Википедия

Донъя телдәре: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"Языки мира" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:Primary_Human_Language_Families_Map.png|мини|Төп тел ғаиләләре картаһы]]
[[Файл:Human_Language_Families_ru.png|мини|Тел ғаиләләре]]
[[Ер|Ерҙә]]  7 меңдән<ref>[http://www.ethnologue.com/ Ethnologue — крупнейший в мире каталог языков]{{ref-en}}(англ.)</ref> ашыу тел бар.
 
Коммуникациялар үҫкән һайын йәнле телдәр һаны ике аҙнағыаҙнаға  1 тел тиҙлеге менән ҡыҫҡара бара <ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1912041,00.html Почти половине языков мира грозит исчезновение]</ref>.
 
Иң таралған 40 телдә [[Ер]] халҡының 2/3 өлөшө һөйләшә. Бөтәһенән элек [[Ҡытай теле|ҡытай]], [[Һинд теле|һинд]], [[Инглиз теле|инглиз]], [[Испан теле|испан]], [[Ғәрәп теле|ғәрәп]], [[Урыҫ теле|рус]] һәм [[Португал теле|португал]] телдәрендә һөйләшеүселәр күп.  [[Француз теле]] ярайһы уҡ киң таралған, әммә уны туған (беренсе) теле тип һанаусылар һаны сағыштырмаса әҙ.  
Юл 11 ⟶ 12:
Тел  шул телдә һөйләшкән һуңғы кеше менән бергә үлә, шунлыҡтан яҙмаһы булмаған халыҡтарға юҡҡа сығыу айырыуса көслө янай<ref>[http://www.bigbook.ru/litnews/detail.php?ID=3315 Когда умирают языки]</ref>.
 
Телдәрҙең һәләк булыу сәбәптәренең береһе — һөйләшеүселәрҙең һаныһибелеп буйынса тигеҙ таралмағанлыҡултырыуы. Мәҫәлән, планетаПланета халҡының 80 процентына —  80 тел, ә 3,5 мең телгә ни бары 0,2 процент тура килә.  Телдәрҙең юғалыуына килтергән төп сәбәптәр тип глобалләшеү һәм миграция атала. Кешеләр ауылдарҙан ҡалаларға китә һәм үҙ халҡының телен юғалта<ref>[http://www.akzia.ru/news/26-09-2007/655.html Мир теряет языки]</ref>.
 
Әле булған телдәрҙең яртыһы тиерлек  XXI быуат уртаһына ҡулланыуҙан төшөп ҡаласаҡ<ref>''Роман Фишман'' Лингвистический гомункул // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B5%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0 Популярная механика]. — 2017. — № 5. — С. 78-82. — URL: http://www.popmech.ru/magazine/2017/175-issue/</ref>. Күп телдәр уларҙа һөйләшеүселәрҙең көслөрәк тел мөхитенә инеүе арҡаһында юғала, шунлыҡтан тәү сиратта дәүләтселеге булмаған әҙ һанлы халыҡтарҙың теленә юғалыу хәүефе янай. Әгәр телде балаларҙың 70 проценттан кәме өйрәнһә, ул юғалып барыусылар иҫәбенә инә.  [[ЮНЕСКО]]-ның «Юғалыу хәүефе аҫтындағы донъя телдәре атласы» мәғлүмәттәре буйынса, әлеге ваҡытта  [[Европа|Европала]]ла яҡынса  50 телгә юғалыу янай.
 
В наиболее уязвимом положении находятся языки аборигенов [[Австралия]], [[Һинд-Ҡытай]], [[Америка]], Африкалағы[[Африка]]лағы һәм  континенттарҙан  айырым утрауҙарҙағы ерле халыҡтарҙың  телдәре бигерәк тә ҙур хәүеф аҫтында.  
 
== Телдәр систематикаһы ==
'''Ғаилә '''—  бөтә тел систематикаһы нигеҙләнгән база кимәле. Ғаилә — база исемлегендәге ([[Сводеш исемлеге]]<nowiki/>нең йөҙ һүҙле варианты) һүҙҙәрҙең кәм тигәндә 15 проценты тап килгән һәм бер-береһенә ярайһы уҡ алыҫ туған булған телдәрҙең төркөмөтупланмаһы. 
 
Һәр ғаилә тармаҡтарға, төркөмдәргә айырыла.  
Юл 28 ⟶ 29:
# Һинд-европа телдәре ~ 2,5 млрд кеше, был ғаиләгә һинд-арий телдәре, герман телдәре һәм   балт-славян телдәре лә инә;
# Син-тибет телдәре ~ 1,2 млрд кеше, төп  [[ҡытай теле]]  лә инә;
# Урал-алтай телдәре (ғаиләғаиләнән өҫтөн өҫтөндәге кимәл берләшмәһе) ~ 500 млн кеше, төп  [[төрки телдәр]]  ҙә инә.
 
== Донъя әһәмиәтендәге телдәр ==
Түбәндәге  теодәрҙетелдәрҙе хәҙерге халыҡ-ара телдәр тип иҫәпләргә була<ref name="autogenerated1">[http://www.economist.com/node/883997?Story_ID=883997 The triumph of English: A world empire by other means | The Economist]</ref> (телдә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны кәмей барыу тәртибендә):
[[Файл:Languages_with_at_least_50_million_first-language_speakers.png|мини|450x450пкс|Языки, являющиеся родными для более 50 млн человек. Данные по: [[Ethnologue]]<ref>[https://www.ethnologue.com/statistics/size Summary by language size]</ref> без учета макроязыков (китайский, арабский)]]
{| class="standard" style="margin-bottom: 10px;"
Юл 38 ⟶ 39:
!Туған тел
!Икенсе тел
!Һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны
!Общее число носителей
|-
|1
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Донъя_телдәре» битенән алынған