Углеводтар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Бутамаҫҡа|Углеводородтар}}
[[Файл:Lactose.svg|thumb|310px|[[Һөт]] составындағы дисахарид — лактозының структур формулаһы]]
'''Углево́дтар'''
Углерод, кислород һәм водородтан торған тереклек өсөн кәрәкле органик берләшмәләрҙең күп һәм киң таралған төркөмө<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З.
Был органик матдәләр класы атамаһы «углерод гидраты» исеменән килеп сыҡҡан. Бындай атаманы 1844 йылда Карл Шмид тәҡдим иткән. Ул ваҡытта билдәле булған углеводтарҙың
Шуға
== Углеводтарҙың классификацияһы ==
'''Углеводтар'''
'''Ябай һәм ҡатмарлы углеводтарҙы''' айырып йөрөтәләр. Ябай углеводтарҙы '''моносахаридтар''' тип атайҙар.
'''Шәкәрҙәр '''
Ҡатмарлы углеводтар мономерҙар ролен уйнаған моносахаридтарҙан торған '''полимерҙар'''.
1)'''Моносахаридтар'''
2) '''Олигосахаридытар'''
3) '''Полисахаридтар'''
== Моносахаридтар ==
Моносахаридтар ҡатнаш
'''Составындағы
'''С3 − триозалар''': C3H6O3−глицеральдегид, ПВК (пировиноград кислотаһы).
32 юл:
'''С4 − тетрозалар''': С4Н804 − эритроза.
'''С5 − пентозалар''': C5H10O5 − рибоза (РНК составына инә), C5H10O4 − дезоксирибоза (
'''С6 − гексозалар''': С6Н12O6 − глюкоза (виноград шәкәре
'''С7
Моносахаридтар араһында иң мөһимдәре
==Дисахаридтар==▼
▲== Дисахаридтар ==
* Лактоза — һөт шәкәре. Глюкоза һәм галактозаның берләшмәһе .▼
: [[Файл:Beta-D-Lactose.svg|300 px]]
* Сахароза
: [[Файл:Saccharose2.svg|300 px]]
* Мальтоза
: [[Файл:Maltose structure.svg|300 px]]
Дисахаридтар
== Полисахаридтар ==
[[Файл:Cellulose-Ibeta-from-xtal-2002-3D-balls.png|right|thumb|350px| Бета-глюкан полисахарид
[[Файл:amylose 3Dprojection.corrected.png|thumb|right|350px|Амилоза —
'''Полисахаридтар'''
▲[[Файл:Cellulose-Ibeta-from-xtal-2002-3D-balls.png|right|thumb|350px| Бета-глюкан полисахарид — целлюлозаның 3D-структураһы ]]
▲[[Файл:amylose 3Dprojection.corrected.png|thumb|right|350px|Амилоза — һыҙыҡ һымаҡ сынйырлы полимер.Мономеры — глюкоза.Химик бәйләнеш — α(1→4). Меңәрләгән глюкоза ҡалдыҡтарынан тора. Амилопектин менән бергә крахмал составына инә]]
Гидролиз һөҙөмтәһендә
▲'''Полисахаридтар''' — юғары молекуляр төҙөлөшлө углеводтар. Бик күп һандағы гликозид бәйләнештәре аша бәйләнгән моносахарид молекулаларынан торған биополимерҙар. Полисахаридтарҙың молекулалары һыҙыҡ һымаҡ сылбыр йәки тармаҡтарҙан торған сылбыр структруралы булалар.
Полисахаридтарҙың үҙсәнлектәре
▲Гидролиз һөҙөмтәһендә моносахаридтарға һәм олигосахаридтарға тарҡалалар. Йәнле тәбиғәттә резерв (крахмал, гликоген), структур (целлюлоза, хитин) һәм башҡа функциялар үтәйҙәр.
Әгәр
▲Полисахаридтарҙың үҙсәнлектәре мономерҙарҙыҡынан ҡырҡа айырыла. Сөнки, был матдәнең составына ғына түгел, ә төҙөлөшөнә лә бәйләнгән. Улар быть аморф тәбиҫәтле булырға мөмкиндәр.Һыуға эремәйҙәр.<ref name=Varki_2008>{{cite book | author=Varki A, Cummings R, Esko J, Freeze H, Stanley P, Bertozzi C, Hart G, Etzler M | title=Essentials of glycobiology | publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press; 2nd edition | year=2008 | isbn=0-87969-770-9 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/bookshelf/br.fcgi?book=glyco2 | work=Essentials of Glycobiology}}</ref><ref name=Varki_1999>{{cite book | author=Varki A, Cummings R, Esko J, Jessica Freeze, Hart G, Marth J | title=Essentials of glycobiology | publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press | year=1999 | isbn=0-87969-560-9 |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=glyco.TOC&depth=2 | work=Essentials of glycobiology}}</ref>
Тәбиғи полисахаридтар күбеһе ошондай формулалы
▲Әгәр полисахарид бер төрлө моносахарид ҡалдыҡтарынан торһа, уны ''гомополисахарид'' йәки ''гомогликан'' тип атайҙар. Төрлө моносахарид ҡалдыҡтарынан төҙөлгәндәре ''гетерополисахарид'' йәки ''гетерогликан'' тип атала.<ref>{{GoldBookRef|title=homopolysaccharide (homoglycan)|url=http://goldbook.iupac.org/H02856.html}}</ref><ref>{{GoldBookRef|title=heteropolysaccharide (heteroglycan)|url=http://goldbook.iupac.org/H02812.html}}</ref>
Полисахаридовтарҙың дөйөм формулаһы
▲Тәбиғи полисахаридтар күбеһе ошондай формулалы моносахаридтарҙан төҙөлгән: (CH<sub>2</sub>O)<sub>''n''</sub> һәм ''n'' ≥3 (мәҫәлән, глюкоза, фруктоза һәм глицеральдегид <ref>Matthews, C. E.; K. E. Van Holde; K. G. Ahern (1999) ''Biochemistry''. 3rd edition. Benjamin Cummings. ISBN 0-8053-3066-6</ref>.
Күбеһенең
▲Полисахаридовтарҙың дөйөм формулаһы — C<sub>x</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>y</sub>. Х-ың ҡиммәте, ғәҙәттә, 200 - 2500 тирәһе.
Полисахарид тип
▲Күбеһенең мономерҙары гексозалар. Был осраҡта полисахаридтың формулаһы: (C<sub>6</sub>H<sub>10</sub>O<sub>5</sub>)<sub>n</sub> һәм 40≤n≤3000.
Полисахаридтар тере организмдарҙа
▲Полисахарид тип ундан ашыу моносахарид ҡалдыҡтарынан торған полимерҙы атайҙар. Әммә полисахаридтар һәм олигосахаридтар араһында ҡырҡа айырма юҡ.
Целлюлоза менән хитин —
▲Полисахаридтар тере организмдарҙа структур функция үтәйҙәр. Йәки резерв матдә булып торалар.Үҫемлектәрҙең запас матдәһе крахмал йәки инулин. Хайуандарҙың организмында, бәшмәктәрҙә бындай функцияны глюкозаның тармаҡлы полимеры — гликоген үтәй.
Целлюлоза ҡағыҙ эшләүҙә, туҡымалар етештереүҙә сеймал булып тора.
▲Целлюлоза менән хитин — структур полисахаридтар. Целлюлоза үҫемлек күҙәнәгенең тышсаһын төҙөй.<ref>N.A.Campbell (1996) ''Biology'' (4th edition). Benjamin Cummings NY. p.23 ISBN 0-8053-1957-3</ref>
== Функциялары ==▼
▲Целлюлоза ҡағыҙ эшләүҙә, туҡымалар етештереүҙә сеймал булып тора. Хитин быуынтығаяҡлыларҙың һөлдәһе булып хеҙмәт итә. Бәшмәктәрҙең күҙәнәк тышсаһын төҙөй.
▲==Функциялары==
{| class="wikitable sortable"
|-
| '''Функция'''|| '''Характеристика'''
|-
| Энергия сығанағы || Энергияның төп сығанағы.
|-
| Структур|| Органиидтарҙың һәм күҙәнәктәрҙең төҙөлөш материалы. Үҫемлектәрҙә терәк
|-
| Запас матдә || Үҫемлектәрҙә (крахмал) һәм хайуандарҙа (гликоген). Ихтыяж тыуғанда тарҡалыуға дусар ителәләр.
|-
|Һаҡлау ||Эске ағзаларҙы һаҡлаусы лайла составында
|}
== Углеводтарҙың биологик роле ==
Углеводтар органик берләшмәләрҙең киң класы.
Барлыҡ үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһында тере [[организм]]дарҙың күҙәнәктәре һәм туҡымаларының айырылғыһыҙ компоненты булып тора.
Хайуандар күҙәнәктәрендә углеводтар күп түгел (ҡоро матдә массаһының
Үҫемлек күҙәнәктәре углеводтарға бик бай. Уларҙың
Углеводтар
Бөтә моносахаридтар ҙа
Емештәрҙең һәм еләктәрҙең, шулай уҡ балдың татлы тәме уларҙың составында глюкоза менән фруктозаның булыуына бәйле. Рибоза менән дизоксирибоза нуклеин кислоталары
Ди- һәм трисахаридтар, моносахаридтар кеүек үк, һыуҙа һәйбәт эрей, тәме татлы. Мономерҙар һаны үҫкән һайын, полисахаридтарҙың эреүсәнлеге кәмей бара, татлы тәме юғала.
Дисахаридтарҙан иң мөһимдәре сөгөлдөр (йәки шәкәр ҡамышы) һәм һөт шәкәре, полисахаридтарҙан крахмал (үҫемлектәрҙә) гликоген (хайуандарҙа), клетчатка (целлюлоза) киң таралған.
Үҙағас— тулыһынса тип әйтерлек целлюлоза. Был полисахаридтарҙың мономеры булып глюкоза тора.
Углеводтар күҙәнәктәрҙә активлыҡтың төрлө формаларын башҡарыр өсөн энергия сығанағы ролен үтәй. Күҙәнәк эшмәкәрлеге: хәрәкәт, секреция, биосинтез, яҡтыртыу һәм башҡалар өсөн энергия талап ителә.
Структуралары буйынса ҡатмарлы, энергияға бай углеводтар күҙәнәктә аҙаҡҡаса тарҡалыуға дусар ителә һәм һөҙөмтәлә ябай, энергияға ярлы булған берләшмәләр— углерод оксиды (IV) һәм һыу (СО2 һәм Н2О) тороп ҡала. Был процесс һөҙөмтәһендә энергия бүленеп сыға. 1 г углевод тарҡалғанда 17,6 кДж энергия бүленеп сыға.
|