Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) викилаштырыу |
||
47 юл:
Троицк ҡалаһының [[Рәсүлиә мәҙрәсәһе]]ндә, 1909—1912 йылдарҙа [[Өфө]]лә [[Ғәлиә мәҙрәсәһе|«Ғәлиә»]] мәҙрәсәһендә уҡый. «Ғәлиә» мәҙрәсәһен тамамлағандан һуң Верхотурск, [[Иркутск]], [[Верхнеуральск]] ҡалаларында мәҙрәсәлә уҡыта. Был йылдарҙа шиғри ижад менән шөғөлләнә башлай. Уның тәүге әҫәрҙәре [[Ырымбур]]ҙа нәшер ителгән «Мөғәллим», «Шура», «Тормош» журналдарында баҫылып сыға.
1917 йылдың май айында [[Мәскәү]]ҙә I Бөтә Рәсәй мосолмандарының съезында Башҡортостан милли хәрәкәтенең территориаль автономияһы өсөн ойошторолған эшендә ҡатнаша. 1917 йылдың май айында [[Башҡорт милли хәрәкәте]]нең беренсе баҫма органы — [[Башҡорт (гәзит)|«Башҡорт»]] гәзитен баҫтырып сығарыу менән шөғөлләнә<ref name="У истоков Башкирской республики">{{книга | автор = [[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А. Ш.]] | заглавие = У истоков Башкирской республики. Биографии деятелей Башкирского национального движения (1917—1920 гг.)| ссылка= | ответственный = | место = Уфа| издательство =Китап| год = 2017| том = | страниц = 232| страницы = 59–61| isbn = 978-5-295-06659-7| ref=}}</ref>.
1917 йылдың август айында [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|II Бөтә башҡорт ҡоролтайында]] [[Башҡорт үҙәк шураһы]]ның башҡарма комитеты составына инә. Декабрь айында Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайында [[Автономиялы Башҡортостан]]дың [[Кесе Ҡоролтай]]ына ағза һайлана. Ҡоролтайҙа [[Шәйехзада Бабич]], [[Ғәбделхәй Иркәбаев]], [[Нуриәғзәм Таһиров]] менән берлектә [[Тулҡын (ойошма)|«Тулҡын»]] башҡорт йәштәр берләшмәһен ойоштороуҙа ҡатнаша. Башҡарма комитет составына инә.
1918 йылдың ғинуар айында [[Башҡорт хөкүмәте]] ҡушыуы буйынса [[Тамъян-Ҡатай кантоны]] идаралығын ойоштороу буйынса шөғөлләнә. 1918 йылдың февраль айында [[Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы|Ғабдулла Иҙелбаев]] һәм [[Мағазов Ғимран Сәйетйәғәфәр улы|Ғимран Мағазов]] менән Ырымбурға ҡайтыу менән, [[Баймаҡ]]та урындағы [[Баймаҡта Башҡорт Хөкүмәте ағзаларын атыу|большевиктар тарафынан ҡулға алына]], һорауҙарға һәм туҡмалыуҙарға дусар була. Бының тураһында Хәбибулла Ғәьитов ошолай яҙа: ''«Суд эшселәр советы бинаһында, ҡулға алыу йортонан 20—30 сажин самаһында урынлашҡан ине. Ишектән сыҡҡан ыңғайына, мин бер һаҡсының төйҙә менән һуғыуына йығылып киттем. Ерҙән ҡалҡытып, башыма шапка кейҙергәндәренән һуң, бер нисә аҙым да яһап өлгөрмәнем, тағы бер һуғыу аяҡтан йыҡты. Был күренеш суд бинаһына барып еткәнсе ҡабатланды … Аҙаҡ мине саҡырҙылар. Улар беҙҙән мыҫҡыл иттеләр, көлдөләр… Зал уртаһындағы өҫтәл тирәләй 15-ләп һалдат ултыра ине. Улар араһында кешене йыртҡыстан айыра алыуға бер һәләтле кеше булманы. Бында эшсе-шахтерҙар ҙа бар ине, улар өйкөлөшөп баҫҡандар һәм миңә ҡарайҙар. Был картинаны күреп, мин кешелеклеккә һәм ғәҙеллеккә булған бөтә өмөтөмдө өҙҙөм''»<ref name="У истоков Башкирской республики"/>.
22 февралдә большевиктар суды ҡарары менән командирҙар, башҡорт отряды поручигы Иҙелбаевты һәм прапорщик Мағазовты аталар. Ғәбитов мыҫҡыллауҙарҙан һәм туҡмалыуҙарҙан һуң иреккә сығарыла. 1918 йылдың көҙөндә был [[Баймаҡта Башҡорт Хөкүмәте ағзаларын атыу|Баймаҡтағы трагик ваҡиға]] тураһында ул «[[Башҡорт тауышы]]», «[[Башҡортостан хөкүмәтенең теле]]» гәзиттәре битендә ентекле һүрәтләй
1918 йылдың яҙынан Үҙәк мосолман комиссариатының башҡорт бүлегендә эшләй, агитация мәсьәләләре менән шөғөлләнә. Башҡорт хөкүмәтенең эшмәкәрлеге тергеҙелеү менән, [[Башҡорт хәрби шураһы]]ның Ырымбур хәрби бүлеге эшенә әүҙем ылығып китә. «Башкорт тауышы» гәзитен сығарыуҙы яйға һала. 1918 йылдың 7 авгусында рәсми орган булараҡ, урыҫ телендә сығарылған «Башкорт тауышы» гәзитендә автономиялы Башҡортостан халҡын Башҡортостан үҙәк хөкүмәтенең эше менән таныштырыу һәм уның күрһәтмәләрен аңлатыуға төп урын бирелә, тип хәбәр ителә.▼
1918 йылдың октябрь айында Башҡорт хәрби шураһы приказы менән Ғәбитов, ойошоп ятҡан 7-се Башҡорт уҡсылар полкының полк муллаһы итеп тәғәйенләнә. Әммә аҡ командованиеһы яғынан финанслау туҡтатылғас, ноябрь айында 7-се полк таратыла. Ошоноң менән бәйле хәрби
▲22 февралдә большевиктар суды ҡарары менән командирҙар, башҡорт отряды поручигы Иҙелбаевты һәм прапорщик Мағазовты аталар. Ғәбитов мыҫҡыллауҙарҙан һәм туҡмалыуҙарҙан һуң иреккә сығарыла. 1918 йылдың көҙөндә был Баймаҡтағы трагик ваҡиға тураһында ул «Башҡорт тауышы», «Башҡортостан хөкүмәтенең теле» гәзиттәре битендә ентекле һүрәтләй [4, с. 308—334].
Аҙаҡ Башҡорт республикаһының Халыҡ комитеты эске эштәренең мәғлүмәт-инструкторлыҡ идаралығында инструктор булып эшләй
1938 йылда лагерҙа Ғәбитовҡа яңы эш ҡуҙғатыла. Уны контрреволюцион троцкистар агитацияһында ғәйепләйҙәр һәм 1938 йылдың 7 апрелендә «Дальстрой» буйынса НКВД Идаралығы менән ул атыуға хөкөм ителә. 14 апрелдә хөкөм ҡарары үтәлә. 1959 йылдың мартында уның эше яңынан ҡарала, һәм Хәбибулла Ғәбитов үлгәндән һуң аҡлана<ref>Книга памяти жертв политических репрессий Республики Башкортостан. Т. 2. — Уфа, 1999. — С. 20.</ref>.▼
▲1918 йылдың 7 авгусында рәсми орган булараҡ, урыҫ телендә сығарылған «Башкорт тауышы» гәзитендә автономиялы Башҡортостан халҡын Башҡортостан үҙәк хөкүмәтенең эше менән таныштырыу һәм уның күрһәтмәләрен аңлатыуға төп урын бирелә, тип хәбәр ителә.
▲Ошоноң менән бәйле хәрби советтың яңы приказы сыға: «7-се полкта мулла булып тәғәйенләнгән Хәбибулла Ғәбитов беренсе башҡорт полкының полк муллаһы вазифаһын башҡарыусы булып тәғәйенләнә, беренсе полкты аңлатҡан элекке мулла шул уҡ полктың ярҙамсыһы булып ҡала».
▲Ғәбитов 1919 йылдың февраленә тиклем [[1-се Башҡорт уҡсылар полкы]]ның полк муллаһы булып хеҙмәт итә[3, с. 339]. Башҡорт хөкүмәте һәм ғәскәрҙәре Совет Республикаһына күсеп сыҡҡас, Ғәбитов Башҡорт Совет Республикаһының Халыҡ комиссариатында хәрби эштәр буйынса эшләй.
▲Аҙаҡ Башҡорт республикаһының Халыҡ комитеты эске эштәренең мәғлүмәт-инструкторлыҡ идаралығында инструктор булып эшләй [2, д. 30, л. 41; 6, с. 150]. 1920 йылдың август айында Ғәбитов Хәбибулла [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны|Бөрйән- Түңгәүер кантоны]]ның башҡарма комитеты ағзаһы булып һайлана [1, д. 132, л. 123; 7, с. 408, 410].
== Фәнни эшмәкәрлеге ==
«Башҡортостанды өйрәнеү буйынса йәмғиәт» ағзаһы була.
1926 йылда
▲«Башҡортостанды өйрәнеү буйынса йәмғиәт» ағзаһы була. 20-се йылдарҙа Ғәбитов Xәбибулла Башҡорт теле ғилемендә теоретик һәм практик мәсьәләләрҙе эшкәртеүҙә ҡатнаша.
[[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Нуриәғзәм Таһиров]] менән берлектә «Башҡортса яҙыу ҡоралы» («Правописание на башкирском языке», 1924) тигән ғилми хеҙмәт авторы булып тора.▼
▲1926 йылда яңы башҡорт алфавиты буйынса Комитет менән етәкселек итә. Бер нисә хеҙмәте бар.
▲[[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы]] менән берлектә «Башҡортса яҙыу ҡоралы» («Правописание на башкирском языке», 1924) тигән ғилми хеҙмәт авторы булып тора.
«Башҡорт теленең морфологияһы» («Башҡорт теленең сарыфы»
Шулай уҡ, [[Ғәбделәхәт Фазлый улы Вилданов]] менән Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы «Боронғолар һүҙҙәре. Башҡорт телендә мәҡәлдәр һәм тапҡыр һүҙҙәр» (1924) («Слова предков. Пословицы и поговорки на башкирском языке») фольклор йыйынтығын төҙөйҙәр.
Юл 99 ⟶ 81:
== Ижады ==
Билдәле шағир, тел белгесе, фольклорсы ғалим, драматург, Башҡортостанда матбуғат һәм мәғрифәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Тәүге әҫәрҙәре Ырымбурҙа нәшер ителгән «Мөғәллим», «Шура», «Тормош» журналдарында баҫылып сыға, ҡайһылары 1918 йылда [[Тулҡын (ойошма)|«Тулҡын»]] ойошмаһы баҫтырып сығарған «Башҡорт моңдары» шиғырҙар йыйынтығына инә.
Ғәбитов ижади эш менән дә шөғөлләнә: милли ғорурлыҡ һәм башҡорт халҡының яҡшы киләсәккә ышанысы менән һуғарылған шиғырҙар яҙа.
Юл 109 ⟶ 89:
1923 йылда «Урал йырҙары» исемле икенсе шиғырҙар йыйынтығын, ә 1924 йылда — бер исемле халыҡ йырына ҡоролған «Ынйыҡай менән Юлдыҡай» пьесаһын баҫтырып сығара.
Пьеса [[Башҡорт дәүләт драма театры]] сәхнәһендә бер нисә тапҡыр ҡуйыла.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Әҙәбиәт ==▼
▲30-сы йылдарҙа Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы «Көньяк Урал урманы» тресында эшләй. Был ваҡытта башҡорт милли хәрәкәт эшмәкәрҙәрен эҙәрлекләү һәм репрессиялау башлана. 1935 йылда уны милләтселектә ғәйепләп, ҡулға алалар һәм биш йылға иркенән мәхрүм итәләр. Язаны Магаданда үткәрә.
== Һылтанмалар ==
▲1938 йылда лагерҙа Ғәбитовҡа яңы эш ҡуҙғатыла. Уны контрреволюцион троцкистар агитацияһында ғәйепләйҙәр һәм 1938 йылдың 7 апрелендә «Дальстрой» буйынса НКВД Идаралығы менән ул атыуға хөкөм ителә. 14 апрелдә хөкөм ҡарары үтәлә.
* {{БЭ|index.php/8-statya/4252-bitov-kh-bibulla-bdel-a-ir-uly|автор=[[Насиров Рәүеф Хәй улы|Насиров Р. Х.]], [[Шәкүров Рәшит Закир улы|Шәкүров Р. З.]]}}
▲== Әҙәбиәт ==
▲# А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в Рос¬ сии (1917—1920): сб. док. и материалов (Упр. по делам арх. при Правительстве Респ. Баш¬ кортостан, Центр, гос. ист. арх. Респ. Башкортостан, Центр этнол. исслед. УНЦ РАН; [сост.: Н. М. Хисматуллина и др.]. Ч. 1. Уфа, 2005. С. 54, 87, 117, 118, 339. 4.
▲# Национально-государственное устройство Башкортостана (1917—1925 гг.). Документы и материалы: В 4 т. / Авт.-сост. Б. X. Юлдашбаев. Т. 1. Уфа, 2002. С. 245, 308—334, 406, 457.
[[Категория:Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт шағирҙары]]
| |||