Википедия

Башҡорт милли хəрəкəте: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
'''Башҡорт милли хəрəкəте''' — [[1917]]—[[1921]] йылдарҙағыйылдарҙа [[башҡорттар]]ҙың [[Башҡортостан автономияһы|автономия]] өсөн хәрәкәте.
 
== Шарттары ==
1917 йылдың февралендә [[Рәсәй империяһы]]нда [[Урыҫ революцияһы|революция]] була һәм сәйәси үҙгәртеп ҡороуҙар башлана. Был ваҡиғалар ил халыҡтарының, шул иҫәптән [[башҡорттар]]ҙың, демократик хәрәкәттәренеңхәрәкәттәре барлыҡҡа килеүенә сәбәпсе була. Башҡорт милли хəрəкəте халыҡтың тарихи традицияларын: башҡорттарҙың XVII—XIX быуаттарҙағы колониялаштырыуға ҡаршы көрәштекөрәшкә ([[Башҡорт ихтилалдары]], [[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)]] һ. б.) иҫәпкә алыпнигеҙләнеп, айырымбойондороҡһоҙлоҡ бойондороҡһоҙсәйәсәтен сәйәсәттормошҡа алып бараашырыуҙы маҡсат итеп ҡуя. Милли хәрәкәт идеологияһының төп талабы булып XVII—XX быуаттар араһында алып барылған Рәсәй хөкүмәтенең колониялаштырыу сәйәсәте арҡаһында юғалтылған башҡорттарҙың ергә ҡарата юғалған хоҡуҡтарын тергеҙеү, [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәрен]] ҡайтарып биреү булып торған<ref name="Башҡорт милли хәрәкәте">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1884-bash-ort-milli-kh-r-k-te|Башҡорт милли хәрәкәте|автор=Ишемғолов Н. У., [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Ҡолшәрипов М. М.]]}}</ref>.
 
Башҡорт милли хəрəкəтенең йүнәлтеүсеәйҙәүсе һәм йүнәлеш биреүсе көсө булыпбулараҡ башҡорт интеллигенцияһы һәм мосолман руханиҙар торғаналға сыҡҡан. Улар [[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан милли‑территориаль автономияһы]]н төҙөү өсөн сығыш яһайяһаған<ref>Башҡорттарҙың Рәсәй составында ''милли‑мәҙәни автономия''һын яҡлаусы [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ғ. Ҡорбанғәлиев]] етәкселегендәге төркөм айырылып сыға</ref>.
 
== Тарихы ==
Башҡорт милли хəрəкəте үҫеше дүрт осорға бүленә:
* ''демократик'' осор (май 1917 — февраль 1918)
* ''антибольшевикбольшевиктарға ҡаршы'' көрөш (февраль 1918 — февраль 1919)
* ''совет осоры'' (февраль 1919 — июль 1920)
* ''баш күтәреү'' (июль 1920 — июнь 1921)
 
17 юл:
1917 йылдың февралендә Рәсәйҙә революция була. Сәйәси үҙгәртеп ҡороуҙар ваҡытында башҡорттар, үҙ аҫаба ерҙәрен һаҡлап ҡалыуҙы координациялау өсөн, махсус комитеттар төҙөй. Был комитеттар Бөтә Рәсәй мосолман съезында ҡатнашасаҡ башҡорт делегаттары өсөн наказ әҙерләйҙәр{{sfn|История башкирского народа...|2010|с=81}}.
 
1917 йылдың 10 майында [[Мәскәү]] ҡалаһында ''I Бөтә Рәсәй мосолман съезы''ныңсъезының башҡорт делегаттары тарафынан [[Башҡорт өлкә бюроһы]] ойошторола. Бюроның төп маҡсаты башҡорттарҙың милли хəрəкəте менән етәкселек итеү була. Бюро май уртаһынан алып ул [[Ырымбур]] ҡалаһында урынлаша. 1917 йылдың 26 июнендә ойошманың исеме ''Башҡорт халҡы союзы бюроһы'' тип үҙгәртелә. Ойошма улус советтарын — ''төбәк шураларын'' төҙөү һәм ''1-се Бөтә башҡорт ҡоролтайына'' делегаттар һайлау үткәреү менән шөғөлләнә. Уның баҫма органы «[[Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөхбире]]» гәзите була. Бюро ағзалары булып [[Бикбов Юлбарыҫ Сурағол улы|Ю. С. Бикбов]], [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Ю. Бикбов]], [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]], ''С. С. Иҙелбаев'', [[Дәүләтшин Абдулла Сибәғәтулла улы|А. С. Дәүләтшин]], [[Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы|Ғ. М. Ҡыуатов]], ''Х. Игликов'', [[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы|А. Н. Йәғәфәров]], [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. М. Ҡыуатов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]] һәм Ғ. И. Мутин була<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1891-bash-ort-lk-byuro-y|Башҡорт өлкә бюроһы|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref>.
{{Викитека|:ru:Категория:3-й Курултай Башкурдистана|Постановления Учредительного курултая}}
1917 йылдың 20—27 июлендә Ырымбур ҡалаһында [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|I Бөтә башҡорт ҡоролтайы]] уҙғарыла. Съезда башҡорттар күпселекте тәшкил иткән улустарҙан икешәр делегат һайлана. Ҡоролтайҙа барлығы 70 делегат ҡатнаша. Съезд [[Башҡорт мәркәз шураһы]]н (''Башҡорт өлкә советы''н) ойоштора<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1885-bash-ort-m-rk-z-shura-y|Башҡорт мәркәз шураһы|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref> һәм уның башҡарма комитетын һайлай. Улустарҙа мәркәз шураһының бүлектәре төҙөлә һәм уның баҫма органы — [[Башҡорт (гәзит)|«Башҡорт»]] гәзите ойошторола. Башҡорт мәркәз шураһы составына ағза булараҡ [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Ә. Манатов]] (рәйес), [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Ә. Вәлидов]], Ғ. И. Мутин, [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. М. Ҡыуатов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]], [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. И. Мутин]] һәм уларҙың ярҙамсылары булараҡ [[Әмиров Йыһангәрәй Ғилман улы|Й. Ғ. Әмиров]], [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н. Т. Таһиров]], [[Сәлихов Яхъя Шәрәф улы|Я. Ш. Сәлихов]] һайлана{{sfn|А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана.|2010|с=52}}. Ҡоролтай барышында артабанғы резолюциялар ҡабул ителә: [[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан милли-территориаль автономияһы]], ''[[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы]]''на һайлауҙарҙа ҡатнашыу, [[Беренсе донъя һуғышы]]н аннексия һәм контрибуцияларһыҙ туҡтатыу, [[Башҡорт армияһы|милли ҡораллы көстәрен]] ойоштороу, ерҙе социализациялау, 1917 йылға тиклем башҡорттарҙан тартып алынған ерҙәрҙе ҡайтарып биреү, Ырымбурҙағы [[Каруанһарай]]ҙы национализациялау, ''Бөтә Рәсәй мосолман шураһы''нда башҡорттарҙың вәкиллеге, улус шуралары эшмәкәрлеге, башҡорт халҡын иҫәпкә алыуҙы үткәреү, милли [[валюта]] һәм милек фондын булдырыу, дөйөм түләүһеҙ урта белем биреү, ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың тиң хоҡуҡлығы хаҡында. Яңы съезды [[Өфө]]лә үткәреү тураһында ҡарар ҡабул ителә<ref name="Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2618-b-t-bash-ort-oroltaj-ary|Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|автор=[[Ҡасимов Салауат Фитрат улы|Ҡасимов С. Ф.]]}}</ref>.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Башҡорт_милли_хəрəкəте» битенән алынған