Нервы системаһы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш) →Нейроны: орфография |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
||
18 юл:
[[Файл:Reizweiterleitung.jpg|thumb|230px|[[Рене Декарт]]: «Аяҡ табанының ярһыуы нервылар буйынса мейегә бирелә, унда ул йән (рух) менән тәьҫир итешә, һәм шул арҡала ауыртыу тойғоһо барлыҡҡа килтерә».]]
===
Нервы системаһы ''нейрондарҙан'' һәм ''ваҡ-ваҡ эйәрсән (нейроглея) [[күҙәнәк]]тәрҙән'' тора.
'''Нейрондар''' — үҙәк нервы системаһының да, периферик нервы системаһының да төп структур һәм функция элементары. Нәҡ улар нервы системаһының эшмәкәрлеген тәьмин итә.
Күпселек '''''дендриттар''''' ([[грек теле|грекса]] «''дендрон''» — ағас) — ҡыҫҡа, ныҡ тармаҡланған үҫентеләр. Бер нейронда улар бер нисә булырға мөмкин, шул уҡ ваҡытта уларҙың бары тик берәү генә булыуы ла, йә иһә бөтөнләй булмауы ла тулыһынса тәбиғи күренеш. Нервы импульстары дендриттар буйынса нервы [[күҙәнәк|күҙәнәге]] тәненә килеп инә.▼
Нейрондар, ярһыусы күҙәнәктәр булараҡ, нервы импульстары (көсһөҙ генә электр тогы) барлыҡҡа килтереү һәм уларҙы тапшырыу һәләтенә эйә.
Төрлө формала һәм ҙурлыҡта булған нейрондар ''тәндән'' һәм ''үҫентеләрҙән'' тора. Үҫентеләр үҙҙәре ике төргә — дендриттарға (ҡыҫҡа үҫентеләр) һәм аксондарға (оҙон үҫенте) бүленә.
▲Күпселек '''''дендриттар''''' ([[грек теле|грекса]] «''дендрон''» — ағас) — ҡыҫҡа, ныҡ тармаҡланған үҫентеләр. Бер нейронда улар бер нисә булырға мөмкин, шул уҡ ваҡытта уларҙың бары тик берәү генә булыуы ла, йә иһә бөтөнләй булмауы ла тулыһынса тәбиғи күренеш.
Нервы импульстары дендриттар буйынса нервы [[күҙәнәк|күҙәнәге]] тәненә килеп инә.
[[Файл:GFPneuron.png|thumb|200px|Сысҡандың баш мейеһендәге нейрон]]
'''''Аксон''''' ([[грек теле|грекса]] «''аксис''» — үҫенте) — оҙон, башлыса аҙ тармаҡланыусан үҫенте. Ул импульстарҙы күҙәнәк тәненән алып китә.
Һәр бер нервы күҙәнәгенең бары бер генә аксоны бар, шул уҡ ваҡытта уның оҙонлоғо бер нисә тиҫтә сантиметрға етергә мөмкин.
Ҙурлыҡтары буйынса нейрондар төрлө була: бәләкәй (5 мкм-ға тиклем), уртаса ҙурлыҡта (30 мкм-ға тиклем) һәм ҙур нейрондар (100 мкм-ға тиклем). Нейрондарҙың үҫентеләре оҙонлоғо ла төрлөсә: мәҫәлән, уларҙың ҡайһы берҙәрен микроскоп менән генә күрергә мөмөкин булһа, икенселәре 1,5 метрға ла етергә мөмкин. Миҫал өсөн: арҡа мейеһендә урынлашҡан нейрондың үҫентеләре аяҡ һәм ҡул бармаҡтарына барып етә. Нервы импульсын (ярһыу һәм ҡуҙғыуҙы) бер нейрондан икенсеһенә йә башҡа күҙәнәктәргә тапшырыу, шулай уҡ импульстың көсөргәнешлеген яйға һалыу махсус контакттар (урыҫса — ''синапстар'') ярҙамында башҡарыла. ▼
Шулай итеп, нервы күҙәнәктәренең оҙон үҫентеләре аша импульстар организм кимәлендә ҙур алыҫлыҡтарға тапшырыла ала. Аксондар аша импульстар нейрон тәне аша башҡа күҙәнәктәргә, шул иҫәптән, икенсе нейрондарға күсә.
Оҙон үҫентеләр йыш ҡына аҡ төҫтәге май һымаҡ матдәнән торған шекәрә менән көпләнгән була. Уларҙың үҙәк нервы системаһындағы тупланмалары '''''аҡ матдә''''' барлыҡҡа килтерә. Нейрондарҙың ҡыҫҡа үҫентеләренең һәм тәндәренең ундай шекәрәһе юҡ. Уларҙың тупланмалары '''''һоро матдәне''''' барлыҡҡа килтерә.▼
Үҙҙәренән киткән үҫентеләрҙең формаһына һәм нисек китеүҙәренә ҡарап нейрондар униполяр (бер үҫентеле), биополяр (ике үҫентеле) һәм мультиполяр (күп үҫентеле) булырға мөмкин. Шулай уҡ ялған үҫентеле нейрондар ҙа була.
Ҙурлыҡтары буйынса нейрондар төрлө була: бәләкәй (5 мкм-ға тиклем), уртаса ҙурлыҡта (30 мкм-ға тиклем) һәм ҙур нейрондар (100 мкм-ға тиклем).
Нейрондарҙың үҫентеләре оҙонлоғо ла төрлөсә: мәҫәлән, уларҙың ҡайһы берҙәрен микроскоп менән генә күрергә мөмөкин булһа, икенселәре 1,5 метрға ла етергә мөмкин.
▲
▲Оҙон үҫентеләр йыш ҡына аҡ төҫтәге май һымаҡ матдәнән торған шекәрә менән көпләнгән була. Уларҙың үҙәк нервы системаһындағы тупланмалары '''''аҡ матдә''''' барлыҡҡа килтерә.
Нейрондарҙың ҡыҫҡа үҫентеләренең һәм тәндәренең ундай шекәрәһе юҡ. Уларҙың тупланмалары '''''һоро матдәне''''' барлыҡҡа килтерә.
=== Нейроглия ===
[[Файл:Gfapastr5.jpg|thumb|240px|Астроциттар — эйәрсән күҙәнәктәрҙең бер төрө.]]
Төҙөлөштәре һәм килеп сығышы йәһәтенән төрлө-төрлө булған '''эйәрсән''' күҙәнәктәр ([[урыҫ теле|урыҫса]] ''«нейроглиальные клетки»''), нейрондарҙы уратып алып, нервы системаһында ярҙамсыл функциялар үтәй: нейрондарҙы туҡландырыу һәм һаҡлау бурыстарын башҡара.
Нейрондарға ҡарағанда эйәрсән күҙәнәктәрҙең һаны 10 тапҡыр самаһы күберәк === Нейрондарҙың төрҙәре ===
Юл 56 ⟶ 78:
* Ҡатнаш нервылар
Хәрәкәт нейрондарының аксондарынан торған
'''''Һиҙгер нервылар''''' һиҙгер нейрондарҙың дендриттарынан тора.
| |||