Антал Регули: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Sherbn (фекер алышыу | өлөш) |
ә clean up, replaced: өнъяҡ → өньяҡ (6) using AWB |
||
1 юл:
{{учёный}}
Юл 10 ⟶ 9:
Студент Антал Регули 1839 йылда [[Швеция]]ла [[фенноман]] Адольф Арвидссон менән таныша. Фенномандар Швецияла финдарҙың фин теленә кире әйләнеп ҡайтыуҙарын ҡайғырта, фин халыҡтарының милли үҙаңын үҫтереүгә ҙур өлөш индерә.
1843 йылда Уралда фин ғалимы [[Кастрен Матиас Александр|
Уның маршруты Поляр Уралдан Обдорск яғына, шунан ары — Төмәндән Верхотурье аша Екатеринбургҡа бара, һуңынан кире Петербургҡа әйләнеп ҡайта.
Юл 20 ⟶ 19:
1843 йылда Уралда урындағы властарҙан рөхсәт алып ул Сосьва йылғаһы буйлап, төньяҡҡа китә, Всеволодо-Благодатское ауылы янында манси халҡы араһында өс ай йәшәй, манси телен өйрәнә.
[[Файл:Usva river.jpg|thumb|[[Тайга]] в долине реки [[Усьва]]]]
1843 йылдың ноябрь айынан 1845 йылғаса [[Урал]] буйлап, [[Пермь]] янындағы Соликамск ҡалаһынан Төньяҡ Боҙло океанғаса һәм кирегә сәйәхәт ҡыла, этнография һәм лингвистика буйынса материалдарҙы [[Марий|мари]], [[
[[Файл:Famille de Vogoules 82.JPG|мини|Вогулы на почтовой карточке 1901 года.]]
Щекурьинскийҙан Регули Поляр Урал алдына китә, 26 сентябрҙә Төньяҡ түңәрәкте үтеп, 40 өйҙән торған Обдорск (Салехард) ауылына килеп етә. Туңған Обь йылғаһы буйлап, Регули боландарҙа төньяҡҡа китә. 1844 йылдың 21 октябрендә Карский диңгеҙе ярына бирып етә. Был уның сәйәхетендәге иң төньяҡ нөктә була (сөнки 69,5 градус).
Юл 44 ⟶ 43:
География йәмғиәте Регулиға Төньяҡ Урал картаһын әҙерләргә тәҡдим яһай, сөнки ул ваҡытта Э. К. Гофман етәкселегендә Уралға экспедиция әҙерләнеп ятҡан була. Антал Регули сәйәхттән ҡайтҡас, Петербургта шул эш менән шөғөлләнә.
== Регули төҙөгән
Буласаҡ карта эскизын Регули үҙ юлы маршруты буйлап төҙөй, ул үҙ күҙәтеүҙәренә һәм урындағы халыҡ биргән мәғлүмәттәргә таяна. Академик П. И. Кеппенгә 1847 йылдың 21 ғинуарында ул:
Юл 57 ⟶ 56:
Карта топонимика буйынса бай материал бирә, тикшеренеүсе үҙе әйткәнсә, «''нет ни одной деревушки, ни одной вогульской жилой лачуги, которая не была бы показана на карте''» (Перевод письма…— С. 162. 1983 йылда Регулиның хаттары нәшер ителә)<ref>https://books.google.ru/books?id=yaNMAAAAcAAJ</ref>.
Регули картаһы бығаса бер кем эшләмәгән этнография һәм география буйынса мәғлүмәт биреүсе карта була, уның исеме үк шуны әйтеп тора: «Этнографическо-географическая карта области Северного Урала, составленная Анталом Регули во время путешествия в 1844 и 1845 годах. СПб., 1846». Унда тәү башлап
Венгр ғалимы картала Урал һырты аша үткән бар боронғо төп юлдарҙы (Елецк, Щугор, Вишера һәм башҡа) күрһәткән.
Юл 63 ⟶ 62:
Картала ер эшкәртеүҙең, урман, йылҡы малы, һарыҡтар, болан үрсетеү райондары сиктәре күрһәтелгән — был Регулиҙың асышы тиергә була. Бығаса карталарҙа ла ундай мәғлүмәт биреү ғәҙәте булмаған.
Ер эшкәртеүҙең иң
менән Конда йылғалары тирәһендә ер эшкәртеп ҡарау уңышһыҙ булғаны тураһында яҙа.
Совет власы осоронда ер эшкәртеү хатта Нарьян-Мар, Воркута, Салехард яҡтарына хәтле барып етә.
Регули үҙе төҙөгән картаны Рус география йәмғиәтенең тәүге ултырыштарының береһендә күрһәтә. Уға бик юғары баһа бирелә. Оҙаҡламай
«''Чтобы увеличить столь очевидно важную пользу этой карты, г. генерал-квартирмейстер Берг приказал тотчас ее налитографировать, так что не только каждый член экспедиции получил по экземпляру для собственного употребления, но можно было на всякий случай разослать их по тамошним местам''», - тип яҙа.
Юл 80 ⟶ 79:
Уралдан алып ҡайтҡан материалды Регули ғүмеренең һуңғы көндәренсә өйрәнә. Ул үҙенең «Вогульская страна и ее обитатели» тигән төп хеҙмәтен яҙа, ләкин был эште теүәлләп өлгөрмәй. Был китапты дуҫтары Р. Хунфальви менән Ф. Торенц ғалимдың вафатынан һуң баҫтырырға әҙерләп, нәшриәткә тапшыра. Китап Будапешта 1864 йылда сыға. Был китап Венгрияла фин-уғыр халыҡтарын өйрәнеүсе ғалимдарҙың төп китаптарының береһенә әйләнә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, рус теленә ул тәржемә ителмәгән (Hunfalvy P. Reguli Antal Haguomayai, Vogul fold es nep.— Pest, 1864).
Регулиның ҡайһы бер материалдары әле булһа өйрәнелмәгән килеш ҡала. Ғалимдың көндәлектәре белгестәр өсөн бигерәк тә ҡыҙыҡлы. Был материалдар Венгрия фәндәр академияһының ҡулъяҙмалар фондында һаҡлана.
Юл 91 ⟶ 90:
* Ғалим хөрмәтенә хөрмәтенә Поляр Уралда Регули тауы аталған<ref>pppsu.ru/vershina/sverdlova.html</ref>.
*
*
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 104 ⟶ 103:
{{ВС}}
{{ВС}}▼
▲{{ВС}}
[[Категория:Уралды өйрәнеүселәр]]
[[Категория:Венгрия лингвистары]]
| |||