Ҡытай-ҡала: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ҡытай-ҡала'''<ref>{{Cite web|url=http://orfo.ruslang.ru/|title=Кита́й-го́род|author=|website=Электронный «Орфографический академический ресурс АКАДЕМОС»|date=|publisher=[[Институт русского языка имени В. В. Виноградова]] Российской академии наук|lang=en|accessdate=2017-12-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://bigenc.ru/geography/text/2232312|title=МОСКВА • Большая российская энциклопедия - электронная версия|publisher=bigenc.ru|accessdate=2017-12-13}}</ref> — [[Мәскәү|Мәскәү ҡалаһының]] тарихи районы,  КитайгородскойКитайгородский ҡәлғә диуары эсендә урынлашҡан. 1538 йылда мөйөштә һыу башняһы Мәскәү Кремленең Беклемишев һәм Арсенал мөйөшлө манараларына терәтеп һалынған. ХIХ—XX быуаттарҙа емерелгәндән һуң боронғо Ҡытай-ҡаланың ҙур булмаған участкалары ғына һаҡланып ҡалған.

Ҡытай -ҡала территорияһы [[Тверь өлкәһе]] составына инә. Әлеге ваҡытта был Мәскәүҙең административ, эш һәм мәҙәни үҙәге. Үҙ эсенә Никольская, Ильинка, Варварка урамдарын һәм шулай уҡ Зарядье райондарын ала. [[1991 йыл|1991 йылға]] тиклем был территория Хамовники, Басманный һәм Таганский райондарына ингән.

"«Площадь Ногина"» метро станцияһын «Ҡытай-город»ҡа [[1990 йыл|1990 йылда]] үҙгәрткәндән һуң, уға күрше Аҡ ҡаланың (Белый город) кварталдарын яңылыш ''Ҡытай-ҡала тип атап йөрөтәләр''<ref>[http://community.livejournal.com/ivanovska_gorka/247675.html Пример безграмотного путеводителя]</ref>.

Әлегә тиклем исемдәренең килеп сығышы аныҡ билдәләнмәгән. Иң киң таралған версия буйынса, райондың элекке атамаһы боронғо «кита» һүҙенән булған, ул һайғау бәйләмәһен аңлатҡан, бындай һпайғауҙар ҡаланың нығытмаларын төҙөгәндә ҡулланылған<ref>{{ССГН|Китай-город}}</ref>. «Словарь русского языка XI—XVII вв.»  «кит» тигән һүҙҙе "«сәс үреме, толом, бәйләм, шәлкем"» тип аңлата<ref>(сравн. совр. укр. «китиця» (кытыця)). В частности, «кита» означало косичку, жгут, султан из перьев, часть воинского обмундирования, в частности, русского. Например, гусары носили киты — высокие султаны на шапках. Привычное сегодня слово «султаны» — это уже более позднее название кит, а в XVII в. они ещё назывались по-старому — китами. Это видно, например, из следующей цитаты, взятой из источника второй половины XVII в., где описывается воинское обмундирование: «Конь ездной, седло на нём гусарское… чапрак шит золотом, кита, перье то же (то есть кита из того же пера)». Автор [//ru.wikipedia.org/wiki/XVII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA XVII века] пишет: «У шапок [янычары] имели киты». Таким образом, «кита» означала часть воинского снаряжения. Слово «кита» — с тем же смыслом — существует и в других славянских языках, например, в польском как kita (см. там же; в современном польском kita=''хвост'', то есть в том же смысле).</ref>.

Урыҫ яҙыусы-журналисы Владимир Гиляровский үҙенең «Москва и москвичи»тигән китабында, шулай уҡ байтаҡ тарихсылар был атаманы батша Иван Грозныйҙың әсәһе Елена Глинская үҙенең тыуған еренә ҡайтарылған өлөшөн билдәләү өсөн әйткән тип аңлаталар. Шулай уҡ Ҡытай-ҡала тип Пронск ҡалаһының посалдтарпосадтар йәшәгән өлөшөн һуңғараҡ атағандар, был урындағы ҡәлғәне Мәскәү Ҡытай-ҡалаһын төҙөгән архитектор Петрок Малый исеме менән бәйле булғанға күрә<ref>{{публикация|книга||автор=Воротникова И.А., Неделин В.М.|заглавие=Кремли, крепости и укрепленные монастыри Русского государства XV-XVII веков. Крепости Центральной России|место=М.|издательство=БуксМАрт|год=2012|страниц=888|страницы=777-779|isbn=978-5-906190-01-7}}</ref>.

И. К. Кондратьев был исемдең тағы бер версияһын килтерә, ҡаланың был өлөшөн ябай халыҡ донъя баҙары менән бәйләгән, сөнки бындағы баҙарҙа сит илдәрҙән килтерелгән тауарҙар һатылған, ә сит илдән килтерелгән һәр туҡыма "«китайка"» тип аталған, сөнки Русь борон замандан уҡ Ҡытай менән сауҙа иткән <ref name="Кондратьев">{{публикация|книга|автор=Кондратьев И. К.|заглавие=Седая старина Москвы|ссылка=http://www.rusarch.ru/kondratiev1.htm|ответственный=|место=М|издательство=|год=1983|isbn=|ref=}}</ref>.

[[Файл:Vasnecov_ulica_v_Kitaj_gorode.jpg|слева|мини|Аполлинарий Васнецов. Ҡытай урамы-ҡала урамы. XVII быуат.]]

1394 йылда, [[Аҡһаҡ Тимер|Тамерлан]] ябырылыуын көткән саҡта, посад әйләнәһенә ҙур соҡор ҡаҙый башлайҙар (хәҙерге Ҙур, Черкасск, Владимир, Псков тыҡрыҡтары һыҙатында) Был соҡор быуаттан артыҡ ваҡыт посадтың берҙән-бер һаҡланғысы була. Елена Глинская таш нығытма төҙөргә ҡарар ҡабул итә. 1534 йылдың яҙында ҙурыраҡ майҙанды эсенә алған яңы соҡор ҡаҙыла, был эштә бөтә [[Мәскәү]] халҡы ҡатнаша.

Диуар төҙөү 1538 йылда тамамланған, ул 12 манаралы булған, оҙонлоғо 2567 м. Башта дүрт ҡапҡа була, улар Сретенский (ХVII быуат башында Никольский тип атала), Троицкий (XVII быуат аҙағында нигеҙ һалынған), Всехсвятский (XVII быуат — Варварҙар) һәм Космодемьянский (1616 йылда нигеҙ һалынған) ҡапҡалары тип атап йөрөтөлгән. 1583 йылда тәүге тапҡыр Ильинский ҡапҡаһы телгә алына. 1692 йылда Владимирская икона Богоматери сиркәүе төҙөлгәнлектән, Никольский ҡапҡаһы көпләнә, ә уның урынына манара янында яңы ҡапҡа диуарҙы тишеп яңы ҡапҡа яһайҙар һәм уны ВладимирскийВладимир ҡапаһы тип атайҙар. Малый Черкасский тыҡрығындағы диуарҙы тишеп яһаған ҡапҡаны аҙаҡтан Никольский ҡапҡаһы тип атайҙарйөрөтәләр.

XVIII—ХIХ быуатта мәскәүлеләргә уңайлы булһын өсөн, оборона әһәмиәтен юғалтҡан диуарҙа тағы ла бер нисә ҡапҡа тишәләр. Улар араһында иң билдәлеһе ТретьяковскийТретьяков ҡапҡаһы. Кремль стенаһына тейеп торған был диуарҙың участкалары [[XIX быуат]] башында һүтелә.

Китайгородский стеналары (бәләкәй генә өлөшенәнөлөшөнән башҡа) [[1934 йыл|1934 йылда]] һүтелә. Боронғо ҡала стеналары һәм нығытмаларынан бары тик Революция майҙанында ғына бер участкаһы тора. Шулай уҡ ВарварҙарВарвара манараһының аҡ ташлы нигеҙе киҫәге "«Ҡытай-ҡала"» метроһының ер аҙты үткәүелендә һаҡланған. [[1990 йылдарйыл]]дар аҙағында Воскресенский ҡапҡаһы һәм Театр майҙаны районы менән Третьяков үткәүеле(проезы) райондарында диуарҙың айырым участоктары тергеҙелә.

[[Файл:Kitay-Gorod_Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡытай -ҡала панорамаһы, 1887 йыл йыл. ия ҡалған өлөшө каланча</center>]]

[[Файл:Alexeev_Novaya_plocshad.jpg|слева|мини|250x250пкс|XviiiXVII быуатбыуатта майҙандаЯңы яңы Төр алыҫлыҡта черкассыЧеркассы тыҡрығы Ҙур.]]

[[Файл:Vorobev2.jpg|справа|мини|250x250пкс| ''С. М. Воробьев'' Ҡытай-ҡаланың ВарварскийВарвара ҡапҡаһы.]]

'''«Ҡыуыш»''' - ҙур булмаған бура бүрәнәһе була, уның алғы стенаһы күтәреп асылған һәм һатыу шул асыҡ стенанан алып барылған. Эш көнө тамамланғас, был стена йоҙаҡҡа ябылып ҡуйылған. Һатыусы ҡыуышта тороп һатҡан, ә һатып алыусы ҡыуыштың тыш яғында баҫып тауар алған, Һатыусы уларҙы ӨМилости«Милости прошу к нашему шалашу!"»- тип ҡысҡырып үҙ ҡыуышына саҡырған. «Ҡыуыштар» әле лә һаҡлана: коммерция киоскылары асылда шул «ҡыуыш».