|
[[Рәсем:Judaica.jpg|thumb|230px|ИудаизмғаЙәһүдилекға хас билдәләр: ''шофар'' (һарыҡ мөгөҙөнән эшләнгән музыка ҡоралы), ''яд'' ([[Тора]]ны уҡыу өсөн күрһәткес таяҡ), Танах, доғалыҡ, шәмдәл, тәһәрәт ҡомғаны.]]
'''Иудаи́зм''' ({{lang-grc|Ἰουδαϊσμός}}), '''«йәһүд дине», «йәһүдилек»''' (Йәһүд батшалығына исем биргән Йәһүдә ырыуы атамаһынан, һуңынан, Икенсе ҡорам осоронан (б.э.т. 516 — б.э. 70 бб.), йәһүд халҡының атамаһына әйләнә — {{lang-he|יהודה}}) — йәһүд халҡының дини, милли һәм этик ҡараштары, кешелектең иң боронғо монотеистик диндәренең береһе.
Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври (еврей)» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләшеү барышында уларға айырма яһалмай, был иврилыҡты иудаизмдағыйәһүдилекдағы аңлатыуға тап килә. Хәҙерге [[рус теле|урыҫ теле]]ндә «еврей» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырма бар, береһе иври (еврей) милләтен, икенсеһе иудаизмйәһүдилек диненә ҡарағанлыҡты белдерә, [[грек теле]] һәм мәҙәниәтендә лә шундай бүленеш бар. [[Башҡорт теле]]ндә бындай бүленеш күҙәтелмәй. ИудаизмЙәһүдилек ивриҙан күпкә киңерәк төшөнсәгә эйә булған грек һүҙенән — Ioudaiosтан килеп сыҡҡан<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/judaic] Webster, judaic</ref>.
'''Йәһүдтәр''' — йәһүд булып тыуған һәм йәһүдлекте ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name=Ethnoreligious>См., напр., Deborah Dash Moore, ''American Jewish Identity Politics'', University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890—1940'', Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world'', Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''People of the city: Jews and the urban challenge'', Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Jews in American politics: essays'', Rowman & Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, ''American Exceptionalism: A Double-Edged Sword'', W. W. Norton & Company, 1997, p. 169.</ref>. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2%-ы тип иҫәпләнә. Уларҙың 42%-ы Израилдә, 42%-ы — [[АҠШ]] менән [[Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге Европала йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.
Йәһүд тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе — '''Йәһүд батшалығы''' кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизмйәһүдилек|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. Төньяҡ Исраил батшалығы ҡолағас, халҡы әсирлеккә алып кителә һәм Йәһүдиә батшалығы бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «иври» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>.
ИудаизмЙәһүдилек 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. ИудаизмЙәһүдилек — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=BBC |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, бөгөн дә ИудаизмЙәһүдилек — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе, бөгөнгә тиклем йәшәп килгәндәрҙең дә иң боронғоһо<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] Public Broadcasting Service {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&hl=ru&newwindow=1&noj=1&prmd=imvnsfd&source=lnms&tbm=bks&sa=X&ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&ved=0CE4Q_AUoAQ&prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
ИудаизмЙәһүдилек тарихы түбәндәге ҙур үҫеш осорҙарына бүленә:
* «Тәүрат» иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. XX б. — б.э.т. VI б.),
* Икенсе ҡорам иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. VI б. — б.э. II б.), шул иҫәптә эллин осоро иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. 323 йылдан һуң),
* Талмуд иудаизмыйәһүдилекы (б.э. II б. — б.э. XVIII б.)<ref name=Britannica>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism Judaism] // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. <br />The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th-4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE-2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd-18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).</ref>.
Хәҙерге иудаизмғайәһүдилекға 19-20-се быуаттарҙа барлыҡҡа килгән төрлө «ағымдар» йәки «йүнәлештәр» инә. Иң эреләре — '''ортодоксаль иудаизмйәһүдилек''' (үҙ сиратында хәсидтәрҙе, «литвактарҙы», заман ортодоксияһын, дини сионистарҙы һ.б. эсенә ала), реформистик һәм консерватив ағымдар (нигеҙҙә, АҠШ-та һәм Канадала). Ҡайһы бер илдәрҙә яҡынса реформистикҡа тап килгән ағым либераль йә прогрессив иудаизмйәһүдилек тип атала, ә консерватив иудаизмйәһүдилек эйәрсендәрен АҠШ менән Канадала «масорти» тип йөрөтәләр. Бынан тыш, «традицион» иудаизмғайәһүдилекға эйәреүселәр, йәғни «масорти», тип, үҙҙәре ортодокс булмаһа ла, күп йолаларҙы тотҡан һәм ортодоксаль иудаизмдыйәһүдилекды хуплаған кешеләр (тәү сиратта [[Израиль|Израилдә]]) атала. Элекке [[СССР]]-ҙа ла шулай булған һәм был әле лә дауам итә: иудаизмйәһүдилек динен тотҡан күптәр көнкүреш кимәлендә уның бөтә ҡанундарын үтәмәй, ләкин үҙҙәрен башҡа ағымдарға индермәй һәм ортодоксаль раввиндарҙы хөрмәт итә. Ләкин СССР тарҡалғас, Рәсәйҙә прогрессив ағымдарға ҡараған общиналар ҙа барлыҡҡа килде.
Хәҙерге заман иудаизмындайәһүдилекында хоҡуҡ, остазлыҡ һәм власть сығанағы булып торған һәм дөйөм танылған институт йәки шәхес юҡ. Хәҙерге ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың хоҡуҡ сығанағы (Галаха) — төрлө общиналарҙа нығынған традициялар һәм раввин респонстары, улар Танахҡа («Яҙма Тора») һәм Талмудҡа («Ауыҙ-тел Тораһы») нигеҙләнә. Галаха, атап әйткәндә, йәһүдтәрҙең тормошоноң башҡа хоҡуҡ системаларында енәйәт, граждан, ғаилә, корпоратив һәм йола хоҡуҡтары менән көйләнә торған яҡтарын көйләй. XVI быуатта Йосеф Каро төҙөгән Шулхан арух ҡағиҙәләр тупланмаһы ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың төрлө ағымдарында ҡабул ителгән, ул Галаха белгестәренең күп быуаттар буйына барған хеҙмәт һөҙөмтәһе булып тора. Ашкеназ ивриҙары уны ашкеназ общинаһының йолаларын иҫәпкә алған Моше Иссерлестың (Рамо) һәм шулай уҡ һуңғыраҡ осор төҙәтмәләре һәм аңлатмалары менән ҡабул иткән.
== Терминдың килеп сығышы ==
«ИудаизмЙәһүдилек» термины Ἰουδαϊσμός тигән грек һүҙенән (урыҫса әйтелеше — «иудаисмо́с») килеп сыҡҡан, ул йәһүд-эллин әҙәбиәтендә б.э.т. I б. күренә башлай<ref>В русском синодальном переводе термин отсутствует, но может быть найден в [[s:en:Bible (King James)/2 Maccabees#Chapter 2|английском переводе]] (Библия короля Якова)</ref>; {{Библия2|2Макк|8:1}}) һәм йәһүд динен эллин мәжүсилегенә ҡаршы ҡуя. Ҡайһы бер телдәрҙә тар мәғәнәлә йәһүд динен белдергән «иудаизмйәһүдилек» термины менән бер рәттән бөтә йәһүд цивилизацияһын, шул иҫәптән, динде лә үҙ эсенә индергән дөйөм термин да бар: [[Урыҫтар|урыҫтарҙа]] — еврейство, [[Немецтар|алмандарҙа]] — Judentum, инглиздәрҙә — Jewry йәки Jewish People. Ивритса «иудаизмйәһүдилек» һәм «иврилыҡ» терминдары — синонимдар. {{lang-he|יַהֲדוּת}} (Яһадут) термины Бабил әсирлегенән һуң барлыҡҡа килә. Идишта иудаизмйәһүдилек ғәҙәттә {{lang-yi|ייִדישקײט}} (идишка́йт) термины менән йөрөтөлә, һүҙмә-һүҙ тәржемәлә ул «иврилыҡ» (ивритса {{lang-yi|ייִדיש}}, ''еврейский''), йәғни ивриса йәшәү рәүеше тигәнде аңлата.
== Символдар ==
Доға уҡыу, [[шаббат]] һәм кашрутты тотоу, кипа (баш кейеме) кейеп йөрөү символик мәғәнәгә эйә<ref>{{ЭЕЭ|13962|Суббота}}</ref>.
XIX быуаттан мөһим символдарҙың береһе — алты ҡанатлы Дауыт йондоҙо<ref>{{ЭЕЭ|12556|Маген Давид}}</ref>. ИудаизмдыңЙәһүдилекдың боронғораҡ символы — ете сатлы шәмдәл (Менора), [[Тәүрат]]ҡа һәм йолаға ярашлы, ул Изге Сатырҙа һәм Йәрүсәлим ҡорамында торған. Өҫкө яғы түңәрәкләтелгән дүрт мөйөшлө ике йәнәш таш таҡта ла иудаизмйәһүдилек билдәһе булып тора, был һын синагогалар биҙәлешендә йыш осрай. Был таш таҡталарға ҡайһы берҙә тулыһынса йә ҡыҫҡартылып 10 ҡанун йә булмаһа йәһүд алфавитының ошо ҡанундар һаны булып йөрөгән тәүге 10 хәрефе соҡоп яҙыла.
Тәүратта шулай уҡ 12 ырыуҙың һәр береһенең байрағы ла һүрәтләнә. Ғәҙәттә хәҙерге йәһүдтәр сығышы менән, нигеҙҙә, Йәһүдә ырыуынан һәм уның биләмәһендә урынлашҡан Йәһүдиә батшалығынан тип иҫәпләнгәс, арыҫлан — ошо ырыуҙың билдәһе — шулай уҡ иудаизмйәһүдилек символы булып иҫәпләнә. Ҡайһы берҙә арыҫлан хакимлыҡ таяғы — батшаның хакимлыҡ итеү билдәһе менән һүрәтләнә, был ырыуға үҙенең күрәҙәлегендә Яҡуп пәйғәмбәр батшалыҡ юрай (Башл. 49:10). Таш таҡталарҙың ике яғында — «ҡанундар һағында» — торған ике арыҫлан һыны ла осрай.
<gallery align=center>
== Төп һыҙаттары ==
# ИудаизмЙәһүдилек [[монотеизм|бер аллалылыҡ]] иғлан итә<ref>{{ЭЕЭ|11877|ИудаизмЙәһүдилек}}</ref><ref>Некоторые исследователи считают древнейшей монотеистической религией [[зороастризм]]. Однако монотеистичность зороастризма до сих пор остаётся спорным вопросом. Существует также мнение, что первым был атонизм, провозглашенный египетским фараоном Эхнатон (1364—1347 годы до н. э.). Однако монотестичность атонизма, как и зороастризма, ставится под сомнение. Кроме того, есть версия, что [[Моисей]] мог жить раньше Эхнатона (правда, существование Моисея не является историческим фактом), и Эхнатон заимствовал монотеизм из иудаизмайәһүдилека. Ряд исследователей (см. напр. Бертран Рассел, «История западной философии») считает, что религия евреев на ранних этапах своей истории имела форму монолатрии, а монотеизм начал оформляться в VI в. до н. э., после возвращения евреев из Вавилонского пленения (то есть значительно позже жизни Эхнатона).</ref>, уны кешенең Алла тарафынан Үҙ асылына һәм ҡиәфәтенә оҡшатып яралтылыуы тураһындағы тәғлимәт менән тәрәнәйтә — Алланың кешене һөйөүе, Алланың кешегә ярҙам итергә тырышыуы һәм Изгелектең еңәсәгенә ышаныс бының һөҙөмтәһе булып тора.
# Алла сикһеҙ Камиллыҡ, сикһеҙ Аҡыл һәм Ҡөҙрәтлелек, шулай уҡ Рәхимлек, Мөхәббәт һәм Ғәҙеллек сығанағы булып тора, ул кешене Яралтыусы ғына түгел, уға Атай ҙа итеп ҡарала.
# Тормошто Алла менән Кеше араһында — айырым кеше кимәлендә лә, халыҡ кимәлендә лә (милләт тарихында Тәҡдир), «бер бөтөндө тәшкил иткән кешелек» кимәлендә лә — барған Әңгәмә тип аңлау.
# Бөтә кешенең Аллаға мөнәсәбәттә тиң булыуы тураһында тәғлимәт: һәр бәндә Алла Улы булып тора, һәр кемгә Алла менән ҡушылыу йүнәлешендә камиллашыу өсөн юл асыҡ, һәр кемгә был тәғәйенләнешенә өлгәшеү өсөн саралар — ирекле ихтыяр һәм илаһи ярҙам — бирелә.
# Шуның менән бергә иври халҡының айырым Миссияһы (йәғни Һайланмалығы) бар, ул Илаһи хәҡиҡәттәрҙе кешелеккә еткереүҙән һәм шуның аша уға Аллаға яҡынайырға ярҙам итеүҙән тора. Был бурысты тормошҡа ашырыу өсөн Алла иври халҡы менән Килешеү төҙөй һәм уға ҡанундар бирә. Алла менән Килешеү юҡҡа сығарыла алмай; ул йәһүд халҡына юғарыраҡ кимәлдәге яуаплылыҡты йөкмәтә.
# Йәһүдтәргә [[Тәүрат]] аша кешелеккә бирелгән әхләҡи йөкләмәләрҙең мотлаҡ минимумын үтәргә тәҡдим итә: йәһүдтәр бойороҡтарҙы иғлан иткән Биш китаптан 613 өҙөмтәне (мицвот) мотлаҡ үтәргә тейеш булһа, Алланың Нух менән төҙөгән Килешеүенең ҡатнашыусыһы тип һаналған йәһүд түгелдәр Нух улдарының ете ҡанунын үтәргә бурыслы<ref>{{ЭЕЭ|13005|Ноевых сынов законы}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта иудаизмйәһүдилек миссионерлыҡ менән шөғөлләнмәй, йәғни прозелитизмға ынтылмай (йәһүдсә — гиюр), һәм йәһүд халҡының милли дине булып тора.
# Рухи башланғыстың матди донъя өҫтөнән тулы хакимлығы, шул уҡ ваҡытта матди донъяның да рухи ҡиммәте булыуы тураһында тәғлимәт: Алла — матдилыҡтың тулы Хакимы, уны Булдырыусы: һәм Ул Кешегә матди есеме аша матди донъяла үҙенең идеаль тәғәйенләнешен тормошҡа ашыра алһын өсөн матди донъяла өҫтөнлөк биргән;
# Мәсих (Мессия, {{lang-he|מָשִׁיחַ}}, «мәсехләнгән», йәғни батша) килеүе тураһында тәғлимәт {{ВЗ2|И перекуют мечи свои на орала и копья свои — на серпы; не поднимет народ меча на народ, и не будут больше учиться воевать … и наполнится вся земля познанием Господа|Ис|2:4}}. (Мәсих — ул батша, Дауыт батшаның тура вариҫы булып торасаҡ, йәһүд йолаһына ярашлы, тереләй күккә алынған Ильяс (Элияһу) пәйғәмбәр тарафынан батшалыҡҡа мәсехләнәсәк.)
# Үлеләрҙең донъя ахырында яңынан терелеүе (эсхатология) тураһында тәғлимәт, йәғни билдәле бер ваҡытта үлеләр үҙ кәүҙәләренә ҡайтасағына һәм ерҙә яңынан йәшәйәсәгенә ышаныу. Үлеләрҙең терелеүе тураһында йәһүд пәйғәмбәрҙәренең күптәре әйтә, мәҫәлән, Иезекииль (Йехәзкел), Даниил (Даниел) һ.б. Әйтәйек, Даниел пәйғәмбәр был хаҡта шулай ти: {{ВЗ2|И многие из спящих в прахе земли пробудятся, одни для жизни вечной, другие на вечное поругание и посрамление|Дан|12:2}}.
Йәһүдтәр — йәһүд булып тыуғандарҙы ла, иудаизмдыйәһүдилекды ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name="Ethnoreligious" />. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2%-ы, тип иҫәпләнә. Бөтә йәһүдтәрҙең 42%-ы Израилдә, 42%-ы АҠШ менән [[Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге [[Европа]]ла йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.
''Йәһүд'' тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе — Йәһүд батшалығы кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизмйәһүдилек|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. Төньяҡ Израиль батшалығы ҡолатылып, уның бөтә халҡы әсирлеккә алып кителгәндән һуң Йәһүд батшалығы бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «еврей» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>.
ИудаизмЙәһүдилек 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. ИудаизмЙәһүдилек — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=BBC |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, бөгөнгә тиклем йәшәп килгәндәрҙең дә иң боронғоһо<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] PBS {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&hl=ru&newwindow=1&noj=1&prmd=imvnsfd&source=lnms&tbm=bks&sa=X&ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&ved=0CE4Q_AUoAQ&prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
ИудаизмЙәһүдилек тарихы түбәндәге ҙур үҫеш осорҙарына бүленә:
* «Библия» иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. XX б. — б.э.т. VI б.),
* Икенсе ҡорам иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. VI б. — б.э. II б.), шул иҫәптән эллин осоро иудаизмыйәһүдилекы (б.э.т. 323 йылдан һуң),
* Талмуд иудаизмыйәһүдилекы (б.э. II б. — б.э. XVIII б.),
* хәҙерге заман иудаизмыйәһүдилекы (1750 йылдан хәҙерге көнгә тиклем)<ref name="Britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism Judaism] // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. <br />The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th-4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE-2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd-18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).</ref>
Хәҙерге иудаизмғайәһүдилекға 19—20 быуаттарҙа барлыҡҡа килгән төрлө «ағымдар» йәки «йүнәлештәр» инә. Иң эреләре — ортодоксаль иудаизмйәһүдилек (үҙ сиратында хәсидтәрҙе, «литвактарҙы», заман ортодоксияһын, дини сионистарҙы һ.б. эсенә ала), реформистик һәм консерватив ағымдар (нигеҙҙә, АҠШ-та һәм Канадала). Ҡайһы бер илдәрҙә яҡынса реформистикка тап килгән ағым либераль йә прогрессив иудаизмйәһүдилек тип атала, ә консерватив иудаизмйәһүдилек эйәрсендәрен АҠШ менән Канадала «масорти» тип йөрөтәләр. «Традицион» иудаизмғайәһүдилекға эйәреүселәр, йәғни «масорати»ҙар, үҙҙәре ортодокс булмаһа ла, күп йолаларҙы тота һәм ортодоксаль иудаизмдыйәһүдилекды хуплай (тәү сиратта Израилдә). Был элекке СССР-ҙа ла шулай булған һәм әле лә шулай: иудаизмйәһүдилек динен тотҡан күптәр көнкүреш кимәлендә уның бөтә ҡанундарын үтәмәй, ләкин үҙҙәрен башҡа ағымдарға индермәй һәм ортодоксаль раввиндарҙы хөрмәт итә. Ләкин СССР тарҡалғас, Рәсәйҙә прогрессив ағымдарға ҡараған общиналар ҙа барлыҡҡа килде.
Хәҙерге заман иудаизмындайәһүдилекында хоҡуҡ, остазлыҡ һәм власть сығанағы булып торған һәм дөйөм танылған институт йәки шәхес юҡ. Хәҙерге ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың хоҡуҡ сығанағы (Галаха) — төрлө общиналарҙа нығынған традициялар һәм раввин респонстары, улар Танахҡа («Яҙма [[Тора]]») һәм Талмудҡа («Ауыҙ-тел Тораһы») нигеҙләнә. Йәһүдтәрҙә Галаха тормоштоң ғәҙәттә башҡа халыҡтарҙағы хоҡуҡ системаларында енәйәт, граждан, ғаилә, йәмәғәт һәм йола хоҡуҡтары менән көйләнә торған яҡтарын көйләй. XVI быуатта Йосеф Каро төҙөгән Шулхан арух ҡағиҙәләр тупланмаһы ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың төрлө ағымдарында ҡабул ителгән, ул Галаха белгестәренең күп быуаттар буйына барған хеҙмәт һөҙөмтәһе булып тора. Ашкеназ йәһүдтәре уны ашкеназ общинаһының йолаларын иҫәпкә алған Моше Иссерлестың (Рамо) һәм шулай уҡ һуңыраҡ осор төҙәтмәләре һәм аңлатмалары менән ҡабул иткән.
== Танах ==
''Танах'' — {{lang-he|תנ"ך}}, өс һүҙҙән яһалған аббревиатура: [[Тора|Тора́]] {{lang-he|תורה}}, Невии́м {{lang-he|נביאים}}, Ктуви́м {{lang-he|כתובים}} — Ҡанун, Тәғлимәт; Пәйғәмбәрҙәр һәм Яҙмалар. Тора Мусаның Биш китабы тип тә йөрөтөлә, сөнки был биш китап, йолаға ярашлы, Муса тарафынан Алланан Синай тауында алынған.
Танахты «Иври Библияһы» тип тә йөрөтәләр (христиандарҙа ул Иҫке Ғәһедтең ҡануни китаптарына инә). Унда донъя һәм кеше яратылмышы, Алла менән килешеү һәм ҡанундар, шулай уҡ иври халҡының барлыҡҡа килгәндән алып Икенсе Ҡорам осоро башланғанға тиклемге тарихы һүрәтләнә.<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref> ИудаизмЙәһүдилек һәм уның дини-фәлсәфәүи тәғлимәте [[Христианлыҡ|христианлыҡ]] һәм [[Ислам|ислам]] барлыҡҡа килеү нигеҙе була<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>.
Иври Библияһы төрлө контекстарҙа туранан-тура йәки ситләтеп Алланы аңлатҡан төрлө исемдәр һәм эпитеттар ҡуллана. Классик тәфсирселәр был исемдәрҙең һәр береһен ҡулланыу үҙенсәлектәренә ҡарата, мәҫәлән, ҡайһы осраҡта рәхимлелек сифаты ҡаты хөкөмдән өҫтөнлөк ала икәнлегенә, аңлатма бирә.
Нью-Йорк университетының иудаика кафедраһы профессоры Л. Шиффман былай тип яҙа:
{{начало цитаты}}
Ҡайһы бер ғалимдар, патриархтарҙың дин тәғлимәте бары тик монолатрияның бер формаһы ғына булған, тип раҫлай…, ләкин Библия шаһит — патриархтар ысын мәғәнәһендә бер аллалы булған. Шуның менән бергә, һуңғары библияса ҡорбан килтереү системаһының үҫеше иртә исраилдарҙың демонистик көстәргә ышаныуын дәлилләй.<ref>Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История иудаизмайәһүдилека в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А. М. Сиверцева. — М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000. — 276 c. [http://jhist.org/code/shif02.htm ]</ref> Күп аллалы [[Месопотамия]] менән Угарит пантеондарын хәтерләтә…<ref>Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История иудаизмайәһүдилека в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А. М. Сиверцева. — М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000. — 276 c. [http://jhist.org/code/shif02.htm ]</ref>.
{{конец цитаты}}
== Ортодоксаль иудаизмйәһүдилек ==
[[Файл:Prayers in Synagogue.jpg|thumb|right|250px|Минха, Одессаның Баш синагогаһында көндөҙгө ғибәҙәт ҡылыу. ]]
Ортодоксаль иудаизмйәһүдилек ({{lang-grc|ὀρθοδοξία}} — «дөрөҫ фекер» мәғ.) — иудаизмдайәһүдилекда классик йәһүд диненә эйәргән ағымдарҙың уртаҡ атамаһы. Ортодоксаль иудаизмйәһүдилек, йәһүд дине ҡануниәте (Галаха) Талмудта нисек теркәлгән һәм Шулхан арухта нисек нығытылған булһа, мотлаҡ шулай үтәлергә тейеш, тип һанай. Ортодоксаль иудаизмдайәһүдилекда бер нисә йүнәлеш бар — литвак, төрлө төркөмдәргә бүленгән хәсидлек, модернистик ортодоксаль иудаизмйәһүдилек (ингл. Modern Orthodox Judaism), дини сионизм. Диндарҙарҙың дөйөм һаны — 4 миллиондан ашыу кеше.
=== Литвактар ===
Хәҙерге заман иудаизмыныңйәһүдилекының ашкеназ тармағындағы классикаға нығыраҡ бирелгән йүнәлеше.
Литвактар тип аталалар, сөнки уларҙың төп дини үҙәктәре — йешивалары — [[Икенсе бөтә донъя һуғышы|Икенсе донъя һуғышына]] тиклем нигеҙҙә Литвала (Бөйөк Литва кенәзлегенә хәҙерге [[Литва]], [[Беларусь]] һәм өлөшләтә [[Польша]] менән [[Украина]] ерҙәре инә).
=== Ортодоксаль модернизм ===
'''Ортодоксаль модернизм''' ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың бөтә принциптарына тоғро ҡала, шул уҡ ваҡытта уларҙы хәҙерге мәҙәниәт һәм цивилизация, сионизмды дини аңлау менән яраҡлаштыра. Израилдә йәшәгән ортодоксаль динле йәһүдтәрҙең яртыһынан ашыуы уға эйәрә.
XIX быуатта "Заман ортодоксияһы"н раввиндар Азриэль Хильдесхаймер (1820—1899) менән Шимшон-Рафаэль Гирш (1808—1888) эшләй башлай, улар ''Тора вэ дэрех эрец'' — [[Тора]]ның тирә-яҡ (хәҙерге) донъя менән гармонияла булыу принцибын иғлан итә.
Урыҫ телле йәһүд общинаһында заман ортодоксияһы һәм дини сионизм принциптарына Зеев Дашевский һәм Пинхас Полонский етәкселек иткән Маханаим ойошмаһы эйәрә.
== Реформистик (прогрессив) иудаизмйәһүдилек ==
XIX быуат башында рационализм һәм ҡағиҙәләр системаһын үҙгәртеү — «этик» ҡағиҙәләрҙе һаҡлап, «йола» ҡағиҙәләренән баш тартыу идеяһы нигеҙендә барлыҡҡа килә. Прогрессив иудаизмйәһүдилек хәрәкәте — ул иудаизмдағыйәһүдилекдағы либераль ағым. Прогрессив (заманса) иудаизмйәһүдилек ҡарашынса, йәһүд йолалары даими үҙгәрә һәм үҫә, һәр яңы быуын уға яңы мәғәнә һәм яңы йөкмәтке өҫтәй. Прогрессив иудаизмйәһүдилек дини йолаларҙы бөгөнгөгә яраҡлаштырып үҙгәртергә ынтыла һәм Галаханы кире ҡаға.
Прогрессив иудаизмйәһүдилек хәрәкәте үҙен Исраил пәйғәмбәрҙәренең эшен дауам итеүсе тип иҫәпләй һәм ғәҙеллек, рәхимлелек, яҡыныңды хөрмәт итеү юлынан бара. Прогрессив иудаизмйәһүдилек хәрәкәте хәҙерге заман тормошон йәһүд Тәғлимәте менән бәйләргә тырыша; уның эйәрсендәре меңйыллыҡтар арауығында ла йәһүд йолалары менән йәһүд тәрбиәһе үҙенең көнүҙәклеген юғалтмағанлығына инана.
200 йыл самаһы элек Европала барлыҡҡа килгән прогрессив иудаизмдыңйәһүдилекдың бөгөн 5 ҡитғала, 36 илдә йәшәгән бер миллиондан ашыу эйәрсене бар. Эйәрсендәрҙең күпселеге АҠШ-та йәшәй, унда ивриҙар өсөн генә түгел, ә универсаль тәғәйенләнешле әхләҡи-этик тәғлимәт сифатындағы реформистик иудаизмйәһүдилек барлыҡҡа килә. Реформистик иудаизмйәһүдилек теләгән бер формалағы иудаизмдыйәһүдилекды ҡабул иткән йәһүд булмағандарҙы ла, атаһы йә әсәһе яҡлап йәһүд милләтенән булғандарҙы ла йәһүд тип таный.
Бөйөк Британияла идея йәһәтенән реформистик иудаизмғайәһүдилекға яҡын торған хәрәкәт либераль иудаизмйәһүдилек тип атала. Ә Бөйөк Британиялағы реформистик иудаизмйәһүдилек идея яғынан АҠШ-тағы консерватив хәрәкәткә оҡшаш. Либераль, реформистик һәм реконструктивистик хәрәкәттәр йәмғеһе бергә прогрессив иудаизмйәһүдилек тип йөрөтөлә.
== Консерватив иудаизмйәһүдилек ==
ИудаизмдаЙәһүдилекда хәҙерге осор хәрәкәте, XIX быуат уртаһында [[Германия]]ла барлыҡҡа килә, ойошҡан формалары XX быуат башында [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та ла яһала. Тәүҙән үк реформистик иудаизмйәһүдилек тармағы булып тора.
Консерватив иудаизмйәһүдилек АҠШ-ҡа йәһүдтәр Көнсығыш Европанан күпләп күскәндән һуң көсәйә, сөнки улар нигеҙҙә реформистик общиналарға береккән традицион (йәғни ортодоксаль) ғаиләләрҙән сыҡҡан йәһүдтәр була. Уларға немец классик реформистик иудаизмыйәһүдилекы ят була, шул уҡ ваҡытта улар йолаларҙы көн дә үтәүҙе күпселек ортодокстар кеүек мотлаҡ тип һанамай. Һөҙөмтәлә, консерватив иудаизмйәһүдилек айырым хәрәкәт булып китә, шул уҡ ваҡытта уның йоғонтоһо аҫтында күп кенә традицион йолалар реформистик иудаизмғайәһүдилекға кире ҡайта.
АҠШ-та тағы ла Conservadox тип йөрөтөлгән ҡатлам бар, уның дини ғәмәлиәте консерватив һәм ортодоксаль (модернистик) иудаизмйәһүдилек араһындағы урталыҡта ята. Уның ҡатнашыусылары — ғәҙәттә дини йолаларҙың үтәлешенә ортодоксаль общиналарҙағыса уҡ ҡәтғи ҡарамаған, ләкин консервативтарҙан ҡәтғирәк мөнәсәбәттә булған һәм консерваторҙарҙың реформистарҙан күсергән ғәмәлиәттәрен үҙҙәренә алмаған ғаиләләрҙән сыҡҡан диндарҙар. Шул уҡ төркөмдө йыш ҡына «традицион» йәһүдтәр тип тә атайҙар (уларҙы ультраортодокстарға ла, реформистарға ла, консерваторҙарға ла ҡаршы ҡуйып). Шулай итеп, консерватив иудаизмйәһүдилек төрлө ҡараштарҙан тора.
== Реконструктивистик иудаизмйәһүдилек ==
Раввин Мордехай Капландың иудаизмғайәһүдилекға цивилизация тип ҡарау идеяһына нигеҙләнә, барлыҡҡа килгән сағында — консерватив иудаизмйәһүдилек тармағы. Реформистик иудаизмйәһүдилек менән бергә World Union for Progressive Judaismға инә.
== ИудаизмдыңЙәһүдилекдың башҡа ағымдары ==
* [http://www.teena.org.il/index.php?a=st&id=368 Гуманистик иудаизмйәһүдилек хәрәкәте ]
* Раввин Майкл Лернерҙың яңырыусы иудаизмыйәһүдилекы
== Изге урындар ==
Изге ҡала — Йәрүсәлим, унда Ҡорам булған. Ҡорам тауы иудаизмдайәһүдилекда мөҡәддәс урын һанала. ИудаизмдыңЙәһүдилекдың башҡа изге урындары — Хеврондағы Махпела мәмерйәһе, унда Библиялағы тәү ата-бабалар ерләнгән; Бет-Ләхәм (урыҫ. Вифлеем) — был ҡалаға барғанда мәрхүм булған тәү әсә Рәхилә (урыҫ. Рахель) юл буйына ерләнгән; Наблус (йәки Шхем; урыҫ. Сихем), унда Йософ (урыҫ. Иосиф) ерләнгән; Цфат (урыҫ. Сафед), унда мистик Каббала үҫеш алған; Тверия, унда оҙаҡ йылдар Синедрион ултырыштары үткәрелгән.
== Израилдә иудаизмдыңйәһүдилекдың статусы ==
<gallery align="center">
Файл:Flag_of_Israel.svg|Израиль Дәүләте флагында Дауыт йондоҙо, йәһүд билгеләренең береһе
Файл:Coat_of_arms_of_Israel.svg|Израиль Дәүләтенең гербында Менора, иудаизмйәһүдилек билгеләренең береһе
</gallery>
[[Израиль]] халҡының (5,3 млн) 25 % самаһы ортодоксаль иудаизмдыңйәһүдилекдың тулы эйәрсендәре булып тора (уларҙың бер яртыһы — литвак йүнәлеше һәм хәсидселек яҡлы, икенсе яртыһы — дини сионизм яҡлы), тағы 35 % самаһы үҙҙәрен өлөшләтә ортодоксаль иудаизмғайәһүдилекға индерә<ref>[http://www.haaretz.com/jewish-world/jewish-world-news/.premium-1.528994 Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative]</ref><ref>[http://www.haaretz.com/jewish-world/jewish-world-news/.premium-1.528994 Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative]</ref>.
Израилдә дин дәүләткә ҡарамай (йәғни граждандар өсөн мотлаҡ түгел), ләкин ул дәүләттән айырылмаған. Тик дини учреждениелар ҡарамағында ғына булған мәсьәләләр бар (өйләнешеү, айырылышыу, үлем, гиюр — иудаизмғайәһүдилекға күсеү). Шулай уҡ ике яҡтың килешеүе менән «Бет дин» дин хөкөмө суды тарафынан ҡарала ала торған башҡа мәсьәләләр ҙә бар. Һәр осраҡта ла Юғарғы судҡа апелляция бирергә мөмкин. Израилдең ҡайһы бер закондары традицион дин хоҡуғы — Галаха нигеҙендә ҡабул ителгән.
Израилдә шулай уҡ — [[Шаббат|шәмбе]] һәм иудаизмдағыйәһүдилекдағы бөтөн байрамдар (Песах, Шавуот, Рош а-Шана, Йом Кипур, Суккот) ял көнө булып тора.
== Башҡа диндәр менән мөнәсәбәттәр ==
=== ИудаизмЙәһүдилек һәм мәжүсилек ===
ИудаизмдыңЙәһүдилекдың мәжүси диндәргә мөнәсәбәтен ''Алейну Лешабе́ах'' доғаһы күрһәтеп тора (хәҙерге тексын Бабил талмудсыһы Рав Аба Арика яҙған, III быуат), йәһүдтәҙең тәүлек әйләнәһендәге дини хеҙмәттәре барыһы ла ошо доға менән тамамлана:
{{начало цитаты}}
Бөтөн донъя Раббыһын данлау, бар донъяны Яралтыусының бөйөклөгөн иғлан итеү беҙгә йөкмәтелгән. Сөнки ул беҙҙе донъя халыҡтарына оҡшаш итмәгән, ерҙәге ҡәбиләләр кеүек булыуҙы мөмкин итмәгән. Ул беҙгә уларҙың тәҡдирен бирмәгән, уларҙың барыһына биргән яҙмышты беҙгә бирмәгән. Сөнки улар бушлыҡҡа һәм юҡлыҡҡа табына һәм улар ҡотҡармай торған илаһтарға доға ҡыла <…>.
Йәһүд общинаһына эллиндар динен тағырға маташыу Мәккәбиҙар һуғышына сәбәпсе була.
=== ИудаизмЙәһүдилек һәм христианлыҡ ===
Тотош алғанда, иудаизмйәһүдилек [[христианлыҡ]]ҡа иудаизмдыңйәһүдилекдың нигеҙен донъя халыҡтарына еткерергә тейешле «үҙенән сыҡҡан», йәғни «бүлендек дин», тип ҡарай:
{{начало цитаты}}{{ВЗ2|||}}«<…> һәм Йешуа Ганоцри һәм дә унан һуң килгән исмәғилдәр пәйғәмбәре менән булған хәлдәр Мәсих батша өсөн юл һалыу, бөтә донъяны Бөйөктәрҙән-Бөйөккә хеҙмәт итеүгә әҙерләү булып торҙо, был хаҡта ошолай тип әйтелгән: {{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}} Ни рәүешле [теге икәү быға йоғонто яһаны]? Улар арҡаһында бөтә донъяға Мәсих, Тора һәм ҡағиҙәләр тураһында хәбәр таралды. Был хәбәрҙәр алыҫ утрауҙарға ла барып етте, һәм сөннәтләнмәгән йөрәкле күп халыҡтар Мәсих тураһында, Торалағы ҡағиҙәләр хаҡында фекерләшә башланы. Был кешеләрҙең ҡайһылары ҡағиҙәләрҙе дөрөҫ, ләкин беҙҙең осорҙа көсөн юғалтҡан, сөнки билдәле бер мөҙҙәткә генә бирелгән булған тип һанай. Икенселәр, ҡағиҙәләрҙе тура мәғәнәһендә түгел, ситләтеп аңларға кәрәк, ти, һәм бына Мәсих килде лә уларҙың йәшерен мәғәнәһен аңлатты. {{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}Ләкин ысын Мәсих килгәс, уңышҡа һәм бөйөклөккә өлгәшкәс, бөтәһе лә ата-бабалары яңылыш өйрәткәнен һәм пәйғәмбәрҙәре хата юлға төшөргәнен аңлар.''»{{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}
Христианлыҡты уның IV быуатта эшләнгән тринитар һәм христологик догматикаһы менән бергә илаһҡа табыныу (мәжүсилек) тип аңларғамы, әллә Тосефта ''шитуф'' («өҫтәмәләр» менән бергә ысын Аллаға ла табыныу) булараҡ билдәле булған йәһүд түгелдәр өсөн яраҡлы монотеизм формаһы тип ҡабул итергәме — абруйлы раввин әҙәбиәтендә был хаҡта берҙәм фекер юҡ<ref>J. David Bleich. ''Divine Unity in Maimonides, the Tosafists and Me’iri'' (in ''Neoplatonism and Jewish Thought'' , ed. by L. Goodman, State University of New York Press, 1992), pp. 239—242.</ref>.
Христианлыҡ тарихи йәһәттән иудаизмйәһүдилек эсенән яралған: [[Ғайса]] ({{lang-he|יֵשׁוּעַ}}) үҙе һәм уның эйәрсендәре (апостолдар) йәһүд булып тыуған һәм тәрбиәләнгән; ивриҙар христианлыҡты күп һанлы йәһүд секталарының береһе тип иҫәпләй. Мәҫәлән, апостол Павел өҫтөнән судта Павел үҙен фарисей тип атай, шуның менән бергә был баш ҡаһин менән йәһүд аҡһаҡалдары тарафынан әйтелә.
ИудаизмЙәһүдилек фекеренсә, Насратта (ивр. Нацрат, урыҫ. Назарет) йәшәгән [[Ғайса]] бер ниндәй дини әһәмиәткә эйә түгел, һәм уның мәсихлек статусын таныу (шуға ярашлы, «Христос» (Мәсих) тигән титулды ҡулланыу) дөрөҫ түгел<ref>[http://www.skeptik.net/religion/christ/jews_chr.htm Пинхас Полонский. ''Евреи и христианство'' ]</ref>. Ул осорҙоң дини йәһүд текстарында [[Ғайса|Иисус]] (Ғайса) тип танырлыҡ шәхес бер тапҡыр ҙа телгә алынмай.
=== ИудаизмЙәһүдилек һәм ислам ===
[[Ислам]] менән иудаизмдыңйәһүдилекдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре VII быуатта Ғәрәп ярымутрауында ислам барлыҡҡа килеү һәм таралыу менән башлана. Ислам менән иудаизмйәһүдилек Ибраһим диндәренә ҡарай һәм Ибраһимдан башланған боронғо дөйөм нигеҙгә эйә. Шунлыҡтан был ике дин араһында уртаҡлыҡтар күп. [[Мөхәммәт]] раҫлауынса, ул иғлан иткән дин — саф Ибраһим дине, һуңынан уны йәһүдиҙәр һәм христиандар боҙған.<ref>Энциклопедия ''«Britannica»'' , 1987, Том 22, стр. 475.</ref>
Йәһүдтәр, христианлыҡтан айырмалы, исламды эҙмә-эҙлекле монотеистик дин тип таный<ref>{{ЭЕЭ|12576|Маймонид}}</ref>. Ҡағиҙә булараҡ, мосолман илдәрендә йәшәгән йәһүдтәргә үҙ динен тоторға һәм үҙҙәренең эске эштәренә идара итергә рөхсәт бирелгән.<ref>Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. стр.10,20</ref> Улар торор урын һәм һөнәр һайлауҙа ирекле булған<ref>Lewis, стр. 8,62</ref> Ислам Андалусияһында (Испания) 712—1066 йылдар йәһүд мәҙәниәтенең алтын быуаты тип аталған. Лев Поляков яҙыуынса, мосолман илдәрендә иври общиналары ҙур ташламалар менән файҙаланған һәм сәскә атҡан. Уларҙың эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлегенә аяҡ салған закондар һәм социаль кәртәләр булмаған. Күп йәһүдтәр мосолмандар яулап алған төбәктәргә күсенер һәм үҙҙәренең общиналарын ҡорор булған<ref>Поляков, Лев. The History of Anti-semitism. стр.68-71</ref>. [[Ғосман империяһы]] [[Испания]]нан католик сиркәүе тарафынан ҡыуылған йәһүдтәрҙе һыйындырған.
Ғүмерҙәре һәм мөлкәттәренең яҡлаулығы менән файҙаланып, улар, йәмғиәт тормошоноң бөтә өлкәләрендә лә бары тик ислам хакимлығын бер һүҙһеҙ танырға һәм махсус һалым (джизйә) түләргә тейеш булған<ref name="Зимми"></ref>. Шуның менән бергә улар башҡа һалымдарҙан ([[Зәкәт]]) һәм ғәскәри хеҙмәттән азат ителгән.
=== ИудаизмЙәһүдилек динен тотоусы халыҡтар ===
Быуаттар ағышында йәһүд диаспораһында мәҙәни һәм тел үҙенсәлектәре буйынса айырымланған төркөмдәр барлыҡҡа килгән. Күптәре айырым йәһүд этнолекттарында, диалекттарында һәм телдәрендә һөйләшә.
== Әҙәбиәт ==
* [http://verigi.ru/?book=205 Алов А. А., Владимиров Н. Г. — ИудаизмЙәһүдилек в России]. М.: Институт Наследия, 1997
* [http://lib.ru/PSIHO/FREUD/moisej.txt Фрейд З. — «Этот человек Моисей»]
* [http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu Никольский Н. М. «Политеизм и монотеизм в еврейской религии» (на белорус. яз., Минск, 1931; рус. вариант в кн.: Никольский Н. М. Избр. произведения по истории религии, М., 1974)] {{недоступная ссылка|число=15|месяц=05|год=2013|url=http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu}}
* Фишбейн М. Религиозные традиции иудаизмайәһүдилека // Религиозные традиции мира. Т. 1. М., 1996.
* ИудаизмЙәһүдилек от А до Я./ сост. Н. Б. Антонов. М.: АСТ: Восток-Запад, 2007—288 с.
=== ИудаизмЙәһүдилек тураһындағы ресурстар ===
* [http://toldot.ru/ ИудаизмЙәһүдилек и Евреи]
* [http://www.istok.ru/ ИудаизмЙәһүдилек — книги, статьи, лекции]
* [http://www.ejwiki.org/ ЕЖеВика — Академическая Вики-энциклопедия по еврейским и израильским темам]
* [http://www.chagsameach.ru/ Еврейские праздники и традиции]
* [http://ru.chabad.org/ Хабад Любавич]
* [http://www.jewradio.net/ Еврейское Радио] Уроки ИудаизмаЙәһүдилека в прямом эфире.
* [http://www.chassidus.ru/ «Хасидус по-русски»] Еврейский портал по изучению иудаизмайәһүдилека. Более ста книг по иудаизмуйәһүдилеку он-лайн.
* [http://jewish-library.ru/ Еврейская электронная библиотека]
* [http://www.evreyatlanta.org/ «Рассказывает рав Исроэль Зельман»].
* http://www.evrey.com/
* [http://www.jewish.ru/ Глобальный еврейский on-line центр]
* [http://iudaizm.com/ Аудио и видео онлайн лекции по иудаизмуйәһүдилеку]
* [http://www.machonmeir.org.il/Russian/ Махон Меир]
* [http://sinagoga.jeps.ru/iudaizm/praktika-evrejskoj-zhizni/ Практика иудаизмайәһүдилека]
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/4450-iudaizm|автор=Шкурко Э. А.}}
* {{ЭЕЭ|11877|ИудаизмЙәһүдилек}}
* [http://www.istok.ru/ "''ИудаизмЙәһүдилек'' "] . Книги по иудаизмуйәһүдилеку
* [http://www.krugosvet.ru/articles/52/1005265/1005265a1.htm Статья "''ИудаизмЙәһүдилек'' "]. Энциклопедия «Кругосвет».
* [http://www.religio.ru/lecsicon/09/237.html Статья "''ИудаизмЙәһүдилек'' "]. «Мир религий».
* [http://lvov.judaica.spb.ru/judaism.shtml Статья «ИудаизмЙәһүдилек (краткий очерк)»]. Сайт А. Львова.
* [http://www.machanaim.org/yearroun/inb_trad.htm «Еврейская традиция»] Школьный учебник
* [http://www.svob.narod.ru/bibl/judaism.htm «История иудаизмайәһүдилека до нашей эры»] Обзорно-аналитическая статья Юрия Клименковского
* [http://toldot.ru/tora/articles/articles_757.html?template=83 «ИудаизмЙәһүдилек и Ислам»] Обзорно-аналитическая статья
* [http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 Словарь терминов, используемых в текстах ИудаизмаЙәһүдилека]
* [http://www.philosophi-terms.ru/word/%D0%98%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B8%D0%B7%D0%BC Новейший философский словарь]
| 