Мальта протектораты: өлгөләр араһындағы айырма

'''Мальта протектораты''' ({{Lang-it|Protettorato di Malta}}, мальт. <span lang="mt" style="font-style:italic;">Protettorat ta' Malta</span>)  — [[Мальта]] тарихындағы үҙенсәлекле бер осор. Мальта, рәсми рәүештә Сицилия Короллегенең бер өлөшө булып иҫәпләнһә лә, Бөйөк Британия протектораты аҫтында йәшәй. Протекторат [[1800 йыл|1800 йылда]]да француз ғәскәрҙәре Мальтала капитуляциялаған мәлдән алып [[1813 йыл|1813 йылда]]да утрауҙың короллектең колонияһына әйләнгәненә тиклемге осорҙа һаҡлана.

[[Файл:Rear-Admiral_Alexander_John_Ball_(1757-1809),_by_Henry_William_Pickersgill.jpg|слева|мини|Сэр Александр Болл, 1799-18011799—1801 һәм 1802-18091802—1809 йылдарҙа Мальтала граждандар комиссары]]

Утрауҙы оккупациялаған француздарға ҡаршы башланған ихтилал ваҡытында Мальта халҡы, ваҡытлы хөкүмәт булараҡ, Милли Йыйылыш төҙөй. Улар Сицилияла торған британ флотына ярҙам һорау өсөн илселәр ебәрә, һәм [[1798 йыл|1798 йылдың]] сентябрь аҙағында Мальтаның яр буйына составына сэр Джеймс Сумарес командалығындағы 13 карап ингән инглиз конвойы килеп туҡтала. Октябрҙә Мальтаға сэр Александр Болл килә, ә бер йылдан һуң ул утрауҙың граждандар комиссары итеп тәғәйенләнә.

Генерал Вобуа командалыҡ иткән француз гарнизоныВаллеттала ҡамауға алына һәм [[1800 йыл|1800 йылдың 4 сентябрендә]] француздар әсирлеккә алына. Мальта Бөйөк Британия империяһы протекторатына әүерелә. [[1801 йыл|1801 йылдың]] авгусында граждандар комиссары Чарльз Камерон Гоцо утрауының губернаторы итеп Саверио Кассар урынына Эммануэла Виталене тәғәйенләй. Шулай итеп, ғәмәлдә Гоцоның бойондороҡһоҙлоғо юҡҡа сығарыла.

[[1802 йыл|1802 йылғы]] Амьен килешеүе положениеларына ярашлы Бөйөк Британия үҙ ғәскәрҙәрен утрауҙарҙан сығарырға тейеш була, әммә килешеүҙең был пунктын ул үтәмәй, шуға ла Британия менән Франция араһында тағы ла һуғыш башлана.

Июнь айында [[1802 йыл|1802 йылдың]] июнендә Мальта ҡалалары һәм ауылдарының 104 вәкиле «La Malta Isole di delle Dichiarazione e Gozo Diritti abitanti degli dei» (Мальта һәм Гоцо утрауҙарында йәшәүселәрҙең хоҡуҡтары декларацияһы) тип аталған декларацияға ҡул ҡуя. Унда улар Георг Өсөнсөнө үҙҙәренең короле тип иғлан итә һәм уның алдына  — Мальтаны башҡа державаға тапшырмаҫҡа тигән бурыс ҡуя. Декларацияла шулай уҡ Мальтала Бөйөк Британия яҡлауы аҫтында үҙидара булырға тейеш тип билдәләнелә.

[[1800 йыл|1800 йылда]]да Болл ошо планды үтәү мөмкинлеген тикшереү өсөн Лампедузаға комиссия ебәрә. Комиссия, сағыштырмаса бик аҙ сығымдар менән Мальтанға аҙыҡ-түлек тәьминәтен юлға һалыу мөмкин буласаҡ, тигән һығымта яһай. Сөнки утрау көтөүлектәргә һәм таҙа һыуға бик бай төбәк булып сыға. [[1803 йыл|1803 йылда]]да Малтаның ҡайһы бер фермерҙары мал-тыуары һәм һарыҡтары менән Лампедузаға барып урынлаша һәм арпа үҫтерә башлай.

[[1810 йыл|1810 йылда]]да Сальватор Гатт утрауҙы британ комиссары Александру Фернандесҡа ҡуртымға бирә, һәм ул утрауҙа Мальта колонияһын булдырырға тырышып ҡарай. Уның был ниәте тормошҡа ашмай, сөнки Лондандағы Короллек комиссияһы [[1812 йыл|1812 йылда,]] ябай коммерция предприятиеһы етәксеһе Фернандесҡа ярҙам итеүҙән баш тарта. 1813–18141813—1814 йылдарҙа Мальта халҡы чума ауырыуынан ҡырыла, был хәл өҫтәмә ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. [[25 сентябрь|1814 йылдың 25 сентябрендә]] сэр Томас Мейтланд Британия ғәскәрҙәрен Лампедузанан сығара.

[[1818 йыл|1818 йылда]]да Гатт утрауға ҡайтҡанға тиклем Фернандес Лампедузаның хужаһы булып ҡала һәм [[1824 йыл|1824 йылға]] тиклем ғаиләһе менән шунда йәшәй.

[[1813 йыл|1813 йылда]]да утрау Мальта корона колониюһына үҙгәртелә. [[23 июль|23 июлдә]] сэр Томас Мейтланд граждандар комиссары булараҡ сэр Хильдебранд Оуксты алмаштыра һәм губернатор дәрәжәһен ала. [[1814 йыл|1814 йылғы]] Париж килешеүенә ярашлы Мальта рәсми рәүештә колонияға әйләнә.