Үзбәк теле: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
2 юл:
'''Үзбәк теле''' (үҙатамаһы: ''О’zbek tili'', ''тили Ўзбек'', ғәр. алф.: ئۇزبېك تیلى) — [[Төрки телдәр|төрки тел]], [[Үзбәкстан|Үзбәкстан Республикаһының]] [[Рәсми тел|дәүләт теле]], [[Афғанстан|Афғанстандың]] һигеҙ төньяҡ провинцияһының (виләйәт) төбәк теле. Бынан тыш, [[Тажикстан]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Төркмәнстан]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] менән [[Төркиә|Төркиәлә]] һәм башҡа илдәрҙә киң таралған. Диалекттары бар, һәм был уны төрлө төркөмсәгә индереү мөмкинлеген бирә. [[Үзбәктәр|Үзбәктәрҙең]] күпселеге өсөн туған тел һәм төп тел булып тора.
Әҙәби үзбәк теленә лексика һәм грамматик яғынан иң яҡын хәҙерге рәсми туғандаш телдәре булып уйғыр уларҙы һәм йәки-төрки телдәрҙең ҡарлуҡ (
Фирғәнә үҙәне, диалекттарына нигеҙләнгән хәҙерге әҙәби үзбәк теленә һуҙынҡылар гармонияһы булмауы хас. [[XX быуат|XX быуаттың]] 20-се йылдарында әҙәби телдә периферия диалекттарында ғына һаҡланған (тәү сиратта хорезм) һуҙынҡылар гармонияһын яһалма нығытыу маҡсатында тырышып ҡаранылар. Фонетикала, грамматика һәм лексикала һиҙелерлек Үзбәкстанда XII—XIII быуаттарҙа өҫтөнлөклө булған һәм әлегә тиклем дә байтаҡ таралған [[Фарсы теле|фарсы]] һәм [[Ғәрәп теле|ғәрәп телдәренең]] көслө субстрат йоғонтоһо һиҙелә. Шулай уҡ боронғораҡ телдең — Үзбәкстанды исламлаштырғанға тиклем өҫтөнлөклө булған
== Тарихы ==
13 юл:
[[Соғд батшалығы|Соғд]] биләмәләрендәге VIII быуат башындағы соғд муғ документтары араһында руник алфавиты хәрефтәре менән төрки телдә яҙылған документ табыла<ref>Бернштам А. Н. Древнетюркский документ из Согда // Эпиграфика Востока. Т. V. 1951. С. 65—75.</ref>. Фирғәнә үҙәне территорияһында боронғо төрки телдә яҙылған 20-нән ашыу руник яҙыу табыла, һәм был ошо урында VII—VIII быуаттарҙа йәшәгән төрки халыҡтың үҙенең яҙма традицияһы булғанлығы тураһында һөйләй. Муғтан бер ни тиклем айырмалы боронғо төрөксә яҙыу Соғдтан төньяҡҡа табан Ҡулжуктауҙа (Бохаранан яҡынса 100 км төньяҡтараҡ) табылған<ref>Кызласов И. Л. Рунические письменности Евразийских степей.- М., 1994</ref>, һәм был факт боронғо төркиҙәрҙә руна яҙыуының төрлө төрҙәре киң таралғаны тураһында һөйләй. Билдәле шәрҡиәтсе М. Андреев фекеренсә, соғд теленән ҡайһы бер һүҙҙәр урта азия төрки теле лексикаһы составында, ә һуңынан үзбәк телендә, мәҫәлән, — күп ({{Lang-uz|ko'p}}), катта — ҙур ({{Lang-uz|katta}}), кальта — ҡыҫҡа йәки йәш ({{Lang-uz|kalta}}).<ref>Андреев М. С., О таджикском языке настоящего времени // Материалы по истории таджиков и Таджикистана. Сборник 1. Сталинабад: Госиздат при СНК Таджикской ССР, 1945, с.67.</ref>
Күренекле ғалим һәм этнограф Бируни (973—1048) үҙенең әҫәрҙәрендә Хорезмдың төрки халҡы ҡулланған айҙар һәм шифалы үләндәрҙең төрки атамаларын килтерә.<
Артабан үзбәк милләтенең нигеҙен тәшкил итәсәк [[:ru:Этнос|этностың]] формалашыу процессы бигерәк тә [[:ru:XI|XI]]—[[:ru:XII век|XII быуаттарҙа]], [[:ru:Средняя Азия|Урта Азияны]] [[:ru:Караханиды|Караханлылар]] династияһы етәкләгән төрки ҡәбиләләр берләшмәһе яулап алғандан һуң, әүҙемләшә. Караханлыларҙың тәңкәләрендә, төрки сығышлы башҡа династияларға ҡарағанда күберәк, төркисә титулдар яҙылған<ref>Кочнев Б. Д., Караханидские монеты: источниковедческое и историческое исследование. Автореферат-диссертация доктора исторических наук, Москва, 1993 год, с. 11</ref>.
| |||