Гималай тауҙары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Гимала́й тауҙары''' ({{lang-sa|हिमालयः}}, {{IAST|himālayaḥ}} « ҡарҙар торлағы», {{lang-hi|हिमालय}}, {{lang-ne|हिमालय}}, {{lang-zh|喜馬拉雅山脈}}, {{lang-ur|ہمالیہ}}, {{lang-en|Himalayas}}) — [[Ер (планета)|Ерҙең]] иң бейек тау системаһы. Гималай тауҙары Тибет таулығы (төньяҡта) һәм Һинд-Ганг тигеҙлеге (көньяҡта)араһында урынлашҡан<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|заглавие=Гималаи}}</ref>. [[Үҙәк Азия|Үҙәк Азия]] тау сүллектәре менән Көньяҡ Азия тропиктары араһында климат һәм тәбиғәт сиктәре бик ныҡ айырылып тора.

Үҙәк Азия менән Көньяҡ Азия араһындағы тауҙар оҙонлоғо- 2900 км һәм киңлеге -350 км . Майҙаны- яҡынса 650 мең км²<ref name="БСЭ"/>. Тау һырттарының уртаса бейеклеге- 6 км , Гималай тауҙарының иң бейеге- [[Джомолунгма]](Эверест) шулай уҡ Ерҙең иң бейек тауы булып һанала( 8848 м)<ref name="Everest not as tall as thought">[http://www.abc.net.au/science/news/enviro/EnviroRepublish_1478658.htm Everest not as tall as thought]{{ref-en}}</ref> . Бында 10 иң бейек тау урынлашҡан , уларҙың һәр береһенең бейеклеге диңгеҙ кимәленән 8000 м ашыу. Гималай тауҙарынан төнъяҡтөньяҡ-көнбайышта икенсе иң бейек тауҙар системаһы — Каракорум һуҙылып китә.

Диңеҙ кимәленән 8 км бейек булған Оло Гималай тауҙары, иң тәбәшәк артылыштар 4 км бейеклектә. Оло Гималай тауҙарына Альп тауҙары төрөндәге һырттар , ныҡ бейек тауҙар , ҡалын боҙ ҡатламдары (майҙаны 33 мең км² артыҡ) хас<ref name="ГЭ"/>. Көнсығыштан был һыртты Брахмапутра үҙәне сикләй, көнбайыштан — Һинд йылғаһы (был ҡеүәтле дарьялар өс яҡлап тау системаһын уратып аға ). ТөнъяҡТөньяҡ- көнбайыш яҡта иң һуңғы Гималай һырты- Нанга-Парбат (8126 м), көнсығышта — Намджагбарва (7782 м).

Гималай тауҙары Һинд уйһыулығын Тибет тауҙарынан айырып тора. Тауҙарҙың көньяҡ һырты сезонлы муссон елдәре тәьҫиренә эләгә. Йәйгеһен бында бик көслө ямғырҙар була, көнсығыш яғында йылына 4 м, көнбайыш яғында— 1 м тиклем. Үҙ сиратында, төнъяҡтөньяҡ һырттары һыуыҡ һәм ҡоро континенталь климат тәьҫире аҫтында ҡала.

Йәй көнө бейектә, тау түбәләрендә температура −25 &nbsp;°C, ҡыш −40 &nbsp;°C тиклем төшә. Бында йыш ҡына көслө ел- дауылдар була ( тиҙлеге- 150 сәғ/км ) һәм һауа торомшо бик тиҙ үҙгәреүсән.

Гималай боҙлоҡтарының майҙаны 33 000 км², унда ҡар ҡатламының күләме 6 600 км³ самаһы . Боҙлоҡтар иң бейек һәм ҙур тау массивтарында һәм түбәләрендә урынлашҡан. Оҙонлоҡтары буйынса Ганготри һәм Зема (26 км), [[Джомолунгма]]ның төнъяҡтөньяҡ һыртында урынлашҡан Ронгбук- иң алыҫҡа һуҙылған боҙлоҡтар.

Боҙ тарлауыҡтары, боҙ шыуып төшөү һәм боҙлоҡтарҙағы ярыҡтар зонаһы гел үҙгәреп тора. Таралып торған фирн ҡары ҡырҙары бик һирәк осрай, сөнки уларҙың хасил булыуына бейек ҡаялар ҡамасаулай. Боҙлоҡтар ирегәндә һыу [[Ганг]], [[Һинд]] һәм [[Брахмапутра|Брахмапутра]]ға ағып төшә.

Гималай тауҙарының көнбайышында ҡар һыҙатының оҙонлоғо- көньяҡ һырттарҙа - 5000 м һәм төнъяҡтатөньяҡта- 5700—5900 м . Гималайҙың көнсығышында көньяҡ һырттарҙа ҡар сиге 4500—4800 м , төнъяҡтатөньяҡта — 6100 м бейеклектә урынлашҡан. Боҙлоҡтар башлыса дендрит (йәки Гималай) тибында, улар ҡар һыҙатынан 1300—1600 м түбәнерәк төшә<ref name="БСЭ"/>.

Ҡоро төнъяҡтөньяҡ һырттарҙа муссондар тәьҫире көслө түгел, бында тау далалары һәм ярым сүллектәр күп. Тауҙар итәгендә ҡоро саванналар һәм ылыҫлы урмандар, ары ҡуйыраҡ япраҡлы урмандар. Көнбайыштағы Гималай тауҙары алдында дхак (''Butea monospera'') ағасы үҫә, ул ҡиммәтле сайыр менән ағас материалдары бирә.

Мәңгелек боҙлоҡтар сиге- көньяҡта 4,5 км һәм төнъяҡтатөньяҡта 6 км .

* {{h|Chopra|1963|3=''Chopra, Maharaj K.'' [[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$b791895;view=1up;seq=475 The Himalayan Border War: An Indian Military View]. // ''Military Review''. — May 1963. — Vol. 43 — No. 5. (военно-географическая характеристика района)}}

[[Категория:Гималай тауҙары]]