Бөтә Рәсәй Императоры: өлгөләр араһындағы айырма

'''Бөтә Рәсәй Императоры''', '''Бөтә Рәсәй Императрицаһы '''({{Lang-ru-dor|Императоръ Всероссійскій}}, Императрица Всероссійская) — [[Рәсәй империяһы]]ның  1721—1917 йылдарҙағы монарх титулы. 

Император  титулы  [[Төньяҡ һуғыш]]та  еңеү уңайынан ҡабул ителә һәм  батша титулын [[Европа]]лағы   титулатуралар системаһына яраҡлаштырыу булып тора.   «Бөтә Рәсәй» тигән өлөшө бөйөк Владимир кенәздәре заманынан килгән әүәлге «бөтә Русь» ({{lang-ru|«всея Руси»}} ) тип әйтеү традицияһын дауам итә. 

Бөтә Рәсәй Императоры титулы  [[Пётр I]]  ваҡытында индерелә.  [[Төньяҡ һуғыш]]та  еңеп,  [[1721 йыл]]дың сентябрендә  Ништадт солох договорына  ҡул ҡуйғандан һуң,  Сенат менән   Синод  Пётрға  Бөтә Рәсәй Императоры тигән титулды тапшырырға ҡарар итә: «''как обыкновенно от римского сената за знатные дела императоров их такие титулы публично им в дар приношены и на статутах для памяти в вечные роды подписываны.''»<ref name="shub">[http://historydoc.edu.ru/catalog.asp?ob_no=14205&cat_ob_no=12369 Шубинский С. Н. Исторические очерки и рассказы. — 6-е изд. — СПб., 1911. с. 44 — 51]</ref><ref name="Sen">{{cite web|url=http://www.runivers.ru/bookreader/book433198/#page/128/mode/1up|title=История Правительствующего сената за двести лет. 1711—1911 гг. Том первый|author=|date=|website=runivers.ru|publisher=[[Руниверс]]|accessdate=|lang=}}</ref><ref name="Act">Акт поднесения Государю Царю Петру I титула Императора Всероссийского и наименования: Великого и Отца Отечества // Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. СПб., 1830. Т. 6: 1720—1722. № 3840. С. [http://www.nlr.ru/e-res/law_r/show_page.php?page=444&root=1/6/ 444], [http://www.nlr.ru/e-res/law_r/show_page.php?page=445&root=1/6/ 445], [http://www.nlr.ru/e-res/law_r/show_page.php?page=446&root=1/6/ 446]</ref>.

[[1721 йыл]]дың  22 октябрендә ([[2 ноябрь|2 ноябрендә]])  Пётр I титулды ҡабул итә. [[Пруссия]]  менән  [[Нидерланд|Голландия]] рус Батшаһының яңы титулын кисекмәҫтән таный, артабан  [[Швеция]] — — [[1723]], [[Ғосман империяһы|Төркиә]] —  [[1739]], [[Бөйөк Британия]]  менән  [[Габсбургтар монархияһы|Австрия]]  — [[1742]], [[Франция]]  — [[1745]], [[Испания]]  — [[1759]], Речь Посполитая   [[1764 йыл]]да  титулды рәсми таный. Рәсәй дәүләте, шуға ярашлы,  Рәсәй империяһы (Рус империяһы<ref>Россія//Большая энциклопедия / под ред. С. Н. Южакова. — СПБ: Просвещеніе, 1903</ref>) тип атала башлай.

[[1722 йыл]]дың   [[16 февраль|5 (16) февралендә]]   Пётр тәхетте мираҫ итеп тапшырыу тураһында Указ сығара, унда тәхетте элекке йола буйынса ир затынан тура вариҫтарға тапшырыуҙы бөтөрә, вариҫ итеп Монарх ихтыяры буйынса теләһә ҡайһы лайыҡлы кешене тәғәйенләү мөмкинлегенә юл аса.  

[[1797 йыл]]дың  [[16 апрель|5 (16) апрелендә]]   Павел I  вариҫлыҡтың яңы тәртибен индерә. Ошо ваҡыттан башлап, Рәсәй тәхетен, шулай уҡ уға бәйле булған поляк һәм финлянд тәхеттәрен мираҫҡа алыу  баш бала принцибына нигеҙләнә. Тура вариҫтар булмаһа, тәхет тармаҡ вариҫтарға күсә. Һәр олонда (тураһында ла, тармаҡта ла) ир заты ҡатын-ҡыҙ затына ҡарағанда өҫтөн итеп таныла.  Тәхеткә дәғүә итеүсе мотлаҡ православие динендә булырға тейеш. Батшалыҡ итеүсе  Император (һәм Вариҫ)  16 йәштә бәлиғ була, был йәшкә еткәнсе  (шулай уҡ хоҡуҡи һәләтһеҙлектең башҡа осраҡтарында) власты Вариҫтың иҫән атаһы йә әсәһе (әгәр элекке  император башҡа берәйһен тәғәйенләп ҡалдырмаған булһа), ә ундайҙар булмаһа, бәлиғ булған иң яҡын вариҫ тормошҡа ашыра. 

Хакимлыҡта булған бөтә Рәсәй Императорҙары Романовтар ырыуына ҡарай, уларҙың беренсе вәкиле Михаил Федорович 1613 йылда Монарх ителә.   [[1761 йыл]]дан алып Пётр  I-нең ҡыҙы  Анна менән  Гольштейн-Готторп герцогы  Карл-Фридрих тоҡомдары хакимлыҡ итә,   аталарының нәҫеле буйынса улар Гольштейн-Готторптарға (Ольденбург  династияһының тармағы) барып тоташа, һәм генеалогик әҙәбиәттә  Романовтар ырыуының был вәкилдәре   Пётр III-нән башлап  Романовтар-Голштейн-Готторптар тип атап йөрөтөлә.

Император Николай II үҙе һәм улы Цесаревич Алексей исеменән 1917  йылдың  2 мартында ([[15 март]])  тәхеттән ваз кискәс, шул уҡ йылдың 3 мартында уның ҡустыһы  Михаил  да   «Юғары власты ҡабул итеүҙән» баш тартҡас, Империя де-факто йәшәүҙән туҡтай. 1917 йылдың 1 сентябрендә Ваҡытлы хөкүмәт Рәсәйҙе республикка тип иғлан итә.   

Рәсәй империяһы Төп закондарының  1-се статьяһында (1906 йылға тиклемге редакцияла) билдәләнеүенсә, «Бөтә Рәсәй Императоры  — ул  самодержавиелы һәм сикләүҙәрһеҙ Монарх.  Уның юғары власына ҡурҡҡан өсөн генә түгел, ә выждан өсөн дә буйһонорға Алла үҙе ҡуша». «Самодержавиелы» һәм «сикләүҙәрһеҙ» тигән терминдарҙың мәғәнәһе бер төрлө, был дәүләт власының бөтә функциялары дәүләт башлығы тарафынан ғына башҡарылыуын раҫлай (81-се статья).

Ошонан сығып,  1-се статья Рәсәйҙе  монархик ([[Абсолют монархия|абсолют]]) идара итеү формаһына эйә булған дәүләт тип тасуирлай.  

1906 йылдың 23 апрелендә Төп закондарға үҙгәрештәр индерелә,  яңы  редакцияла  [[Абсолют монархия|сикләүҙәрһеҙ]]  билдәһе алып ташлана.  Рәсәй   дуалистик монархияға әүерелә.