Википедия

Польша: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
өҫтәмә мәғлүмәт
өҫтәмә мәғлүмәт
51 юл:
 
== Тарихы ==
{{төп мәҡәлә|Польша тарихы}}
* Үҙаллы дәүләт барлыҡҡа килеүе — [[966]] йыл
 
* [[Христианлыҡ|Христиан]] динен ҡабул итеү — [[966]] йылдың 14 апреле
=== Тәүтарих ===
* Короллек статусын алыу — [[1025]] йыл
Беҙҙең эра башында Польша территорияһында скир һәм лугий герман ҡәбиләләре йәшәгәне билдәле. Артабан уларҙы Вельбар мәҙәниәте готтары алыштырған. Беренсе мең йыллыҡ уртаһында Польшаның көньяғын аландар һәм [[төрки ҡәбиләләр]] контрольдә тотҡан. Беренсе мең йыллыҡ аҙағында Польша территорияһында көнбайыш поляндар (уларҙан ил атамаһы), лендзяндар, куявяндар, поморяндар, мазовшандар, висляндар, слензяндар (Силезияла) һәм башҡалар билдәле. Әкренләп эре ҡәбиләләр кенәзлектәре дәүләткә тиклемге берләшмәләр барлыҡҡа килгән; был кенәзлектәрҙән хәҙерге Кесе Польшалағы висляндарҙың кенәзлеге ([[Краков]] тирәһе) һәм Бөйөк Польшала поляндарҙың кенәзлеге ([[Познань]] районы) төп дәүләт берәмектәре булған.
* Бөйөк Литва кенәзлеге менән берләшеп Ләхстан-Литва берләшмәһе ({{lang-pl|Rzeczpospolita Obojga Narodów}}, {{lang-uk|Річ Посполита}}, {{lang-be|Рэч Паспалітая Абодвух Народаў}}, {{lang-lt|Abiejų Tautų Respublika}}) төҙөү — [[1569]] йыл
 
* Ләхстан-Литва берләшмәһенең өс өлөшкә [[Рәсәй]]гә, [[Пруссия]]ға, [[Австрия]]ға таралыуы — [[772]]—[[1795]] йылдар
=== Гнезно Польшаһы (877—1320) ===
* Варшава герцоглығы барлыҡҡа килеү — [[1807]] йыл
[[Файл:Polska-992-1025-ru.png|266px|thumb|right|225px|Польша 992—1025 йылдарҙа]]
877 йылда Бөйөк Моравия тарафынан Кесе Польша яуланғас, Бөйөк Польша поляк дәүләте формалашыуының үҙәге булып ҡалған, уның баш ҡалаһы [[Гнезно]] булған. Пясттар нәҫеле вәкиле Бөйөк Польша кенәзе [[Мешко I]] (960—992) Польшаның тәүге билдәле хакимы булған; 966 йылда ул көнбайыш йолаһы буйынса [[Христианлыҡ|Христиан]] динен ҡабул иткән. Уның улы Батыр Болеслав I-нең хакимлығы осоронда Польша кенәзлеге үҙенең сәскә атыуын кисергән.
 
[[Файл:Bacciarelli - Chrobry.jpeg|thumb|left|180px|[[Батыр Болеслав I]] — Польшаның тәүге короле]]
999 йылда Болеслав Чехиянан [[Краков]] менән бергә Кесе Польшаны тартып алған; 1003—1004 йылдарҙа ул чех кенәзе булған, [[Изге Рим империяһы]] менән оҙайлы һуғыштан һуң Лужица һәм Мильсконы ҡушҡан. Болеслав [[Киев]] кенәзе Святополк Окаянный менән туғанлашҡан һәм уға ағаһы Ярослав I Мудрыйға ҡаршы көрәштә булышлыҡ күрһәткән, 1018 йылда Болеслав Киевты биләгән; 1025 йылда ул король титулын ҡабул иткән. Уның улы Мешко II бер үк ваҡытта Германия, Чехия һәм Русь менән һуғышырға мәжбүр булған, атаһының барлыҡ тиерлек яуланған биләмәләрен юғалтҡан. 1033 йылда ул король титулынан баш тартҡан. Мешко II вафат булғандан һуң хаос һәм анархия дәүере башланған, Польшанан боласылар тарафынан ҡыуылған уның улы Тергеҙеүсе Казимир I ҙур ауырлыҡ һәм юғалтыуҙар менән үҙ власын тергеҙгән. Казимирҙың улы Ҡыйыу Болеслав II (1058—1079) польшаның элекке ҡеүәтен тулыһынса тергеҙгән һәм 1076 йылда король титулын ҡабул иткән; 1068 йылда ул үҙенең туғаны Изяслав Ярославичҡа ярҙам итеп Киевты яулап алған. Ул фетнә һөҙөмтәһендә тәхетән ҡолатылған; әммә Болеслав III Кривоустый хакимлығы осоронда (1102—1138) боронғо поляк дәүләте үҙенең һуңғы сәскә атыуын кисергән. 1109 йылда Болеслав немец императорының ябрылыуын кире ҡаҡҡан, 1122 йылда Польшаға барлыҡ тиерлек Померанияны ҡушҡан. Әммә ул үлгәндән һуң Польшала феодаль тарҡаулыҡ башланған. 1138 йылғы «Болеслав Кривоусттың статутына» ярашлы Польша дүрт улы араһында бүленгән, шул уҡ ваҡытта өлкән улына бөйөк кенәз титулы менән бергә бөйөк кенәзлек уделы (Гнезно менән Бөйөк Польшаның өлөшө һәм Краков менән Кесе Польша) эләккән. Бер нисә кенәзлектәр барлыҡҡа килгән: Куявия, Мазовия, Силезия, Поморье, Сандомир һәм башҡалар.
 
Шул уҡ ваҡытта немецтарҙың көнсығышҡа ҡыҫымы башланған. 1181 йылда Көнбайыш Поморье (Померания) кенәзе үҙен герман императорының вассалы итеп таныған; 1226 йылда Мазовия кенәзе Конрад прусстар менән көрәшер өсөн [[Тевтон ордены]]н саҡырған. 1241 йылда Польшаға татар-[[монголдар]] үтеп ингән һәм Легниц янындағы алышта поляктарҙы һәм немецтарҙы ҡыйратҡандар, әммә артабан Венгрияға йүнәлгәндәр. XIII быуат аҙағында йәнә үҙәкләштереү тенденциялары башланған. Бөйөк Польша кенәзе Пржемысл II (1290—1296) 1295 йылда король титулын ҡабул иткән. Әммә тиҙҙән ул Бранденбург курфюрсы һәм Бөйөк Польша магнаттарының кешеләре тарафынан үлтерелгән.
 
=== Краков Польшаһы (1320—1569) ===
[[Файл:Polska 1333 - 1370.png|мини|225px|Польша короллеге 1333—1370 йылдарҙа]]
1320 йылда Куявия кенәзе Владислав Локетек (1305—1333), үҙенең биләмәләренә Бөйөк Польшаны ҡушып [[Краков]]та Польша короле тажын кейгән. Бынан алып Краков Польшаның яңы баш ҡалаһы булып киткән. Уның вариҫы Бөйөк Казимир III хакимлығы осоронда (1333—1370) Польша сәскә атҡан. 1349 йылда Польшаға Галиция ҡушылған. 1370 йылда Казимирҙың вариҫы — Венгрия короле Бөйөк Людовик (Лайош) I Польшаның короле(1370—1382) булып китә. Илдә тотороҡло нигеҙгә эйә булмағанлыҡтан, ул 1374 йылдау ''Кошицкий привилей''ҙы нәшер иткән, уға ярашлы магнаттар һәм шляхта барлыҡ йөкләмәләрҙән (хәрби хеҙмәттән һәм бер лан ерҙән 2 грош ҡына һалам) азат ителгәнсо.
[[Файл:Zbroja 1514.JPG|225px|thumb|left|180px|Орши янындағы алыштан ҡалған поляк хәрби кейеме, 1514]]
 
1384 йылда Ядвига Польшаның королеваһы (Польша законы буйынса — ''короле'') булып киткән. Магнаттар Ядвигаға ир эҙләй башлайҙар һәм [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Бөйөк Литва]] кенәзе [[Ягайло]]ны (Ягелло) һайлайҙар. 1385 йылда Кревола Польша-Литва унияһы төҙөлгән, уға ярашлы Ягайло католик йолаһы буйынса суҡындырылған, Литвала католик динен дәүләт дине булараҡ индергән, Краковта Ядвига менән никахлашҡан һәм Владислав II исеме аҫтында Польша тәхетенә ултырған. Шулай итеп Көнсығыш Европала Польша-Литва дәүләте барлыҡҡа килгән.
 
1410 йылда Грюнвальд янындағы алышта Тевтон ордены тар-мар ителгән.
 
Ягайлоның улы Владислав III (1434—1444 йылдарҙа хакимлыҡ иткән) бер үк ваҡытта Венгрияның һәм Польшаның короле булып киткән, әммә [[Ғосман империяһы|ғосмандар]] менән Варна янындағы алышта һәләк булған. Бынан һуң Польша-Венгрия унияһы туҡтаған, әммә Владиславтың ҡустыһы Бөйөк Литва кенәзе Казимир Ягеллончиктың (Казимир IV, 1447—1492) король итеп һайланылыуы арҡаһында Польша-Литва унияһы тергеҙелгән.
 
=== Польша Батшалығы Рәсәй империяһы составында ===
Юл 68 ⟶ 86:
 
Ихтилал дөйөмө: Польша Рәсәй составында ҡалдырыла, Польша өсөн Конституция туҡтатыла (кире алына).
[[Файл:Воеводства Польши.png|thumb|right|Польшаның воеводалыҡтары]]
 
=== Бойондороҡһоҙ республика ===
* Бойондороҡһоҙ республика (II Речь Посполита) төҙөлөүе — [[1918]] йыл
Юл 74 ⟶ 92:
* Польшаны нацист оккупацияһынан азат итеү — [[1944]]—[[1945]] йылдар
* Польша халыҡ республикаһы (ПХР) Польша Республикаһы тип үҙгәртелә — [[1989]] йыл
 
== Халҡы ==
[[Файл:Kartogram ludnosci Polski.svg|thumb|Польша халҡы тығыҙлығының картограммаһы]]
2008 йылда Польша халҡының һаны 38 116 000 кеше тәшкил иткән<ref>{{cite web |url=http://web.archive.org/web/20110714055236/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_maly_rocznik_statystyczny_2008.pdf|title=Concise statistical yearbook of Poland|publisher=Central Statistical Office|accessdate=2015-11-25 |lang=pl}}</ref>.
 
2002 йылғы йән иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Польша халҡының 96,74 % үҙҙәрен этник [[поляктар]] тип яҙҙырған. Шул уҡ ваҡытта 97,8 % үҙ йорттарында [[поляк теле]]ндә аралашыуын белдерегән. Башҡа милләттәр 1,23 % тәшкил итә, улар араһынан иң ҙур этник төркөмдәр — [[силездар]] (0,45 %), [[немецтар]] (0,4 %), [[белорустар]] (0,1 %), [[украиндар]] (0,1 %), [[сиғандар]], [[йәһүдтәр]], [[польша-литва татарҙары]]. Халыҡтың 2 %-ынан ашыуы милләт тураһында һорауға яуап биреүҙән баш тартҡан.
 
[[Файл:Members of "Grojcowianie" folklore group in Żywiec Beskids clothing 01.jpg|225px|thumb|left|Живец ҡалаһынан гуралдар]]
 
{|class="wikitable" style="text-align: center" width:50%" style="text-align: center"
! colspan=8 | ''2011 йылғы йән иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Польша халҡының этник составы, <br> <small>йән иҫәбе шарты буйынса милләт тураһында бер йәки ике яуап бирергә мөмкинлек булған</small> ''<ref name="GUS">[http://www.stat.gov.pl/gus/5840_12766_PLK_HTML.htm Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski oraz zasobach mieszkaniowych (Stan w dniu 31 III 2011 r.)]: [http://web.archive.org/web/20130116214520/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011.pdf]</ref>
|-
! width="5%"| Милләт
! width="5%"| Барлыҡ яуаптарҙың <br>иҫәбе <br>(мең кеше)
! width="5%"| шул иҫәптән беренсе<br>милләтте күрһәтеүселәр <br>(мең кеше)
! width="5%"| шул иҫәптән берҙән-бер<br>милләтте күрһәтеүселәр<br>(мең кеше)
! width="5%"| Барлыҡ яуаптарҙың <br> өлөшө '''%'''
! width="5%"| Беренсе милләтте<br> күрһәтеүселәрҙең<br>өлөшө '''%'''
! width="5%"| Берҙән-бер милләтте<br> күрһәтеүселәрҙең<br>өлөшө '''%'''
! width="5%"| 2002 йыл менән айырма<br> (мең кеше)
|-
| [[поляктар]] || align="right" | 36 085 || align="right" | 36 007 || align="right" | 35 251 || align="right" | 93,72 % || align="right" | 93,52 % || align="right" | 91,56 % || align="right" | {{падение}}899
|-
| [[силездар]] || align="right" | 809 || align="right" | 418 || align="right" | 362 || align="right" | 2,10 % || align="right" | 1,09 % || align="right" | 0,94 % || align="right" | {{Рост}}636
|-
| [[кашубтар]] || align="right" | 228 || align="right" | 17 || align="right" | 16 || align="right" | 0,59 % || align="right" | 0,04 % || align="right" | 0,04 % || align="right" | {{Рост}}223
|-
| [[немецтар]] || align="right" | 109 || align="right" | 49 || align="right" | 26 || align="right" | 0,28 % || align="right" | 0,13 %|| align="right" | 0,07 % || align="right" | {{Падение}}44
|-
| [[украиндар]] || align="right" | 48 || align="right" | 36 || align="right" | 26 || align="right" | 0,12 % || align="right" | 0,09 %|| align="right" | 0,07 % || align="right" | {{Рост}}17
|-
| [[белорустар]] || align="right" | 47 || align="right" | 37 || align="right" | 31 || align="right" | 0,12 % || align="right" | 0,10 %|| align="right" | 0,08 % || align="right" | {{Падение}}2
|-
| [[сиғандар]] || align="right" | 16 || align="right" | 12 || align="right" | 9 || align="right" | 0,04 % || align="right" | 0,03 %|| align="right" | 0,02 % || align="right" | {{Рост}}3
|-
| [[урыҫтар]] || align="right" | 13 || align="right" | 8 || align="right" | 5 || align="right" | 0,03 % || align="right" | 0,02 %|| align="right" | 0,01 % || align="right" | {{Рост}}7
|-
| [[американдар]] || align="right" | 11 || align="right" | 1 || align="right" | 1 || align="right" | 0,03 % || align="right" | 0,003 %|| align="right" | 0,003 % || align="right" | {{Рост}}9
|-
| [[лемкалар]] || align="right" | 10 || align="right" | 7 || align="right" | 5 || align="right" | 0,03 % || align="right" | 0,02 %|| align="right" | 0,02 % || align="right" | {{Рост}}4
|-
| [[инглиздәр]] || align="right" | 10 || align="right" | 2 || align="right" | 1 || align="right" | 0,03 % || align="right" | 0,01 %|| align="right" | 0,003 % || align="right" | {{Рост}}9
|-
| башҡалар || align="right" | 87 || align="right" | 45 || align="right" | 34 || align="right" | 0,23 % || align="right" | 0,12 %|| align="right" | 0,09 %|| align="right" |
|-
|билдәләнмәгән || align="right" | 1 862 || align="right" | 1 862 || align="right" | — || align="right" | 4,84 % || align="right" | 4,84 % || align="right" | — || align="right" | {{Рост}}1 087
|-
| '''бөтәһе''' || align="right" | '''38 501''' || align="right" | '''38 501''' || align="right" | '''38 501''' || align="right" | '''100,00 %''' || align="right" | '''100,00 %''' || align="right" | '''100,00 %''' || align="right" | {{Рост}}271
|}
 
== Галерея ==
<gallery perrow="6">
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Польша» битенән алынған