Юл: өлгөләр араһындағы айырма

'''Юл''' — кешеләр һәм [[транспорт]] хәрәкәте өсөн һалынған ер (һыу, һауа) һыҙаты, [[дәүләт]]тең йәки [[ил]]дең мөһим тармаҡтарының береһе.

Иң боронғо юлдар б.э.т. IV меңенсе йылға ҡарай. в Ул Месопотамияның[[Месопотамия]]ның [[Ур]] ҡалаһында табылған. Ағас ярҡалар менән һалынған боронғо юл [[Бөйөк БританиялаБритания]]ла табылған. Беҙҙең эраға тиклем XXXIX быуаттағы эзбизташ менән ҡапланған юлдар Крит утрауында асыҡланған. [[Кирбес]] тәүге тапҡыр б.э.т 3000 йыл элек Һиндостанда ҡулланылған.

Таш юлдар Хет батшалығында, Ассирияла[[Ассирия]]ла, Әхмәниҙәр[[Әһәмәниҙәр дәүләте|Әһәмәниҙәр империяһында]] булған.

[[Ҡытай]]ҙағы [[Цинь династияһынадинастияһы]]на нигеҙ һалған [[Цинь Ши Хуан|Цинь Шихуан]] б.э.т. 221-210 221—210 йылдарҙа 7,5  мең. км юл һалдырған; юлдар 15  метр киңлектә булып, өс һыҙатҡа бүленгән, урта һыҙат императорға тәғәйенләнгән булған.

Беҙҙең эра башына [[Европа]]ла һәм [[Азия]]ла хатта континент-ара юлдар барлыҡҡа килгән. Ундайҙарға [[Бөйөк ебәк юлы]], [[Мысыр]], Анатолия һәм [[Месопотамия]] диңгеҙ юлы һәм башҡалар инә.

Иң үҫешкән юлдар селтәре [[Боронғо Рим]]да булған

[[XX быуат]]та [[автомобиль]] транспорты барлыҡҡа килеү менән юлдарға ла талаптар үҙгәрә, юлға асфальт-бетон түшәй башлайҙар.

[[Рәсем:Канифа_юлы.jpg||350px|thumb|right|[[Ҡәнифә юлы]]]]

''''''[[Ҡәнифә юлы'''''']] — боронғо осорҙа [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостан]]ды Урта Азия илдәре менән тоташтырып торған боронғо сауҙа юлы<ref>{{статья|автор =Сулейманов Ф. М.|заглавие = История деревни Салимово Зилаирского района |ссылка = http://vatandash.ru/index.php?article=2331|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2013|том = |номер = 9|страницы = |doi =|issn = 1683-3554}}</ref>.

Ҡәнифә сауҙа юлынан каруандар йөрөгән. Ул [[Урта Азия]]нан Ур йылғаһы [[Яйыҡ]]ҡа ҡушылған урынға<ref>Хәҙерге [[Орск]] ҡалаһы.</ref> етеп, артабан [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]] йылғаһының һул яры һәм [[Көньяҡ Урал]] һырттары буйлап хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Йылайыр районы|Йылайыр]], [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]], [[Әбйәлил районы|Әбйәлил]] һәм [[Учалы районы|Учалы]] райондары биләмәләре аша хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]] ерҙәренә барып еткән<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/6635-karuan-sau-a-yuldary|Каруан сауҙа юлдары|автор=Ҡорманаева З. Д.}}</ref>.

Ҡәнифә юлының икенсе атамаһы - — '''''Каруан юлы'''''. Ул [[Яйыҡ]] йылғаһы аша сығып, [[Ҡаҙағстан]] аша [[Урта Азия]]ға барып сыға. [[Ырымбур]] [[башҡорттар]]ы юлдың ул өлөшөн "«[[Мысыр]] юлы"» тип атаған. Гөбөрлө йылғаһы кисеүен «[[Мысыр]] кисеүе» тип йөрөткәндәр <ref>http://urgaza.ru/library-portal/articles/291/1853/</ref>.

Хәҙерге заманда юлдың бәләкәй генә өлөшө һаҡланған<ref>{{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/9877-doroga|Дорога|автор=[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. З.]], [[Муллағолов Мирза Ғизетдин улы|Муллагулов М. Г.]]}}{{ref-ru}}</ref>.

'''''Ҡуңыр буға юлы''''' - — [[Ҡуңыр буға (эпос)|"«Ҡуңыр буға"»]] эпосы менән бәйле. Был атаманы [[Урал]] тауының көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай барған «Ҡуңыр буға юлы» менән бәйләйҙәр. Борон был юлды башҡорт ғәскәрҙәре дошмандар баҫҡанда ҡулланған, тип иҫәпләнә <ref>''[[Рәшит Шәкүр|Шәкүр Р.]]'' Ҡуныр-буға.// Башкирская энциклопедия.  — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы»</ref>..

* Аҡ юл - — уңышлы юл теләп әйтелә

* Диңгеҙ юлы

* Йомро юл - — йәйәүле юл; һуҡмаҡ

* Йылға юлы

* Өҙәрем юл - — юл өҙөлгән саҡ

* Тимер юл

* Һауа юлы <ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. - — Мәскәү, 1993.- 2-се том. 767-се бит.</ref>

* ''[[Әминев Зәкирйән Ғәлимйән улы|Аминев З. Г.Аминев.]]'' Дороги Южного Урала и их роль в этногенезе башкир // Феномен евразийства в материальной и духовной культуре, этнологии и антропологии башкирского народа: материалы Всероссийской научно-практической конференции. – — Уфа, 2009. – — 288 с. – — С.25 – — 27.

* Башҡорт теленең һүҙлеге. - — Мәскәү, 1993.- 2-се том. 767-се бит

* Шәкүр Р. Ҡуңыр буға.// Башҡортостан: ҡыҫҡаса энциклопедия.  — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» нәшриәте, 1996.

* Шәкүр Р. Ҡуныр-буға.// Башкирская энциклопедия.  — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы».

* Шәкүр Р ." Башҡорт энциклопедияһы (баш.)(баш.)