Википедия

Электроника: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Тамғалар: редактор вики-текста 2017
Тамғалар: редактор вики-текста 2017
9 юл:
Электроникаға тиклем башта [[радио]] уйлап табыла. Радиотапшырғыстар тиҙ арала ҡулланылыш таба (тәү сиратта караптарҙа һәм хәрби эшмәкәрлектә), әммә бының өсөн элементтар базаһы кәрәк була.  Электроника шул базаны булдырыуға һәм өйрәнеүгә тотона ла инде. Беренсе быуын элементтар базаһы электрон лампаларға нигеҙләнә.  Ул вакуумлы электроника тигән атама ала.  [[Телевидение]] һәм радарҙарҙы уйлап табыу уның үҫешенә булышлыҡ итә. Был яңылыҡтар  [[Икенсе донъя һуғышы]] барғанда киң ҡулланыла. 
 
Ләкин электрон лампаларҙың етешһеҙлектәре күп була. Улар ҙур, ҡеүәтте күп тотона.  Шул арҡала ҡаты кәүҙәлеесемле электроника үҫтерелә башлай. Элементтар базаһы сифатында  [[Диод|диодтар]] һәм транзисторҙар ҡулланыла. 
 
Электрониканың артабанғы үҫеше  [[Компьютер|компьютерҙар]] менән бәйле.  Транзисторлы компьютерҙар бик ҙур була һәм ҡеүәтте күп тотона, деталдәре үтә күп булғанлыҡтан  тиҙ боҙолоп бара.  Был мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн микросхемалар ҡулланыла башлай. Микросхемаларҙағы элементтар һаны күбәйтелә барып, микропроцессорҙар барлыҡҡа килә. Әлеге ваҡытта электроника үҫеше кәрәҙле элемтә, шулай уҡ сымһыҙ ҡулайламалар, навигаторҙар, коммуникаторҙар, планшеттар һ.б. барлыҡҡа килеү менән бәйле.  
 
Электроника үҫешендәге төп ваҡиғалар:
* А. С. Поповтың  [[радио]] уйлап табыуы ([[1895 йыл|1895 йылдың]]дың [[7 май|7 майы]]ы), [[Радиоалғыс|радиоалғыстаррадиоалғыс]]тар ҡуллана башлау;
* Ли де Форесттың  тәүге көсәйткес элемент булған лампа триодын уйлап табыуы; 
* электр сигналдарын көсәйтеү һәм генерациялау өсөн О. В. Лосевтың ярымүткәргес элемент  файҙаланыуы; 
* ҡаты кәүҙәлеесемле  электроника үҫеше;    
* үткәргес һәм ярымүткәргес элементтар файҙаланыу (А. Ф. Иоффе, В. Шоттки эштәре);
* [[1947 йыл|1947 йылда]]да  транзистор уйлап табыу (Уильям Шокли, Джон Бардин һәм Уолтер Браттейн);
* интеграль микросхема уйлап табыу һәм  хәҙерге заман электроникаһының төп өлкәһе булараҡ микроэлектрониканың үҫеше.
 
27 юл:
* көнкүреш электроникаһы — электр көсөргәнеше, электр тогы, электр ҡыры йә электромагнит тулҡындар ҡулланылған көнкүреш электрон приборҙары һәм ҡулайламалары  (мәҫәлән, телевизор, кеҫә телефоны, үтек, лампочка, электр плитәһе һ.б.).
* Энергетика — электр энергияһы эшләп сығарыу, транспортлау һәм ҡулланыу, юғары ҡеүәтле электр приборҙары  (мәҫәлән, электр двигателе, электр  лампаһы, электр станцияһы), электр менән йылытыу селтәре, электр тапшырыу линияһы.
* Микроэлектроника — әүҙем элементтар сифатында микросхемалар ҡулланылған [[Электронэлектрон ҡулайлама|электрон ҡулайламалар]]лар:
** оптик электроника — электр тогы һәм фотон ағымдары ҡулланылған ҡулайламалар,
** аудио-видеотехника — тауышты һәм видеоны көсәйтеү һәм үҙгәртеү ҡулайламалары,
33 юл:
Электрон ҡулайлама электр сигналы төрлө физик процестар ҡатнашлығында эшкәртелгән  төрлө-төрлө материалдарҙы һәм мөхиттәрҙе солғай ала. Әммә һәр ҡулайламала мотлаҡ электр сынйыры була.
 
=== Ҡаты кәүҙәлеесемле электроника ===
 
==== Ҡаты кәүҙәлеесемле электроника тарихы ====
Ҡаты кәүҙәлеесемле электроника термины  әҙәбиәттә  [[XX быуат]] уртаһында ҙур күләмле һәм  түбән һөҙөмтәле  радиолампаларға алмашҡа килгән транзисторҙар, ярымүткәргесле диодтар кеүек  ярымүткәргесле элемент базаһындағы ҡулайламаларҙы атау өсөн барлыҡҡа килә. Терминдың «ҡаты кәүҙәесем» тигән өлөшө шуға бәйле: электр тогына идара итеү процесы, радиолампалағы вакуумдан айырмалы,  ярымүткәргестең ҡаты кәүҙәһендәесемендә бара.  XX быуат аҙағында был  термин ҡулланылмай башлай, сөнки беҙҙең цивилизациялағы бөтә электроника былай ҙа тик ярымүткәргесле ҡаты кәүҙәлеесемле әүҙем элемент  базаһын ғына файҙаланғанлыҡтан, атамаһында ҡаты кәүҙәлеесемле тигән төшөнсәне һыҙыҡ өҫтөнә алыуҙың хәжәте ҡалмай.
 
==== Ҡулайламаларҙың бәләкәйләнеүе ====
Ҡаты кәүҙәлеесемле электроника барлыҡҡа килеү менән электрон приборҙарҙың бәләкәйләнеүе башлана.  Бер нисә тиҫтә йыл эсендә әүҙем элементтар ун миллиард тапҡырға бәләкәсләнә — бер нисә сантиметрлы электрон радиолампанан ярымүткәргесле чипҡа ҡушылған бер нисә нанометрлы транзисторға тиклем үҙгәрә.
 
== Элементтарҙы алыу технологияһы ==
Ҡаты кәүҙәлеесемле электроникалағы әүҙем һәм һүлпән  элементтар ярумүткәргестең (йышыраҡ кремнийҙың) бер генә төрлө үтә саф кристалында эшләнә; бының өсөн инжекция ысулы йә кристалл кәүҙәһенеңкристалдың тәғәйен координаталарына башҡа химик элементтарҙың атомдарын, ҡатмарлыраҡ (шул  иҫәптән органик) матдәләрҙең молекулаларын өрҙөрөү ысулы ҡулланыла. Инжекция ысулы инжекцияланған (легирланған) урында ярымүткәргестең үҙенсәлектәрен үҙгәртә һәм диод йәки транзистор йәки һүлпән элемент (резистор, үткәргес, конденсатор йә индуктивлыҡ кәтүге, изолятор һәм башҡалар) хасил итә. 
 
Сафлығы бер нисә нанометрлы элементтар эшләргә мөмкинлек биргән ярымүткәргес кристалдарҙы алыу технологияһын — [[нанотехнология]], ә электрониканың бүлеген  микроэлектроника тип йөрөтәләр.
 
1970-се йылдарҙа ҡаты кәүҙәлеесемле электрониканың бәләкәйләнеүе барышында ул аналоглыға һәм цифрлыға бүленә башлай. Элементтар базаһы баҙарында цифрлы электроника етештереүселәр еңеп сыға.  [[XXI быуат|XXI  быуатта]]та аналоглы электроника етештереү һәм уның эволюцияһы туҡтай. Әммә микроэлектроника ҡулланыусылар электрониканан цифрлы түгел, ә өҙлөкһөҙ аналоглы  сигналдар һәм ғәмәлдәр талап иткәнлектән, цифрлы ҡулайламалар инеү һәм сығыу урындарында ЦАП-тар (цифр-аналог үҙгәрткесе) менән йыһазландырыла. 
 
Электрон  схемаларҙың бәләкәйләнеүе ҡулайламаларҙың  етеҙлеге үҫеү менән бергә бара.  
 
XXI быуат башында ҡаты кәүҙәлеесемле  электрониканың элементтарҙы бәләкәйләтеү йүнәлешендәге үҫеше туҡтап ҡала. Был туҡталыу транзисторҙарҙың, үткәргестәрҙең һәм ярымүткәргес кристалындағы башҡа элементтарҙың мөмкин булған иң бәләкәй үлсәмдәргә етеүе менән бәйле. Был элементтар нанометрҙар менән үлсәнә, шунлыҡтан  микрочиптар эшләү технологияһы [[нанотехнология]] тип йөрөтөлә.
 
Электроника эволюцияһында сираттағы баҫҡысты, бәлки, оптик электроника биләр һәм фотон   төп элементҡа әйләнер. 
 
== Ҡаты кәүҙәлеесемле төп приборҙар ==
Электрон ҡулайламаларҙа киң файҙаланылған  ҡаты кәүҙәлеесемле әүҙем приборҙарҙың ҡайһы берҙәре:
* [[Диод]];
* Биполяр  транзисторҙар;
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Электроника» битенән алынған