Ҡытай-ҡала: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Moscow_05-2017_img33_Kitay-Gorod.jpg|мини|280x280пкс|Хәҙерге заман күренештәре (һауанан ҡарағанда), алғы планда  — Богоявленский монастыры]]

'''Ҡытай-ҡала'''<ref>{{Cite web|url=http://orfo.ruslang.ru/|title=Кита́й-го́род|author=|website=Электронный «Орфографический академический ресурс АКАДЕМОС»|date=|publisher=[[Институт русского языка имени В. В. Виноградова]] Российской академии наук|lang=en|accessdate=2017-12-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://bigenc.ru/geography/text/2232312|title=МОСКВА • Большая российская энциклопедия - электронная версия|publisher=bigenc.ru|accessdate=2017-12-13}}</ref>  — [[Мәскәү|Мәскәү ҡалаһының]]  тарихи районы,   Китайгородский  ҡәлғә диуары эсендә урынлашҡан.  1538 йылда мөйөштә һыу башняһы Мәскәү Кремленең  Беклемишев  һәм Арсенал  мөйөшлө манараларына терәтеп һалынған. ХIХ—XX быуаттарҙа емерелгәндән һуң боронғо Ҡытай-ҡаланың ҙур булмаған участкалары ғына һаҡланып ҡалған.

Ҡытай-ҡала  [[Ҡыҙыл майҙан|Ҡыҙыл майҙандан]]дан башланып китә,  төньяҡтан  Охотный  Ряд, Театр майҙаны һәм уның үткәүеле менән , көнсығыштан Лубянка һәм Иҫке майҙан менән, көньяҡтан  майҙанда театр һәм театрға йөрөргә, көнсығыштан Мәскәү-йылғаһы  менән сиктәш.

Ҡытай -ҡала территорияһы [[Тверь өлкәһе]]  составына инә. Әлеге ваҡытта был Мәскәүҙең административ, эш һәм мәҙәни үҙәге. Үҙ эсенә  Никольская, Ильинка, Варварка  урамдарын һәм  шулай уҡ  Зарядье  райондарын ала. [[1991 йыл|1991 йылға]]  тиклем был территория Хамовники, Басманный һәм Таганский райондарына ингән.

«Площадь Ногина» метро станцияһын «Ҡытай-город»ҡа  [[1990 йыл|1990 йылда]] да үҙгәрткәндән һуң, уға күрше Аҡ ҡаланың (Белый город) кварталдарын  яңылыш ''Ҡытай-ҡала'' тип атап йөрөтәләр''<ref>[http://community.livejournal.com/ivanovska_gorka/247675.html Пример безграмотного путеводителя]</ref>.

Әлегә тиклем исемдәренең килеп сығышы аныҡ билдәләнмәгән. Иң киң таралған версия буйынса, райондың элекке атамаһы боронғо «кита» һүҙенән булған, ул һайғау бәйләмәһен аңлатҡан, бындай һпайғауҙар ҡаланың нығытмаларын төҙөгәндә ҡулланылған<ref>{{ССГН|Китай-город}}</ref>. «Словарь русского языка XI—XVII  вв.»   «кит» тигән һүҙҙе «сәс үреме, толом, бәйләм, шәлкем» тип аңлата<ref>(сравн. совр. укр. «китиця» (кытыця)). В частности, «кита» означало косичку, жгут, султан из перьев, часть воинского обмундирования, в частности, русского. Например, гусары носили киты — высокие султаны на шапках. Привычное сегодня слово «султаны» — это уже более позднее название кит, а в XVII в. они ещё назывались по-старому — китами. Это видно, например, из следующей цитаты, взятой из источника второй половины XVII в., где описывается воинское обмундирование: «Конь ездной, седло на нём гусарское… чапрак шит золотом, кита, перье то же (то есть кита из того же пера)». Автор [//ru.wikipedia.org/wiki/XVII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA XVII  века] пишет: «У шапок [янычары] имели киты». Таким образом, «кита» означала часть воинского снаряжения. Слово «кита» — с тем же смыслом — существует и в других славянских языках, например, в польском как kita (см. там же; в современном польском kita=''хвост'', то есть в том же смысле).</ref>.

Был һүҙ шулай уҡ итальян ''сitta'' (тулыһынса cittadelle  — цитадель, нығытыу) йәки төрки һүҙе  ''ҡатай'' — ҡала, ҡәлғә<ref>{{книга|заглавие=Москва: Архитектурный путеводитель|ответственный=И. Л. Бусева-Давыдова, [[Нащокина, Мария Владимировна|М. В. Нащокина]], М. И. Астафьева-Длугач|место=М.|издательство=Стройиздат|год=1997|страниц=512|страницы=25|isbn=5-274-01624-3|ref=Бусева-Давыдова и др.}}</ref>, инглиз һүҙе city йәки  — ҡала үҙәге тигәндән килеп сыҡҡан тигән версиялар ҙа бар.  Шулай уҡ элек ҡаланың был өлөшө Яңы йәки Икенсе ҡала тип аталған, һәм  ХVI быуат аҙағында Урта ҡала йәки Ҡытай-ҡала тип атала башлаған, сөнки татар телендә «Ҡытай» урта тигәнде аңлата<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Китай-город, часть Москвы}}</ref>.

Урыҫ яҙыусы-журналисы Владимир Гиляровский үҙенең «Москва и москвичи» тигән китабында, шулай уҡ байтаҡ тарихсылар был атаманы батша Иван Грозныйҙың әсәһе Елена Глинская  үҙенең тыуған еренә ҡайтарылған өлөшөн билдәләү өсөн әйткән тип аңлаталар. Шулай уҡ Ҡытай-ҡала тип Пронск  ҡалаһының посадтар йәшәгән өлөшөн һуңғараҡ атағандар, был урындағы ҡәлғәне Мәскәү Ҡытай-ҡалаһын төҙөгән архитектор Петрок Малый исеме менән бәйле булғанға күрә<ref>{{публикация|книга||автор=Воротникова И.А., Неделин В.М.|заглавие=Кремли, крепости и укрепленные монастыри Русского государства XV-XVII веков. Крепости Центральной России|место=М.|издательство=БуксМАрт|год=2012|страниц=888|страницы=777-779|isbn=978-5-906190-01-7}}</ref>.

И.  К.  Кондратьев был исемдең тағы бер версияһын килтерә, ҡаланың был өлөшөн ябай халыҡ донъя баҙары менән бәйләгән, сөнки бындағы баҙарҙа сит илдәрҙән килтерелгән тауарҙар һатылған, ә сит илдән килтерелгән һәр туҡыма «китайка» тип аталған, сөнки Русь борон замандан уҡ Ҡытай менән сауҙа иткән <ref name="Кондратьев">{{публикация|книга|автор=Кондратьев И. К.|заглавие=Седая старина Москвы|ссылка=http://www.rusarch.ru/kondratiev1.htm|ответственный=|место=М|издательство=|год=1983|isbn=|ref=}}</ref>.

1394 йылда,  [[Аҡһаҡ Тимер|Тамерлан]]  ябырылыуын көткән саҡта,  посад әйләнәһенә ҙур соҡор ҡаҙый башлайҙар (хәҙерге Ҙур, Черкасск, Владимир, Псков тыҡрыҡтары һыҙатында) Был соҡор быуаттан артыҡ ваҡыт посадтың берҙән-бер һаҡланғысы була.  Елена Глинская таш нығытма төҙөргә ҡарар ҡабул итә. 1534 йылдың яҙында ҙурыраҡ майҙанды эсенә алған яңы соҡор ҡаҙыла, был эштә бөтә [[Мәскәү]] халҡы ҡатнаша.

1535 йылдың  16 майында тантаналы рәүештә таш диуар һала башлайҙар, уның беренсе нигеҙ Даниил митрополит  һалған. Стена төҙөү менән итальян  Петрок Малый Фрязин  етәкселек иткән. Ул диуарҙы фортификацияның өр-яңы мөмкинлектәрен ҡулланып һалған, артиллерия үҫеше иҫәптә тотолған. Был бигерәк тә башҡа Кремль нығытмаларына ҡарағанда диуарҙың бейеклеге тәпәшәгерәк, ләкин ҡалыныраҡ булыуы, унда орудие лафеттары ҡуйырлыҡ майҙансыҡтар ҡуйылыуы менән айырылып тора.

Диуар төҙөү 1538 йылда тамамланған, ул 12 манаралы булған, оҙонлоғо 2567  м. Башта дүрт ҡапҡа була, улар Сретенский (ХVII быуат башында Никольский тип атала), Троицкий (XVII быуат аҙағында нигеҙ һалынған), Всехсвятский (XVII быуат  — Варварҙар) һәм Космодемьянский (1616 йылда нигеҙ һалынған) ҡапҡалары тип атап йөрөтөлгән. 1583 йылда тәүге тапҡыр Ильинский ҡапҡаһы телгә алына. 1692 йылда Владимирская икона Богоматери сиркәүе төҙөлгәнлектән, Никольский ҡапҡаһы көпләнә, ә уның урынына манара янында диуарҙы тишеп яңы ҡапҡа яһайҙар һәм уны Владимир ҡапаһы тип атайҙар. Малый Черкасский тыҡрығындағы диуарҙы тишеп яһаған ҡапҡаны аҙаҡтан Никольский ҡапҡаһы тип йөрөтәләр.

Ҡыҙыл майҙанда ике ҡапҡа бар  — көньяҡта Спасский ҡапҡаһы һәм  төньяҡта Воскресенский ҡапҡаһы. Был ҡапҡаны Иверский тип тә атап йөрөтәләр, сөнки уның янында Иверская Божья Матерь сиркәүе бар (1669 й. алып).

Китайгородский стеналары (бәләкәй генә өлөшөнән башҡа)  [[1934 йыл|1934 йылда]] да һүтелә.  Боронғо ҡала стеналары һәм нығытмаларынан бары тик Революция майҙанында ғына бер участкаһы тора. Шулай уҡ Варвара манараһының аҡ ташлы нигеҙе киҫәге «Ҡытай-ҡала» метроһының ер аҙты үткәүелендә һаҡланған. [[1990 йыл]]дар аҙағында Воскресенский ҡапҡаһы һәм Театр майҙаны районы менән Третьяков үткәүеле(проезы) райондарында диуарҙың айырым участоктары тергеҙелә.

Кремль менән бер рәттән, Ҡытай-ҡала  — боронғо [[Мәскәү]] районы (был бигерәк тә Зарядьеға ҡағыла), ул Бөйөк посад булараҡ билдәле. Уның өлөшө хәҙерге  Кремль биләмәһендә урынлашҡан , әммә Иван Калита һәм Дмитрий Донской  ваҡытында Кремлде киңәйткән саҡта, посад Кремлдән ҡыҫырыҡлап сығарыла, бының һөҙөмтәһендә посад хәҙерге Ҡытай-ҡала территорияһына табан көнсығышҡа үҫешә.

[[XVI быуат|XVI быуата]] а Кремлдәге тығыҙлыҡтан абрйлы халыҡ Ҡытай-ҡалаға күсә һәм ул аристократтар йәшәгән райондың сифаттарына эйә була, ә ундағы сауҙагәрҙәр Замоскворечьегә күскән, һөнәрселәр йыл да һыу баҫа торған, шунлыҡтан аристократтар күҙе төшмәй торған Зарядьегә күскән.  [[Иван Грозный]] Ҡытай-ҡаланан баярҙарҙы һәм дворяндарҙы ҡыуып сығарған  һәм  сауҙагәрҙәргә Ҡытай-ҡалала йәшәргә ҡушҡан. Ул үлгәндән һуң, моғайын, баярҙар һәм дворяндар сауҙагәрҙәрҙе ҡыҫырыҡлап сығарған, уларға [[XVII быуат|XVII быуаттың]] аҙағында Кремль приказынан күсерелгән приказныйҙар өҫтәлгән.

[[1701 йыл|1701 йылда]] да халыҡ иҫәбен алғанда Ҡытай-ҡалала 272 йорт була, шуларҙың 152-һе руханиҙар, 54  — дворяндар һәм баярҙар, 24  — дьяктар, 6  — һарай хеҙмәткәрҙәре, 29  — сауҙагәрҙәр, 6  — ҡала хеҙмәткәрҙәре һәм  1— крепостной кеше ҡарамағында булған. Шул уҡ ваҡытта һәр йорт ихатаһы уртаса 1100 м2 тәшкил иткән. Ләкин, Ҡытай-ҡала Мәскәүҙең сауҙа үҙәге (бында Каруанһарай (Гостиный двор) һәм Сауҙа рәттәре) торғанлыҡтан ул ХVIII— XIX быуатта яңынан сауҙагәрҙәр районы характерын ала.  [[XIX быуат]]та был районда эре күмәртәләп һатыу барған;  бында ҡала биржаһы, банктар һәм конторҙар барлыҡҡа килә; [[ХХ быуат]] башында ул  «Мәскәү Сити» данын ала.

Бында шулай уҡ Петр заманына тиклем рус китап баҫыу үҙәге (Матбуғат йорто, артабан Никольскийҙәге Синод типографияһы) һәм мәғрифәтселек (Заиконоспасский монастыры мәктәбе, артабан Славян-грек-латин академияһы, шунда уҡ) үҙәге булған; ошонда уҡ Елизавета батшалыҡ иткәндә  [[Мәскәү дәүләт университеты|университет]]  (Земский приказ бинаһы, хәҙерге Тарих музейы урынында) урынлашҡан. Революция йылдары алдынан Никольскийҙағы «Славян баҙары» рестораны дан тотҡан.

Совет заманында Ҡытай-ҡалала  партия-дәүләт учреждениеһы, шул иҫәптән КПСС Үҙәк Комитеты  биналары комплексы (хәҙер Президент хакимиәте) районы булған. [[2011 йыл]]дың көҙөндә бында ҡоймалар ҡуйыу башлана, был «Архнадзор»ҙы һәм башҡа йәмәғәт эшмәкәрҙәрен бик ныҡ хәүефкә һала, сөнки ҡоймалар Ҡытай-ҡаланың тарихи иҫтәлекле урындарына, 17 сәғәттә хакимиәт учреждениеларының эш көнө тамамланғандан һуң, инеү мөмкинлеген сикләтә. Федераль һаҡлау хеҙмәте  чиновниктары фекеренсә,   ҡойма «кешеләрҙе Ҡытай-ҡаланан ситкә сығарыуҙың бер символы булып тора».

[[Файл:Vorobev2.jpg|справа|мини|250x250пкс| ''С.  М.  Воробьев'' Ҡытай-ҡаланың Варвара ҡапҡаһы.]]

Ҡытай-ҡала территорияһында шулай уҡ билдәле архитектура һәм тарихи һәйкәлдәр бар: Покров соборы, Воскресенский  ҡапҡаһы,  Каруанһарай  (Гостиный двор), ГУМ, Урта сауҙа рәттәре (Средние торговые ряды),  Ҡазан соборы, Никитникаҙағы  Троица сиркәүе  һәм башҡалар.

** Знаменский монастырындағы  Собор Икона Божией Матери  соборы

** Богоявленский монастыры  соборы

** Богоявленский монастырындағы Афон часовняһы  (1929 йылда һүтелгән)

Василий Блаженный ҡорамы   Үҙәк благочиние  составына инә, ә райондағы башҡа бөтә  православие ҡорамдары Урыҫ православие сиркәүе Мәскәү ҡала епархияһының Иверский благочиниеһына ҡарай.

* Мөйөштәге  Зачатие Анны  сиркәүе

* Псков тауындағы Георгий Победоносец сиркәүе 

* Новгород ихатаһындағы Илья Пророк  сиркәүе

* Ипатий  Гангрский  сиркәүе. Ипатьевский тыҡ (1967 йыл һүтелгән)

* Никола Мокрый сиркәүе  (1930 йылда һүтелгән)

* Великомученица Варвара  сиркәүе

* Полялағы  Живоначальная Троица сиркәүе (1934 йыл һүтелгән)

* Ҡазан соборы (1936 һүтелгән, 1994-19961994—1996 йылдарҙа тергеҙелә)

* ВВедение во храм Пресвятой Богородицы  «Златоверхая» сиркәүе, Каруанһарай(Гостиный двор) янында (1790 йылда һатыуға һүтелгән)

* Варварҙар ҡапҡаһы янындағы Боглюбская икона Божьей Матери часовняһы  (1928 йыл һүтелгән)

* Иверский ҡапҡаһы  янында Иверская часовняһы (1929 йыл һүтелә, 1994-19961994—1996 йылдарҙа тергеҙелә)

* Владимир ҡапҡаһы янындағы Пантелеймон  Целитель  сиркәүе  (1934 йыл һүтелгән)

* Ильинский ҡапҡаһы янындағы  Преподобный Сергий Радонежский часовняһы  (1927 йыл һүтелгән)

* Полялағы Троицкий сиркәүенең Преподобный Сергий часовняһы  (1934 йыл һүтелгән)

* Москворецкий ҡапҡаһы янындағы Христ Спаситель часовняһы  (1966 йыл һүтелә)

** [[XVII быуат|XVII быуатан]] ан алып — аристократтар урамы;

** элек Батша баҫма һарайы, һуңғараҡ  — типография Синодальная типография урамы.

** йәнлек тиреһе , көмөш, ебәк һатҡандар;

** [[1803 йыл|1803]] й.  — Каруанһарай  (Гостиный двор) бинаһы төҙөлә;

** [[XIX быуат|XIX быуата]]а — «Мәскәү Сити»

** [[1879 йыл|1879 йылда]] да — [[Биржа|Биржа бинаһыһы]];

* Бөйөк, һуңыраҡ  — Мокринский  тыҡрығы (һаҡланмаған)

Элек-электән Ҡытай-ҡала территорияһында сауҙа гөрләп сәскә атҡан. Юҡҡа ғына борон "«Мәскәүҙә ата-әсәңдән башҡа бөтә нәмәне лә һатып алып була"» —тип әйтмәгәндәр. Мәскәү өсөн посадтың әһәмиәте шул тиклем ҙур булған, шунлыҡтан, кенәз Иван Данилович Калита үҙенең төп резиденцияһын уға яҡынлатып һалған һәм йөрөр өсөн Кремлдең көнсығыш диуарында яңы төп ҡапҡа уйҙырған.

Никольский урамынан алып Варваркаға тиклем һәм артабан мәскәү йылғаһы аша «тере» күпер һуҙылған. ХV быуат аҙағындағы көслө янғындан һуң, Кремль диуарының көнсығыш яғында (аныҡлап әйткәндә Кремль соҡоронан ары) йөҙ ҙә ун сажин киңлегендә йорттар һалынмаған майҙан барлыҡҡа килә (ул ХVII быуатта «Ҡыҙыл майҙан» тип атала башлай). Кремль алдындағы бөтә майҙан сауҙа итеүселәрҙең эскәмйәләре менән тулған, һатыусылар, бер кемдән дә тартынмайса, Василий Блаженный соборы янында, Лобное место янында ла, Неглименский күперендә лә ҡысҡырып һатып алыусыларҙы үҙ тауарҙары янына саҡырып торғандар. Һатыусылар менән күршеләш булыу юғары власть әһелдәренә оҡшамаған, һәм 1596-15981596—1598 йыл, сауҙа майҙаны зоналарының сиктәрен билдәләйҙәр. Ул урын Никитская, Ильинка, Варварка урамдары меән сикләнгән, унда сауҙагәрҙәрҙең таштан һалынған палаталары барлыҡҡа килгән. Тап шул саҡта Юғары, Урта, Түбәнге Сауҙа рәттәре тип аталған кварталдар барлыҡҡа килгән.  Әммә ошондай саралар ҙа һатып-алышты майҙанда ныҡлап туҡтата алмай, сауҙа итеү тағы ла ике йөҙ йыл самаһы Ҡыҙыл майҙанда дауам иткән.

Сәйәхәтсе  Адам Олеарий  Мәскәү сауҙа рәттәрен «урамдар» тип атай.

Был ысынлап та төрлө сауҙа биналары тулыһынса урынлашҡан урамдар була.  Ҡытай-ҡалала Иконный, Ветчинный, Алма, Завязочный, Калачный, Луковая, Чесноковый, Баллы, Подошвенный, Мыльный, Игольный, Пирожный, Харчевный, Дынный сауҙа рәттәре-урамдары булған. Мәскәү мода ҡыуыусылары бигерәк тә Щепетильный рәтен яратҡан, сөнки унда парфюмерия һәм галантерея тауарҙары һатылған.

Поляк дворяны Самуил Маскевич Ҡытай-ҡалала һатыу тураһында былай тип яҙған:

Сауҙа бинаһының төп рәүеше—рәүеше — '''кибет''', айырым таштан йәки ағастан һалынған айырым ҡаралты.. «Кибеттең» законда билдәләнгән ҙурлығы: киңлеге 2 һәм оҙонлоғо 2,5 сажин, йәғни 4Х5 метр. «Кибетте» бары тик бай сауҙагәрҙәр генә тота алған, шунлыҡтан '''ярым кибет''', '''сирек кибет биналары йыш осраған'''. Кибеттәрҙән тыш, шулай уҡ сауҙа рәттәрендә  '''«мөгәрәп»''', '''«йәшник урындары»''', '''«рундук»''', '''«эскәмйә»''', '''«тәпән»''', '''«мискә»''', '''«ҡыуыштар»  торған'''.

Баш ҡаланы Мәскәүҙән Петербургҡа күсергәс, Ҡытай-ҡала сауҙагәрҙәре күпләп Замоскворечье биҫтәһенә күсеп киткән.

== Шулай уҡ ҡараҡарағыҙ ==

== ИҫкәрмәИҫкәрмәләр ==

* [http://www.russiancity.ru/books/b21.htm М.]  [http://www.russiancity.ru/books/b21.htm Г.  Рабинович. Облик Москвы В XIII—XVI веках]