Криптовалюта: өлгөләр араһындағы айырма

'''Криптовалюта''' —  цифрлы валютаның бер төрө, уны эшләү һәм контролләү   криптография ысулдарына таяна<ref>{{Статья|автор=Мащенко П. Л., Пилипенко М. О.|заглавие=Технология Блокчейн и ее практическое применение|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=28407952|язык=|издание=Наука, техника, образование|тип=|издательство=Олимп|год=2017|месяц=|число=|том=|номер=32|страницы=61—64|issn=}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=Хажиахметова Е. Ш.|заглавие=Криптовалюта - деньги XXI века|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=27329268|язык=|издание=Новая наука: от идеи к результату|тип=|издательство=Агентство международных исследований|год=2016|месяц=|число=|том=|номер=11—2|страницы=177—179|issn=}}</ref><ref>{{Статья|автор=Пещеров А. И.|заглавие=Понятие и место криптовалюты в системе денежных средств|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=27488506|язык=|издание=Юридическая мысль|тип=|год=2016|месяц=|число=|том=95|номер=3|страницы=130—138|issn=}}</ref><ref>{{Статья|автор=Щербик Е. Е.|заглавие=Феномен криптовалют: опыт системного описания|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/fenomen-kriptovalyut-opyt-sistemnogo-opisaniya|язык=|издание=Концепт|тип=|год=2017|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>. Ҡағиҙә булараҡ,  криптовалюталарҙы хисапҡа алыу  үҙәкләштерелмәй<ref>{{Статья|автор=Рисс В. И.|заглавие=К вопросу о коллективных валютах или частных деньгах|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=29235351|язык=|издание=Экономика, управление, и право: инновационное решение проблем|тип=|год=2017|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=21—23|issn=}}</ref>. Бындай системаларҙың эш итеүе   блокчейн, йүнәлешле циклһыҙ граф, консенсуслы реестр (ledger) һәм башҡа технологияларға нигеҙләнә<ref name="NKJ201802">{{статья|автор=Алексей Лагутенков|заглавие=[http://www.nkj.ru/archive/articles/33121/ Криптовалюты. Правила применения]|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2018|номер=2|страницы=22—26}}</ref>.  [[Банк транзакцияһы|Транзакциялар]] тураһындағы мәғлүмәт ғәҙәттә шифрланмай һәм асыҡ булып  тора. 

Термин 2011 йылда  «Forbes» журналында   [[Биткойн]]  системаһы тураһында «Crypto currency» (Криптографик валюта) мәҡәләһе баҫылып сыҡҡандан һуң нығына<ref>[https://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html Crypto Currency] // Forbes</ref>. [[Сатоси Накамото|Биткойн авторы]]  үҙе, башҡалар кеүек үк,  «электрон ҡулаҡса» ({{lang-en|electronic cash}}electronic cash) тигән терминды ҡуллана.

Ҡайһы берҙә яңы криптовалюта башҡа криптовалютанан  параметрҙарын үҙгәрткән  тармаҡ (форк) рәүешендә үҫеп сыға.  

Төрлө криптовалюталарҙың эмиссияһы   майнинг, форжинг йәки  ICO  аша тормошҡа ашырыла.

Криптовалюталарҙың иҡтисади асылы һәм юридик статусы тураһында бәхәстәр туҡтамай. Төрлө илдәрҙә  криптовалюталар  түләү сараһы, үҙенсәлекле тауар тип ҡарала, әйләнештә сикләүҙәр ҙә булыуы мөмкин (мәҫәлән,  банк  учреждениеларына улар менән операциялар үткәреү тыйыла).

Криптовалюталарҙың төп үҙенсәлеге  — тышҡы йәки эске хакимдың бөтөнләй булмауы.  Шунлыҡтан банктар, [[һалым]], суд һәм башҡа дәүләт йәки хосуси органдар түләү системаһында  ҡатнашыусыларҙың  транзакцияларына  бер ниндәй ҙә йоғонто яһай алмай. Ебәрелгән криптовалюталарҙы кире ҡайтарып булмай  — транзакцияны бер кем дә кире ҡаға, бикләй, мәжбүри үткәрә йә уның буйынса дәғүә белдерә алмай{{Sfn|Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System|2008|страницы=1|с=1}}<ref name="forbes2011">[https://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html Crypto currency], Forbes, 26-05-2013</ref><ref>[http://news.cnet.com/8301-31322_3-57581952-256/heres-why-bitcoin-is-the-future-of-money/ Here’s why Bitcoin is the future of money], cnet, 26-05-2013</ref>. Әммә килешмәлә ҡатнашыусылар үҙ ихтыяры буйынса  криптовалюталарын залог рәүешендә ваҡытлыса бикләй<ref>[http://blog.oleganza.com/post/58240549599/contracts-without-trust-or-third-parties Oleg Andreev — Contracts without trust or third parties]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140205040740/https://habrahabr.ru/post/205884/ Биткойн — это гораздо больше, чем просто денежные переводы / Хабрахабр], 13 декабря 2013 — перевод [http://blog.oleganza.com/post/58240549599/contracts-without-trust-or-third-parties Oleg Andreev. Contracts without trust or third parties], August 14 2013{{подст:не АИ}}</ref> йә килешмәне тамамлау/баш тартыу өсөн бөтә   (йә  ирекле өҫтәмә) яҡтарҙың ризалығы кәрәклеген билдәләй ала<ref>[http://www.xakep.ru/post/61745/ Обратимые транзакции в Bitcoin]</ref>.

Криптовалюталар технологияһы селтәрҙәге эш-ғәмәлдәренең дөрөҫлөгө гарантияланған һәм сит операцияларҙың хаҡ булыуын раҫлай алған  ышаныҡлы узелдың булмауына  нигеҙләнә.  Тәү башлап был мәсьәлә «[[Биткойн]]» системаһында операциялар тарихы реестрына үҙгәрештәр индереүҙе ҡатмарлаштырыу иҫәбенә хәл ителә. Мәғлүмәттәрҙе һаҡлау өсөн транзакциялар  блоктарға берләшә, уларҙан өҙлөкһөҙ сынйыр ([[блокчейн]]) хасил була. Өҙлөкһөҙлөк нумерация менән генә түгел, ағымдағы блокҡа элгәрге блоктың  хеш-суммаһын индереү менән дә тәьмин ителә, шул сәбәпле бөтә элгәрге блоктарҙағы хештарҙы үҙгәртмәй тороп,  блоктағы мәғлүмәтте үҙгәртеп булмай.   Бөтә хештар билдәле талаптарға яуап бирә,  был талаптарҙы үтәү күп ваҡыт талап итә йә бик ҡиммәткә төшә. Иң оҙон сынйыр ғына дөрөҫ тип һанала. Төрлө  криптовалюталарҙа сираттағы блокты төҙөү хоҡуғына билдәле бер эште башҡарған (Proof-of-work), иҫәбендә күпмелер аҡсаһы булған (Proof-of-stake), ниндәйҙер  ресурстарҙы биргән (Proof-of-space) кеше генә эйә була,  йәки тикшереүе еңел, башҡарыуы йә ялған күсермәһен эшләүе ауыр булған башҡа берәй процедура нигеҙ итеп алына.

Ҡағиҙә булараҡ, эшкәртмәселәр криптовалюталарҙа дөйөм эмиссия күләменең юғарғы сиген билдәләй<ref name="btcsec_forks">[http://btcsec.com/bitcoin-forks/ Краткий обзор криптовалют]</ref><ref>[http://www.americanbanker.com/bankthink/how-cryptocurrencies-could-upend-banks-monetary-role-1057597-1.html?zkPrintable=1&nopagination=1 How Cryptocurrencies Could Upend Banks' Monetary Role], American Banker, 26-05-2013</ref>. Әммә ҡайһы бер криптовалюталарҙа, мәҫәлән, {{Тәржемәһеҙ 5|PPCoin}}<ref name="ppcoin_pdf">[http://www.ppcoin.org/static/ppcoin-paper.pdf Secure &#x26; Sustainable Cryptocoin] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130805201039/http://ppcoin.org/static/ppcoin-paper.pdf|date=2013-08-05}}</ref>, Novacoin, Sifcoin һәм башҡаларҙа, дөйөм эмиссия күләменең нығытылған юғарғы сиге юҡ, һәм эмиссия ла, демиссия ла (һәр транзакцияла билдәле бер сумманы мотлаҡ юҡ итеү юлы менән) мөмкин.

Криптовалюталарҙың күбеһе  псевдоним  ҡулланыуҙы  тәьмин итә  — бөтә адрестар араһында бөтә транзакциялар асыҡ, әммә адрестар хужалары тураһында мәғлүмәт юҡ.  Әммә өҫтәмә мәғлүмәт билдәле булһа, хужаның да шәхесе асыҡлана ала. ZeroCash'та   ZeroCash’та псевдоним алыу мөмкинлеген  анонимлыҡҡа алмаштырып була<ref>[https://www.forbes.com/sites/andygreenberg/2013/04/12/zerocoin-add-on-for-bitcoin-could-make-it-truly-anonymous-and-untraceable/ 'Zerocoin' Add-on For Bitcoin Could Make It Truly Anonymous And Untraceable], Forbes, 26-05-2013</ref><ref>[http://spar.isi.jhu.edu/~mgreen/ZerocoinOakland.pdf Zerocoin: Anonymous Distributed E-Cash from Bitcoin], The [//ru.wikipedia.org/wiki/Johns_Hopkins_University Johns Hopkins University] Department of [//ru.wikipedia.org/wiki/Computer_Science Computer Science], 26-05-2013</ref><ref>[http://zerocoin.org/ zerocoin.org], 26-05-2013</ref><ref>[http://www.newbitcoinworld.com/2013/04/this-is-huge-gold-20-can-code-and.html This is Huge: Gold 2.0 — Can code and competition build a better Bitcoin?], New Bitcoin World, 26-05-2013</ref>.

Конфиденциаль түләүҙәр өсөн криптография  [[1990 йыл]]да  Дэвид Чомдың   {{Тәржемәһеҙ 5|DigiCash}}  системаһында ҡулланыла башлай, уның  компанияһы  1998 йылда банкротлана<ref>[http://old.computerra.ru/1999/311/3160/ Дэвид Чом: «Цифровая наличность заменит бумажную!» — Журнал «Компьютерра»]</ref>. Был түләү  системаһы үҙәкләштерелгән була. 

«Криптовалюта» термины тәүләп   «[[Биткойн]]» түләү системаһы барлыҡҡа килгәс ҡулланыла башлай. Был системаны [[2009 йыл]]да   [[Сатоси Накамото]]  тигән кешеме, кешеләр төркөмөмө <ref>[http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html Bitcoin developer chats about regulation, open source, and the elusive Satoshi Nakamoto], PCWorld, 26-05-2013</ref>  эшләй. Артабан уның форктары (тармаҡтары)  барлыҡҡа килә: Namecoin (.bit домен зонаһы эсендә теркәлеү өсөн үҙәкләштерелмәгән  DNS), Litecoin (scrypt  хешлауын ҡуллана), PPCoin (proof-of-work/proof-of-stake ҡатнаш механизмын ҡуллана, эмиссия күләменең юғарғы сиге ҡуйылмаған), Novacoin (PPCoin'ға оҡшаш, әммә scrypt ҡуллана) һәм башҡалар. 

2013 йылдың июленә тиклем бөтә криптовалюталарҙың  [[Программа менән тәьмин итеү|программа  тәьминәте]]  (Ripple'нанRipple’нан тыш)   «Биткойн» системаһының асыҡ сығанаҡ кодына нигеҙләнә.  2013 йылдың июленән  криптовалютанан тыш  башҡа төрлө   инфраструктуралар (биржа сауҙаһы, магазиндар, мессенджерҙар һ.б.)  менән дә эш иткән  платформалар барлыҡҡа килә. Бындай криптоплатформалар: BitShares, Mastercoin, Nxt  һ. б.<ref>{{Cite news|title=All you need to know about the top 5 cryptocurrencies|first=Arjun|last=Kharpal|url=https://www.cnbc.com/2017/12/14/bitcoin-ether-litecoin-ripple-differences-between-cryptocurrencies.html|work=CNBC|date=2017-12-14|accessdate=2017-12-14}}</ref>.

'''Альткойн'''  ({{lang-en|Altcoin, alternative coin}}) тип Биткойндан һуң барлыҡҡа килгән бөтә   криптовалюталар атап йөрөтөлә<ref>[https://www.rbc.ru/money/11/12/2017/5a212a1e9a79473b35558cb4 Первые после биткоина: какие еще криптовалюты интересуют инвесторов]</ref><ref>[https://www.ccn.com/altcoin/ What is Altcoin?]</ref>.

Беренсе альткоиндар [[2011 йыл]]да барлыҡҡа килә: Litecoin  һәм  Namecoin. Уларҙы эшләүселәр  Биткойнға хас күп кенә проблемаларҙы хәл итергә  (мәҫәлән, Litecoin ҙур тиҙлекле транзакцияларға эйә<ref>[http://www.forbes.ru/tehnologii/345973-novye-kriptovalyuty-kak-v-nih-investirovat-i-pochemu-im-nuzhen-pravovoy-status Новые криптовалюты: как в них инвестировать и почему им нужен правовой статус?]</ref>) йә блокчейн технологияһын башҡа өлкәләрҙә ҡулланырға тырыша (Namecoin альтернатив тамыр  DNS-серверҙары төҙөү өсөн эшләнә ).

Күп альткойндар Биткойнға оҡшаш, Биткойндыҡы кеүек үк ҡорамалдар менән эшләтелә<ref>[https://www.investopedia.com/terms/a/altcoin.asp Altcoin]</ref>. 

* [https://arstechnica.com/business/2013/05/wary-of-bitcoin-a-guide-to-some-other-cryptocurrencies/ Wary of Bitcoin? A guide to some other cryptocurrencies] // Ars Technica, Wired, MAY 11, 2013{{Ref-en}}(инг.)