Минданао (утрау): өлгөләр араһындағы айырма

'''Минданао'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|230}}</ref> ({{Lang-tl|Pulong Mindanaw}}, ''Минданау''<ref>Инструкция по передаче на картах географических названий Филиппин. — М. 1969. — С. 12.</ref>, йәки Mindanao; {{lang-en|Mindanao}}) —Филиппин— Филиппин архипелагының көньяғында урынлашҡан, ҙурлығы буйынса икенсе [[утрау]]. Минданао үҙенең «Филиппин йәннәте» ҡушаматы менән дә билдәле.

Майҙаны  — 97 530 [[квадрат километр]]<ref>{{Cite web|url=http://islands.unep.ch/IHE.htm#897|title=ISLAND DIRECTORY &#124; Islands of Philippines|author=|date=|publisher=islands.unep.ch|lang=en|accessdate=2019-11-18}}</ref>, донъяла ҙурлығы буйынса 20-се урында.

Ҡатмарлы конфигурацияға эйә, ҙур [[Ҡултыҡ|ҡултыҡтарҡултыҡ]]<nowiki/>ға тарға (мәҫәлән, Давао ҡултығы) һәм тар, океанға алыҫҡа сығып торған [[ярымутрау]]<nowiki/>ҙарға бай. Төньяҡтан - — Минданао диңгеҙе, көнсығыштан -  — [[Филиппин диңгеҙе]], көньяҡтан - — [[Сулавеси диңгеҙе]], көнбайыш [[Сулу диңгеҙе]] менән йыуыла.

2954 метр бейеклеккә еткән тауҙар (вулкан Апо, [[Филиппин]]<nowiki/>дың иң бейек нөктәһе)<ref>Географический энциклопедический словарь: Географические названия / Гл. ред А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев, А. Г. Воронов и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1983. — С. 33. — 538 с. — 100 000 экз.</ref> һаҙлы уйһыулыҡтар менән сиратлашып килә. Һәүерташ, ҡомташ, [[эзбизташ]], [[базальт]]<nowiki/>тан тора.

Сейсмик, янар [[вулкан]]<nowiki/>дар бар.

[[Климат|Климаты]]ы субэкваториаль муссонлы, көньяҡта - — экваториаль. Йыл әйләнәһенә тигеҙлектә температура 25-28 °С, яуым-төшөм йылына 1000-20001000—2000 мм ( тауҙарҙа 4000 мм-ға тиклем).

Иң ҙур йылға  — Минданао; күлдәр бик күп (иң ҙуры  — Ланао). Урмандар тропик мәңге йәшел һәм япраҡ ҡойоусы (муссон) ағастарҙан ғибәрәт, яр буйында урыны менән мангр әрәмәлектәре бар. Милли парктары: Мауы-Апо, Майнит-Хот-Спрингс; Апо тауы итәгендә Бөркөт ҡурсаулығы урынлашҡан. Ул юғала барыусы Филиппин бөркөттәрен һаҡлау өсөн булдырылған. Таулы урмандарҙа Филиппиндың осло ҡойроҡло тат менән туҡланыусы ҡоштары йәшәгәнэндемикйәшәгән эндемик утрауҙар бар<ref>{{Cite web|url=https://www.iucnredlist.org/en|title=Aethopyga boltoni (Apo Sunbird)|author=|date=|publisher=IUCN|lang=en|accessdate=2019-11-18}}</ref>.

Минданао утрауында яҡынса 22 000 000 кеше (2010) йәшәй. 100 йыл элек халыҡтың күпселеген моро тип аталған мосолмандар тәшкил итә, әммә [[XX быуат]] дауамында утрауҙы Филиппиндың башҡа райондарынан сыҡҡан халыҡтар йәшәй башлай. Шулай уҡ мосолмандарҙың һаны кәмеүгә сәйәсәт һәм уларҙы суҡындырыу, христиандар мөхитендә тыуымдың ҙур булыуы ла үҙ ролен уйнай. XXI быуат башында мосолмандар утрау халҡының 20-25 процентын тәшкил итә<ref name=":1">{{Cite web|url=https://psa.gov.ph/content/mindanao-comprised-about-24-percent-philippines-total-population|title=Mindanao Comprised About 24 Percent of the Philippines' Total Population|publisher=Philippine Statistics Authority|date=8 June 2005}}</ref>, уларҙың христиандар менән мөнәсәбәттәр көсөргәнешле булып ҡала. 1989 йылда Мосолман Минданаоһында автоном регион төҙөлә, унда [[мосолмандар]]<nowiki/>күп булған күпселек райондар инә, 2001 йылғы референдум һөҙөмтәләре буйынса уның сиктәрен киңәйтелә.

Эре ҡалалар  — Давао, Замбоанга.

Күмер, [[тимер]] мәғдәне һәм [[Төҫлө металлургия|төҫлө металдар]] ятҡылығына бай.

Минданао Филиппиндың төп игенгә бай ере тип һанала<ref>{{Cite web|url=https://www.economist.com/news/asia/21674840-struggling-violence-and-investment-mindanao-fruits-peace|title=Fruits of peace|accessdate=10 October 2017}}</ref>, Филиппин экспортҡа сығарған ун алдынғы ауыл хужалығы тауарҙарының һигеҙе ошо утрауҙан килә<ref name="investvine">{{Cite web|url=http://investvine.com/unearthed-gem-of-minda/|title=Unearthed gem|accessdate=29 April 2013}}</ref>. [[Дөгө (үҫемлек)|Дөгө]], кокос пальмаһы, ананас, абака (манильская пенька) эшкәртелә.

Филиппинда ислам XIV быуатта Малай архипелагының көнбайыш өлөшөнән килгән мосолман сауҙагәрҙәре аша тарала башлай. Беренсе мәсет XIV быуат уртаһында Тави-Тави провинцияһының Симунул ҡалаһында төҙөлә<ref name="slate">{{Cite web|url=http://www.slate.com/id/2112795/|title=How Islam got to the Philippines|date=28 January 2005|accessdate=4 October 2009}}</ref>. Яҡынса XVI быуатта Сулу,, Ланао һәм Мауинданао солтанлыҡтары элекке индус-будда раджанаттарында нигеҙләнә.

Утрауҙа [[1970 йыл|1970]] йылдандан алып Моро милли азатлыҡ фронты һәм [[Моро ислам азат итеү фронты]], [[Филиппин]]<nowiki/>дың көньяҡ өлөшөнөң айырылыуы һәм унда Ислам дәүләте төҙөү өсөн сығыш яһаған ислам баш күтәреүселәр ойошмаһы сепаратист төркөмдәре эшләй<ref>{{Cite web|url=https://www.nzz.ch/hintergrund/video_reportagen/ewiger_krisenherd_im_sueden_der_philippinen_1.1724417.html|title=Ewiger Krisenherd im Süden der Philippinen|lang=de|accessdate=2019-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090301072700/http://www.nzz.ch/hintergrund/video_reportagen/ewiger_krisenherd_im_sueden_der_philippinen_1.1724417.html|archivedate=2009-03-01}}</ref>. Шулай уҡ утрау территорияһында төрлө һул йүнәлештәге ойошмалар  — ҡораллы формированиеларға эйә Филиппиндың маоисик коммунистар партияһы һәм троцкист Минданао революцион эшселәр партияһы бар.

Оҙайлы әҙерлек эштәренән һуң [[2008 йыл]]<nowiki/>дың [[5 август|5 авгусында]] [[Куала-Лумпур]] ([[Малайзия]]) ҡалаһында Глория Макапагать-Арройо хөкүмәте менән 30 делегаттан торған Моро ислам азат итеү фронты араһында тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйылыр тип көтөлә. Әммә, [[4 август|4 августа]] а Манилалағы Филиппин Юғары суд меморандум иғлан итә, унда ил конституцияһына ҡаршы килгәнлектән һәм Филиппинды дезинтеграциялауға килтереү ихтималлығы булған өсөн килешеү юридик көсөнә инмәйәсәк, тип белдерелә. Килешеүгә лә ҡул ҡуйылмай. Бынан һуң, 12 мең самаһы хәрбиҙән торған Моро ислам азат итеү фронты үҙенең хәрби эшмәкәрлеген тағы ла әүҙемлләштерә.

1942 йылдың апрелендә Минданао Филиппиндың башҡа өлөштәр менән бергә, япон һалдаттары утрауҙың төп ҡалаларына баҫып ингәс, рәсми рәүештә Икенсе бөтә донъя һуғышына ҡушыла<ref>{{Cite web|url=https://ww2db.com/battle_spec.php?battle_id=46|title=Invasion of the Philippine Islands|last=Chen|first=C. Peter|accessdate=12 July 2017}}</ref>. Минданаоның күп ҡала-ҡасабалары, атап әйткәндә, Давао, Замбоанга, Ланао, Кагаян-де-Оро, Илиган һәм Бутуан яндырыла<ref>{{Cite web|url=http://www.iligan.gov.ph/about-iligan/history/during-the-japanese-period/|title=During the Japanese Period|accessdate=12 July 2017}}</ref>.

1942 йылдың апрель-майында генерал Уильям Ф. Шарп һәм генерал Ги О. Форт етәкселегендәге япон ғәскәрҙәре Малабангта (Гандамату-Макадара эргәһендәге ҡала, Ланао) башланған һәм Ганасси ҡалаһы эргәһендә тамамланған алышта АҠШ ғәскәрҙәрен еңә. Давао ҡалаһын япон ғәскәре иң элек оккупациялай. Филиппин һалдаттары һәм урындағы партизан отрядтары Минданаоны азат иткәнгә тиклем япон ҡораллы көстәренә ҡаршы һуғыша <ref>[https://news.google.com/newspapers?id=rNZeAAAAIBAJ&sjid=BFMNAAAAIBAJ&pg=1233,4394025&hl=en LEE 1942], p. 7.</ref>.

2005 йылда утрауҙа Япония император армияһының ике һалдаты: 87 йәшлек лейтенант Ёсио Ямакав һәм 83 йәшлек ефрейтор Судзуки Накаути табыла. Улар унда [[Икенсе донъя һуғышы]] тамамланыуын белмәйенсә, дезертирлыҡ өсөн яза бирелеүенән ҡурҡып, йәшенеп йәшәгән. Япония илселегенә был йәһәттән, утрауҙа һуғыштың күптән тамамланыуын белмәгән тиҫтәләгән һалдат булыуы ихтималлығы бар, тип белдергән<ref>[https://utro.ru/articles/2005/05/27/442523.shtml Дезертиры Второй мировой 60 лет прятались в джунглях]{{ref-ru}}</ref>.

[[Категория:Category:Алфавит буйынса утрауҙар]]

[[Категория:Category:Филиппин]]