Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитеты: өлгөләр араһындағы айырма

|название = Бөтә Рәсәй УчредителдәрОйоштороу йыйылышы ағзалары комитеты

|преемник = [[ВременноеВаҡытлы ВсероссийскоеБөтә правительствоРәсәй Хөкүмәте|Рәсәй дәүләте (1918—1920)]])

|имя главы1 = [[Вольский, Владимир Казимирович|В. К. Вольский]] (беренсе һәм аҙаҡҡы)

|должность главы1 = [[Премьер-министрыРәсәйҙең Россиипремьер-министрҙары|Рәйес]]

'''Бөтә Рәсәй УчредителдәрОйоштороу йыйылышы ағзалары комитеты''' (''ҡыҫҡаса'' '''Комуч''' йәки '''КОМУЧ''') Рәсәйҙең беренсе большевиктарға ҡаршы Бөтә Рәсәй хөкүмәте<ref>''К. ''</ref>, [[1918 йыл]]дың 8 июнендә [[Һамар|Һамарҙа]] 1918 йылдың 6 ғинуарындағы ВЦИК декретына ярашлы Йыйылышты юҡҡа сығарыу менән риза булмаған УчредителдәрОйоштороу йыйылышы ағзалары тарафынан булдырылған<ref name="razgon">Бөтә рәсәй ойоштороу йыйылышы</ref>.

УчредителдәрОйоштороу йыйылышының эшмәкәрлеген яңыртыуға Чехословак корпусының большевиктарға ҡаршы сығышы сәбәпсе була. Артабан (23 сентябрҙә) Комуч Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәтен («[[Өфө директорияһы|Өфө директорияһы»]]) ойоштороуҙа ҡатнаша, ә ноябрь — декабрҙә власты Юғары Хаким [[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]] ҡулына тапшырған хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә уның структуралары тулыһынса юҡ ителә. Ысынында Комуч власы Волга буйы һәм [[Көньяҡ Урал]] территорияларының айырым өлөштөренә генә йәйелгән була.

Комучтың беренсе составына биш эсер, УчредителдәрОйоштороу йыйылышы ағзалары инә: В. К. Вольский — рәйесе, Иван Брушвит, Прокопий Климушкин, Борис Фортунатов һәм Иван Нестеров.

Комуч агитацион мәҙәни-ағартыу бүлеге яңы властың рәсми баҫмаһы — «Бөтә Рәсәй УчредителдәрОйоштороу йыйылышы ағзалары Комитеты вестнигы» гәзитен — сығара башлай.

Интервенттар һәм аҡтар биләгән территорияла Комуч Бөтә Рәсәй УчредителдәрОйоштороу йыйылышы исеменен ваҡытлыса үҙен Рәсәйҙәге юғары власть тип иғлан итә (Йыйылыштың яңы саҡырылышына тиклем). Һуңғараҡ, УчредителдәрОйоштороу йыйылышының Һамарға[[Һамар]]ға күсеп килгән тағы ла бер төркөмө инеү хисабына (башлыса эсерҙар), Комитет байтаҡҡа киңәйә.

Һамарҙы Чехословак корпусы яулаған көндәкөндө Комуч «Халыҡ армияһы» исеме аҫтында үҙ армияһын булдырырға тотона. 1918 йылдың 9 июнендә Һамарҙа 650 кешенән торған 1-се Һамар ирекле дружинаһы ойошторола (капитан Бузковтың йыйылма пехота батальоны (2 рота, 90 штык), штабс-ротмистр Стафиевскийҙың атлылар эскадроны (45 ҡылыс), капитан Вырыпаевтың Волга атлы батареяһы (2 орудие һәм 150 хеҙмәтсе), атлы разведка, шартлатыу командаһы һәм хужалыҡ часы)<ref>Каппель һәм каппелевец. 2. изд., добролюбов. — м.: ФУ «Сәсеп», 2007. </ref>. Дружина менән етәкселек итергә Генераль штабы подполковнигы [[Каппель Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] риза була. Уның командованиеһы аҫтында ғәскәрҙәр 1918 йылдың йәйендә [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|Ҡыҙыл армияһын]] бер нисә ауыр еңелеүгә дусар итәләр;

— 1918 йылдың 11 июнендә Каппель СызрандеСызранды ала;

— 12 июндә КаппелдеңКаппелдың доброволецтар отряды [[Һамар]]ға кире ҡайта, унан Волга буйлап ҡаланы яулап алыр өсөн Ставрополгә (хәҙер [[Тольятти]]) ташлана. Каппель маҡсаттарына уңышлы ирешә, ыңғайында Волга буйын ҡыҙылдарҙан таҙарта;

— Артабан [[Боғорослан (Ырымбур өлкәһе)|Боғорослан]] һәм [[Быҙаулыҡ (Ырымбур өлкәһе)|Быҙаулыҡ]] баҫып алына. Мелекесс станцияһы янындағы ауыр алыштан һуң Каппель большевиктарҙы Сембергә[[Сембер]]гә алып ташлай һәм Һамарҙы һаҡлап ҡала;

— 17 июлдә берләшкән урыҫ-чех отряды (2 пехота батальоны, атлы эскадрон, казак йөҙлөгө, 3 батарея) подполковник Каппель етәкселегендә Сембергә һөжүм итә һәм 150 километркилометрлыҡ марш-бросок эшләп 1918 йылдың 21 июлендә һан буйынса өҫтөнлөклө ҡыҙылдар тарафынан обороноланған ҡаланы яулап ала.

7 августа, ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронтын көсәйтеүенә<ref>1-я армия м. н. Тухачевский составында 30 мең ҡорал һәм штыкҡа 7, Вольский шулай уҡ дивизия составында 4-армияға. Шәхси етәкселеге аҫтында ҡазанда көнсығыш фронты командующийы И. И. Вацетиса тупланған 5-6 мең совет армияһы составында мин яугир, 30 орудие, 2 бронемашиналар, 2 [[Самолёт|аэроплан]] 6 пароход һәм ҡораллы.</ref>, «революция ҡурҡыныс аҫтында» тип иғлан иткән Троцкийҙың Волгаға шәхсән килеп етеүенә ҡарамаҫтан, подполковник В. О. Каппель командованиеһы аҫтындағы ғәскәрҙәр Ҡазанды[[Ҡазан]]ды һәм уның менән бергә ҡорал, боеприпастар, медикаментар, амуниция, шулай уҡ Рәсәйҙең алтын запасы (тәңкәләрҙә 650 миллион алтын һум, 100 миллион кредит билдәләре менән, алтын, платина киҫәктәре, башҡа ҡиммәттәр) менән ифрат ҙур складтарын алалар.

Шулай итеп, [[1918 йыл|1918 йылдың]] авгусына «УчредителдәрОйоштороу йыйылышы территорияһы» көнбайыштан көнсығышҡа 750 саҡрымға һуҙылған (Сызрандән [[Златоуст|Златоустҡа]]ҡа тиклем, төньяҡтан көньяҡҡа — 500 саҡрым (Семберҙән Вольскиға тиклем) йәйелә. Комучтың власы, [[Һамар губернаһы|Һамар]], Һарытау (өлөшө), Сембер, [[Ҡазан губернаһы|Ҡазан]] һәм [[Өфө губернаһы|Өфө губерна]]ларына тарала, уның хакмлығын [[Ырымбур]] һәм Урал казаклыҡтары ла таный.

Сентябрь аҙағына Халыҡ армияһы Комуч элек үҙенең контроле аҫтында тотҡан территорияларҙы ҡалдыра. 1918 йылдың 23 сентябрендә Өфөлә үткән [[Өфө дәүләт кәңәшмәһе|Дәүләт кәңәшмәһендә]] [[Өфө директорияһы|Өфө директорияһы (Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте)]] ойошторола. Директория үҙ-ара ярышҡан Комуч һәм Себер дәүләтен берләштерә. Директория үҙенең эшмәкәрлеге тураһында отчетын Ойоштороу йыйылышына бирергә тейеш була. Шул уҡ ваҡытта Бөтә Рәсәй JйоштороуОйоштороу йыйылышы 1919 йылдың 1 ғинуарында эшен башлай тип иғлан ителә (250 депутат йәки 170 Ойоштороу йыйылышы ағзалары йыйылыу шарты менән). [[1919 йыл]]дың 1 февралендә Өфө кәңәшмәһе Комуч урынына Ойоштороу йыйылышының бөтә ағзалары Бөтә Рәсәй ойоштороу йыйылышының Съезын булдыра тип иғлан итә, съезд даими ғәмәлдә булған дәүләт-хоҡуҡи учреждениеһы иҫәпләнә, төп урыны Екатеринбургта була<ref>[http://historysibsuti.narod.ru/ys7.htm Рәсәй Учредителдәр йыйылышы һәм ысынбарлығы, тарихы йәки дәүәттәр осрашыу]</ref>

Адмирал Колчак власҡа килгәндән һуң, [[1918 йыл]]дың 18 ноябрендә Директория һәм уның эргәһендә ойошторолған учреждениеларҙы генерал В. О. Каппель таратып ебәрә.

УчредителдәрОйоштороу йыйылышы съезы ағзалары түңкәрелешкә ҡаршы сығып ҡарайҙар, Һөҙөмтәлә «Екатеринбургта булған Черновты һәм Ойоштороу йыйылышының башҡа әүҙем ағҙаларын ҡулға алыу буйынса саралар күреү» приказы бирелә. Екатеринбургтан һөрөлгән депутаттар Өфөлә йыйылалар, бында улар [[Колчак Александр Васильевич|Колчакка]] ҡаршы агитация алып барырға маташалар. 1918 йылдың 30 ноябрендә Колчак «ихтилал күтәрергә маташҡандары һәм ғәскәрҙәр араһында емерткес эш алып барғандары өсөн» Ойоштороу йыйылышының элекке ағзаларын хәрби судына бирергә бойора. 2 декабрҙә полковник Круглевский командованиеһы аҫтында махсус отряды Ойоштороу йыйылышы съезы ағзаларының бер өлөшөн (25 кеше) ҡулға алына, тауар вагондарында Омскиға килтерелә һәм төрмәгә ябыла. Бынан алдараҡ, 1918 йылдың 24 октябрендә, депутат Б. Н. Моисеенко законһыҙ ҡулға ала һәм үлтерә. Большевиктарҙың уңышһыҙ ихтилалын Омскиҙа баҫтырғандан һуң 1918 йылдың 22 декабрҙән 23 декабренә ҡараған төндә төрмәлә булған Ойоштороу йыйылышы ағзаһы . Фомин Н. В. һәм 9 күренекле эсерҙарҙы һәм меньшевиктарҙы Колчак офицерҙары бер ниндәй хөкөмһөҙ ҡылыстар менән сапҡыслап һәм атып үлтерә<ref>[http://scepsis.ru/library/id_1378.html ''Г. З. иоффа'' взаимоотношений колчаковской подпол һәм уны һәләк итә. — М.: Фекеренсә, 1983.]</ref>.