Бәрәкәтле ярым ай: өлгөләр араһындағы айырма

'''Бәрәкәтле ярымайярым ай''' — ҡышҡы айҙарҙа территорияһында яуым-төшөмдөң уғата күп булыуы күҙәтелгән Яҡын Көнсығыштағы төбәктәрҙең береһе. Атамаһы «Fertile Crescent» тигән инглиз терминынан алынған, уны ғилми әйләнешкә Америка археологы Дж. Г. Брэстед 1906 йылда «Мысырҙың боронғо текстары» (урыҫса «Древние тексты Египта») («Ancient Records of Egypt») китабында индерә<ref>{{cite encyclopedia|encyclopedia={{нп3|Columbia Encyclopedia||en||Columbia Encyclopedia}}|title=Fertile Crescent|url=http://education.yahoo.com/reference/encyclopedia/entry/FertileC|accessdate=2008-09-23|year=2008|publisher=[[Columbia University Press]]|doi=|pages=}}</ref>. Территорияның [[Тупраҡ|тупрағы]] бай булғанға һәм картала формаһы ярымайғаярым айға  оҡшап тороғанға күрә шундай атама алына.

Бәрәкәтле ярымайярым ай [[Месопотамия|Месопотамиянан һәм]]нан һәм Леванттан тора, үҙ сиратында Левант үҙе [[Сүриә тарихы|тарихи Сүриәгә]] һәм тарихи [[Фәләстин|Фәләстинға]]ға бүленә. [[Ливан]], [[Израиль]], [[Сүриә]], [[Ираҡ|Ирактың]]тың хәҙерге территорияларын, [[Төркиә|Төркиәнең]]нең көньяҡ-көнсығышын, [[Иран|Ирандың]]дың  көньяҡ- көнбайышын һәм  [[Иордания|Иорданияның]]ның төньяҡ-көнбайышын биләй.

Бәрәкәтле ярымайярым ай Неосәйәси революция барышында  [[Таш быуат|таш быуаттабыуат]]та башланған [[игенселек]] һәм малсылыҡ барлыҡҡа килгән тәүге үҙәк тип таныла. Шулай уҡ ул донъяның борондан билдәле ҡала мәҙәниәттәре ([[Тель-Брак|Мураивет]], [[Тель-Брак|Нагар]]) булған урын булып тора. Беҙҙең эраға тиклем IV—I мең йыллыҡтарҙа Ерҙәге халыҡтың 10 проценттан ашыуы нәҡ ошонда йәшәгән.

[[Нил]] ([[Боронғо Мысыр]]) үҙәне менән бергә Бәрәкәтле ярымайяры ай — хәҙерге заман цивилизацияһының бишеге.

Америка ғалимдарының тикшеренеүҙәренә ярашлы Бәрәкәтле ярымайҙыярым айҙы тәүге баҫып алыу процесына төп ике фактор сәбәпсе була — ҡоролоҡтар һәм кешеләрҙең улар менән көрөшө белеү һәләте<ref name="autogenerated1">[http://rusplt.ru/world/ee-velichestvo-zasuha-11961.html Ученые из США провели параллель между климатом и переселением человечества.] Русская планета</ref><ref>{{cite encyclopedia|encyclopedia={{нп3|Columbia Encyclopedia||en||Columbia Encyclopedia}}|title=Fertile Crescent|url=http://education.yahoo.com/reference/encyclopedia/entry/FertileC|accessdate=2008-09-23|year=2008|publisher=[[Columbia University Press]]|doi=|pages=}}</ref><ref name="autogenerated1">[http://rusplt.ru/world/ee-velichestvo-zasuha-11961.html Ученые из США провели параллель между климатом и переселением человечества.] Русская планета</ref>.

!Бәрәкәтле ярымайярым ай

Бәрәкәтле ярымайҙаярым айҙа цивилизацияның барлыҡҡа килеүендә, һис шикһеҙ, йылғалар һәм һаҙлыҡтар ҙур роль уйнай, әммә улар ғына юғары уңдырышлыҡты тәьмин иткән, тип әйтеү хата булыр ине. Был өлкә Область явилась  между другими районами [[Африка]] һәм [[Евразия|Евразияның башҡа]] райондары өсөн үҙенсәлекле «күпер» булып тора. Тап ошо арҡала Бәрәкәтле ярымайярым ай [[Европа]] йәки Төньяҡ Америкаға ҡарағанда киң биотөрлөлөктө һаҡлап ҡалыу мөмкинлеген ала. Сөнки Европала һәм Төньяҡ Америкала боҙлок дәүерендә климаттың үҙгәреше, экосистемаларҙың дәүмәле кәмегәнлектән, бөтә нәмәнең ҡырылып бөтөүенә килтерә. Ә бына Бәрәкәтле ярымайярым ай урынлашҡан Урта диңгеҙ буйына боҙлоҡ дәүере әллә ни зыян килтермәй. Мысыр аша Сахара халҡының миграцияһына бәйле булған был [[Урта Көнсығыш|Урта Кәнсығыш]] «күпере» Иҫке Донъянан флора һәм фаунаны интенсив рәүештә таратыу өсөн мөһим әһәмиткә эйә була.

Бәрәкәтле ярымайҙаярым айҙа климаттың төрлөлөгө, шулай уҡ төп климатик үҙгәрештәр «K»-тибындағы күп йыллыҡ үҫемлектәргә ҡарағанда туҡлыҡлы орлоҡтар биреүсе «r»-тибындағы бер йыллыҡ үҫемлектәрҙе [[Эволюция|эволюцияһын]] көсәйтә. Тау яҫылыҡтарының төрлөлөгө ашарға яраҡлы төрлө үҫемлектәрҙе барлыҡҡа килтерә, бында йәшәүселәр уларҙы тиҙ арала үҙ баҡсаларында, эшкәртелгән ерҙәрендә үҫтерә башлай. Бәрәкәтле ярымайҙаярым айҙа игенселек барлыҡҡа килгән осорҙа төп һигеҙ неолитик культураның (йәғни ике бөртөклө бойҙай, бер бөртөклө бойҙай, арпа, [[етен]], нут, [[борсаҡ]], яҫмыҡ һәм [[Кәрешкә (үҫемлек)|әсе кәрешкә]]<nowiki/>ләрҙең ҡырағай төрҙәренең) үҫеүе һәм кәзә, һарыҡ һәм сусҡаларҙың ҡырағай төрҙәренең булыуы, өҫтәүенә дала күсмәндәренең [[Иран таулығы|Иран таулығы аша]] һыйыр менән йылҡы малдарын килтереүҙәре мөһим фактор булып тора{{sfn|Даймонд|2010|с=}}.

Был өлкә бөтә донъяға билдәле булған археологик ҡаҙылмалар арҡаһында ауыл хужалығы барлыҡҡа килгән урын тип иҫәпләнелә<ref>[http://archaeology.huji.ac.il/GBY/english.htm Долина Гешер Бенот Яаков в Израиле (Gesher Benot Ya’aqov)] — знаменитая стоянка времен раннего палеолита</ref>. Иордандан көнбайышҡа табан һәм [[Евфрат|Евфраттың]] үрге ағымындағы территорияларҙа тәүге неолитик игенселәр торағы (керамикаға тиклемге неолит (PPN)), беҙҙең эраға тиклем 9000 йыл менән билдәләнелә, Иерихон кеүек боронғо торлаҡты ла индерелә. Был төбәк [[Месопотамия]] менән бергә (ул Бәрәкәтле ярымайҙанярым айҙан көнсығышҡа табан, [[Тигр]] һәм [[Евфрат|Евфрат йылғалары араһында ята)]]), шулай уҡ [[бронза быуаты]] барышында кешеләрҙең ойошоп йәшәй башлаған осороноң шаһиты. Тәүге яҙма документтар, тәүге дәүләттәр ҙә тап ошо төбәктә барлыҡҡа килгән. Шуға күрә лә Бәрәкәтле ярымайҙыярым айҙы «цивилизация бишеге» тип атайҙар..