Антал Регули: өлгөләр араһындағы айырма

'''Антал Регули''' ({{lang-hu|Reguly Antal}}) (13.07.1819, [[Зирц]], Секешфехервар округы —1858, [[Будапешт]])  — [[Венгрия]]ла фин-уғыр халыҡтары тарихын, этнографияһын, телдәрен тикшереүсе, лингвист , тәүге сыуаш-венгр, венгр- манси һүҙлеген төҙөүсе, карел халыҡ эпосы [[Калевала|Калевала]]ны венгр теленә тәржемә итеүсе.

Адвокат атаһының теләге буйынса Антал Венгрия короле университетында (Будапешт университеты) хоҡуҡ факультетында уҡый. Юриспруденция уны бик мауыҡтырмай, ул күберәк география, тарих, лингвистика менән ҡыҙыҡһына башлай. Бигерәк тә уны венгр халҡының сығышы борсой- ни өсөн венгрҙар яҡын тирәләге илдәр халыҡтарының теленә оҡшамаған телдә һөйләшә, халыҡтың психологияһы, менталитеты ла нисектер үҙенсәлекле, яҡындағы Европа илдәренең береһенекенә оҡшамаған?.

Студент Антал Регули 1839 йылда [[Швеция]]ла [[фенноман]] Адольф Арвидссон менән таныша. Фенномандар Швецияла финдарҙың фин теленә кире әйләнеп ҡайтыуҙарын ҡайғырта, фин халыҡтарының милли үҙаңын үҫтереүгә ҙур өлөш индерә.

1843 йылда Уралда фин ғалимы [[Кастрен Матиас Александр| Матиас Кастрен]] булып ҡайта, ул фин-уғыр халыҡтарының боронғо Ватаны [[Урал]] булырға тейеш тигән һығымтаға килә.

Уның маршруты Поляр Уралдан Обдорск яғына , шунан ары—ары — Төмәндән Верхотурье аша Екатеринбургҡа бара, һуңынан кире Петербургҡа әйләнеп ҡайта.

1841 йылда Антал Регули [[Санкт-Петербург]]ҡа Рәсәйҙә венгрҙарҙың фин халыҡтарының берәйһе менән ҡәрҙәшлек эҙҙәрен табыу ниәте менән килә . Фин һәм саам телдәрен өйрәнгәндән һуң, ул фин һәм Лапландия саамдарының теленең оҡшашлығына, шулай уҡ уларҙың венгр теленә яҡынлығына бик ныҡ аптырай. Венгр теле фин халыҡтары теленә яҡын, ләкин венгр теленең был телдәр араһындағы урынын табырға кәрәк була. Регули венгрҙарға яҡын халыҡты Рәсәйҙең көнсығыш яғында, Уралда, Урал артында эҙләргә кәрәк икәнен аңлай. Бының өсөн күп кенә аҡса кәрәк була, Венгрия фәндәр академияһы уға 200 форинт (200 алтын һум) аҡса бирә.

1843 йылдың ноябрь айынан 1845 йылғаса [[Урал]] буйлап, [[Пермь]] янындағы Соликамск ҡалаһынан Төньяҡ Боҙло океанғаса һәм кирегә сәйәхәт ҡыла, этнография һәм лингвистика буйынса материалдарҙы [[Марийцы|мари]], [[Эрзяне|эрзя]], [[манси]] һәм [[хант]] халыҡтары араһында эҙләй.<ref>urbibl.ru/Knigi/kak-otkriti-uralskie-gori/41.htm</ref>. Антал Регули тәүге булып венгр, хант һәм манси телдәренең туғанлығын дәлилләй. Шунан Верхотурье аша көнъяҡҡа, Эрбет, Тура, Тавда аша Тобольск ҡалаһына килә. Был губерна үҙәгендә 10 көн тороп, властарҙан Урал буйлап ары сәйәхәт итергә рөхсәт алып, Регули 15 марта 1844 йылдың 15 мартында Иртыш һәм Конда йылғалары буйлап, Пелым ауылына килә. Июнь айында Пелым йылғаһының үрге ағымына тиклем етеп, Тапсуй йылғаһына, унан һуң Төнъяҡ Сосьва йылғаһына күсә. 11 августа Регули Щекурьинский ауылына барып етә. Бында йәшәгән мансиҙар ляпин диалектында һөйләшә, Регули уны өйрәнә башлай.

Щекурьинскийҙан Регули Поляр Урал алдына китә, 26 сентябрҙә Төнъяҡ түңәрәкте үтеп , 40 өйҙән торған Обдорск (Салехард) ауылына килеп етә. Туңған Обь йылғаһы буйлап, Регули боландарҙа төнъяҡҡа китә. 1844 йылдың 21 октябрендә Карский диңгеҙе ярына бирып етә. Был уның сәйәхетендәге иң төнъяҡ нөктә була (т.к.сөнки 69,5 градус).

Унан һуң Уса йылғаһы буйындағы коми (зырян) халҡы менән таныша. Ары Урал тауҙарындағы Лаготин тау юлы аша Войкар йылғаһына, Обь буйлап Мужи ауылы аша Тобольск губернаһы өйәҙ ҡалаһы Березовоға (1593 йылда нигеҙләнгән) етә . Был яҡтарҙа Төнъяҡ Сосьва йылғаһы буйында йәшәгән мансиҙар менән таныша, Яңы йылды, ҡышты ошонда үткәрә, көндәлектәрен тәртипкә килтерә .

Үҙе булған ерҙәрҙә Регули манси һәм хант халыҡтары тураһында ҡиммәтле материалдар йыя. Ул яҙып алған әкиәттәр, йырҙар төнъяҡ халыҡтарының үҙенсәлекле эске рухи донъяһы тураһында һөйләй. Кеше бик һирәк йөрөгән яҡтарҙа Регули схема- карталар төҙөй, был яҡтарҙағы тау, йылғалар, ауылдар исемдәрен яҙып ҡуя .

Регулиның Урал һәм Урал арты буйлап үткән юлы бик ауыр һәм ҡатмарлы була. Ул йор йылғалар буйлап, кәмәлә, тауҙарҙа атта, боланда, нарта саналарында, йәйәү бик күп ара үтә. Уны манси, хант йәки ненец кешеләре оҙатып йөрөй. Тикшеренеүсе ябай кешеләрҙең уй-хисен аңлай, уларҙың рухи ҡиммәттәрен юғары баһалай. Ул заманда «ҡырағай» тип йөрөгән халыҡтар күңелендә Регули фекеренсә, юғары хистәргә урын бар, улар башҡаларҙы йәлләй белә һәм кешегә ярҙам итергә лә һәр саҡ әҙер торалар.

Березовта ғалим ауырый башлай, 1845 йылдың мартында боландарҙа, аттарҙа алыҫ араны үтеп, Екатеринбургҡа килеп етә , шунан 1845 йылдың 12 мартында Пермгә килә.

1846 йылдың 25 авгусында Регули [[Петербург]]ҡа барып етә. 1845 йылда булдырылған [[ Рус география йәмғиәте]] үҙ отчетында венгр Антал фәнни экспедициянан ҡайтты, тип яҙа:

Буласаҡ карта эскизын Регули үҙ юлы маршруты буйлап төҙөй, ул үҙ күҙәтеүҙәренә һәм урындағы халыҡ биргән мәғлүмәттәргә таяна . Академик П. И. Кеппенгә 1847 йылдың 21 ғинуарында ул :

«''Карта моя, будучи составлена для этнографических целей, не должна быть рассматриваема с одной только географической точки зрения. Для интересов этнографа нет необходимости, чтобы в географическом начертании страны соблюдена была строгая математическая точность…Яточность… Я старался… составить полную картину главнейших географических условий страны… показать главные направления и повороты рек и возвышенностей, обусловливающих общую физиономию страны''», - тип яҙа

Регулиҙың картаһы геодезия нигеҙе булмағанлыҡтан бик теүәл тип әйтеп булмай, ләкин ул Урал тауҙарының төнъяғын быға тиклем төҙөлгән карталарға ҡарағанда теүәлерәк, дөрөҫөрәк тасуирлай. Был картаның төп әһәмиәте — география объекттарының манси атамалары һаҡланыуҙа, уларҙың күбеһе, бигерәк тә тауҙар атамалары, беҙҙең көнгәсә килеп еткән.

«''Что касается до имен и названий мест'', — тип яҙа Регули бер хатында, — ''то они обозначены со всею полнотой там, где живут вогулы''».

Картала ер эшкәртеүҙең, урман, йылҡы малы, һарыҡтар, болан үрсетеү райондары сиктәре күрһәтелгән - — был Регулиҙың асышы тиергә була. Бығаса карталарҙа ла ундай мәғлүмәт биреү ғәҙәте булмаған .

Ер эшкәртеүҙең иң төнъяҡ сиге итеп Регули үҙе йөрөгән саҡта ер эшкәртеү булған, йә иһә уға тиклем ер эшкәртеү булған ерҙәрҙе күрһәтә. Ул сик Урал һыртының көнбайышында 65°— 65°30' , 64° с. ш. үткән, Урал артында Лозьва йылғаһындағы Першин юрт янынан үткән. Регули Пелым

Регули үҙе төҙөгән картаны Рус география йәмғиәтенең тәүге ултырыштарының береһендә күрһәтә. Уға бик юғары баһа бирелә. Оҙаҡламай Төнъяҡ Уралға киткән экспедиция етәксеһе 3. К. Гофман :

«''Чтобы увеличить столь очевидно важную пользу этой карты, г. генерал-квартирмейстер Берг приказал тотчас ее налитографировать, так что не только каждый член экспедиции получил по экземпляру для собственного употребления, но можно было на всякий случай разослать их по тамошним местам''», - тип яҙа.

Регули Венгрияға был экспедициянан бик күп көнкүреш һәм табыныу әйберҙәрен алып ҡайта, улар 1847 йылда Венгрия фәндәр академияһының этнография күргәҙәмәһендә күрһәтелә.

1849 йылда Регули [[Будапешт]]та университет библиотекаһы һәм кафедра етәксеһе итеп тәғәйенләнә. 1850 йылда Венгрия фәндәр академияһы уны ағза итеп һайлай.

Уралдан алып ҡайтҡан материалды Регули ғүмеренең һуңғы көндәренсә өйрәнә. Ул үҙенең «Вогульская страна и ее обитатели» тигән төп хеҙмәтен яҙа, ләкин был эште теүәлләп өлгөрмәй. Был китапты дуҫтары Р. Хунфальви менән Ф. Торенц ғалимдың вафатынан һуң баҫтырырға әҙерләп, нәшриәткә тапшыра. Китап Будапешта 1864 йылда сыға . Был китап Венгрияла фин-уғыр халыҡтарын өйрәнеүсе ғалимдарҙың төп китаптарының береһенә әйләнә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, рус теленә ул тәржемә ителмәгән (Hunfalvy P. Reguli Antal Haguomayai, Vogul fold es nep.— Pest, 1864).

Төнъяҡ Уралға сәйәхәт ғалимдың һаулығын ҡаҡшата, 1858 йылдың 23 авгусында Антал Регули вафат була.

Регулиның ҡайһы бер материалдары әле булһа өйрәнелмәгән килеш ҡала. Ғалимдың көндәлектәре белгестәр өсөн бигерәк тә ҡыҙыҡлы. Был материалдар Венгрия фәндәр академияһының ҡулъяҙмалар фондында һаҡлана.

1898 йылда Антал Регули экспедицияһы маршруты икенсе венгр этнографы һәм лингвисы [[Папаи Йожеф|Йожеф Папаи]] тарафынан ҡабатлана.

== Хәтер ==

* Ғалим хөрмәтенә хөрмәтенә Поляр Уралда Регули тауы аталған <ref>pppsu.ru/vershina/sverdlova.html</ref>.

*

*

* ''[[Федотов, Михаил Романович|Федотов М. Р.]]'' Исследователи чувашского языка.  — Чебоксары, 1987

[[Категория: Венгрия этнографтары]]