыҡтырыусы» мәғәнәһе ошонан да килеп сыға<ref>[http://vedabase.net/cc/madhya/9/30/en Chaitanya Charitamrita 9.30]</ref>. «Вишну-сахасранама» комментаторҙары шуға оҡшаш аңлатма бирә. Мәҫәлән, [[Шанкара|Шанкра]]<nowiki/>ға ярашлы, Кришна  — [[Вишну]]<nowiki/>ҙың 57-се исеме һәм «белем һәм ләззәт асылы» тигәнде аңлата. «"Брахмасамбандха-мантра»"ла пуштимарга йолалары Кришна исеме барлыҡ гонаһтарҙы емерергә һәләтле, тип раҫлай<ref>{{Harvard citation no brackets|Beck|2005}}</ref>.