Уғыҙнамә: өлгөләр араһындағы айырма

'''«Уғыҙнамә»''' (''«Уғыҙ китабы»'')<ref name="Karpat">{{МәҡәләСтатья|автор=Kemal H. Karpat, University of Wisconsin (Madison).|заглавие=A Language in Search of a Nation. Turkish in the Nation-state|ответственный=Edited by Aldo Scaglione|издание=The Emergence of National Languages|издательство=Longo Editore|год=1984|страницы=186}}</ref>  — [[Төрки халыҡтар|төрки]] уғыҙҙарҙыңуғыҙҙарының легендар шәжәрәһе һәм уларҙың [[Төрки халыҡтар мифологияһы|мифик]] ата-бабаһы Уғыҙ ҡаған (Уғыҙ хан) тураһындағы эпик ҡомартҡылар. Беҙҙең көндәргә [[Урта быуаттар|Урта быуаттарҙа]] ҙа яҙылған айырым ҡулъяҙмалар һаҡланғанкилеп еткән. Бынан тыш, Урта быуаттарҙың тарихи әҫәрҙәрендә һәм хеҙмәттәрендә фрагменттары һаҡланған. Атап әйткәндә, фундаментальном и классическом историческом произведении государственного деятеля и историка Государства Хулагуидов XIII-XIVXIII—XIV быуаттарҙағы Хүләгүҙәр[[Хүләгү]]ҙәр дәүләтенең дәүләт эшмәкәре һәм тарихсыһы [[Рәшит әд-Дин|Фазлуллаһ Рәшид әд-Диндең]] «Жәмиғәт-Тәуарихтәүарих» («Йылъяҙмалар йыйынтығы») тигән фундаменталь һәм классик хеҙмәтендә, йәнә [[XIII быуат|XIII]]—[[XIV быуат|XIV]] быуаттарғатарға ҡараған ҡарлуҡ-уйғыр версияһы бар. Был версияның [[XV быуат|XV быуатҡа]]ҡа ҡараған ҡулъяҙмаһы [[Париж|Парижда]]да һаҡлана. [[XVII быуат|XVII быуатта]]та эпостың «Төркмән шәжәрәһе» тигән версияһын [[Ислам|мосолман]] [[Хиуа ханлығы|Хиуа]] ханы [[Әбү әл-Ғази]] яҙа. Тағы шуныһы: икенсе бер төрки эпик ҡомартҡыһы булған «[[Ҡорҡот ата китабы]]<nowiki/>»ның 12 риүәйәте лә шулай уҡ «Уғыҙнамә» тип атала.

Рәшид әд-Диндең «Жәмиғәт-тәуарих» тигән хеҙмәте төрки ҡәбиләләренең иртә тарихын тулы сағылдырған иң мөһим хеҙмәттәрҙән һанала. Унда уғыҙҙарҙың тарихы беренсе тапҡыр бөтә донъя тарихы контексында һүрәтләнә, һәм был Рәшид әд-Дин осоронда Алғы Көнсығыштағы мосолман төркиҙәрҙең ата-бабаһы булған уғыҙ ҡәбиләләренә ни тиклем ҙур әһәмиәт бирелгәнлеген раҫлай.

«"Уғыҙнамә»"лә төрки уғыҙҙарының Төньяҡ [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], Төркостан, Тибет, [[Һиндостан]] ерҙәрен, земель к востоку и запад от [[Урал тауҙары|Урал һыртынан]] көнсығыштакөнсығыштағы һәм көнбайыштағы ерҙәрҙе, Эмба, [[Яйыҡ|Урал]] һәм [[Волга]] йылғаларының түбән ағымындағы, [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙең]] көньяғындағы, Төньяҡ Кавказдағы, Кавказ аръяғындағы, [[Иран|Ирандағы]], [[Кесе Азия|Анатолиялағы]], [[Ираҡ|Ираҡтағы]], [[Сүриә|Сүриәләге]], [[Мысыр|Мысырҙарғы]]ҙағы төбәктәрҙе баҫып алғанлығы тураһында мәғлүмәттәр бар. «"Уғыҙнамә»"лә дастандың дөйөмләштерелгән версияһы барлыҡҡа килгәнгә тиклем Уғыҙ тураһында күп быуаттар һуҙымында айырым-айырым йәшәгән риүәйәттәр һәм легендалар бирелгән. Уғыҙ хан тураһындағы легенданың бик алыҫтарға һәм күп илдәрҙә таралыуы, уның күп халыҡтарҙа йәшәүе был [[Дастан|дастандыңдастан]] дың тарихтағы төрлө халыҡтарҙың ауыҙ-тел ижады продукты булыуын раҫлай. Дастанда күсмә халыҡтарҙың бик боронғо осоронан башлап патриархаль мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килгән осорға тиклемге тарихы тасуирлана. «"Уғыҙнамә»"лә Көнсығыштағы тархитарихи процестың биш осороросоро теркәлгән: патриархаль мөнәсәбәттәр барлыҡҡа иклеүкилеү; синфи мөнәсәбәттәр арлыҡҡабарлыҡҡа килеү; [[һундар]] осоро; Мете ханға тиңләштереү; VI—VIII быуаттарҙағы төрки осоро һәм IX— XIIIX—XII быуаттарҙағы [[бәшнәк]]-[[ҡыпсаҡ]] осоро. Уғыҙ тураһындағы легенда күп быуаттар һуҙымында [[Уғыҙҙар|оуғыҙуғыҙ ҡәбиләләренең ,]], сәлжүктәрҙең, хәрәзмшаһтарҙың һәм [[Сыңғыҙхан]] етәкселегендәге монголдарҙың яу сәфәрҙәре шаңдауын алып яңыртыла бара.<ref>{{Cite web|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Rasiddaddin/framepred.htm|title=Введение в "Огуз-наме"|author=Р.М.Шукюрова|date=1987|publisher=Баку}}</ref>.

== ӘбелӘбү әл-Ғазиҙың «Уғыҙнамә»һе ==

XVII быуаттағы ХиуыХиуа ханы һәм тарихсыһы Әбү әл-Ғази «"Уғыҙнамә»"нең «Төркмән шәжәрәһе» тип аталған һәм мосолман версияһы тип йөрөтөлгән вариантын сығара.
Әҫәрҙә Уғыҙ хандың мөғжизәле тыуыуы, уның ҡылған батырлыҡтары, төрлө төрки ҡәбиләләргә башланғыс биргән улдары тураһында бәйән ителә[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/14638-u-y-nam].

== Уғыҙ хан тураһындағы башҡорт сюжеттары ==

Уғыҙ хан тураһындағы сюжеттар башҡорттар араһында ла таралған булған.

* Башҡорт халыҡ ижады. 7‑се т. Яҙма ҡисса һәм дастандар. Өфө, 2004