Ҡағараҡ һымаҡтар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш) викилаштырыу, орфография, күренеште төҙәтеү |
|||
29 юл:
|-- N.N.
| |-- Ҡарабоғаҡ ҡағараҡ
| `--
|
`-- N.N.
38 юл:
[[Рәсем:Gavia_arctica1.jpg|thumb|left|150px|[[Ҡағараҡ|Ҡарабоғаҡ ҡағараҡ]]]][[Рәсем:Gavia stellata 070226 BAS.jpg|thumb|left|150px|Ауымбаҡ]]
Ғәҙәттә, тышҡы ҡиәфәттәре һәм йәшәү рәүештәре менән оҡшаш булыуҙары сәбәпле, ҡағараҡ һымаҡтарҙы сыпҡай һымаҡтарға яҡын тип һанайҙар. [[Карл Линней]] [[1758 йыл]]<nowiki/>да уларҙы бер төркөмгә (Colymbus) индерә. Үҙ сиратында был төркөм бөтә һыу ҡоштарын берләштереүсе ҙур төркөмгә Anseres берләшә. Оҙаҡ ваҡыт зоологтар ҡағараҡтарҙы Линней классификацияһы буйынса йөрөтәләр. XIX быуат аҙағында ҡағараҡ һымаҡтар һәм сыпҡай һымаҡтар ике төркөмгә айырыла. [[1925 йыл]]<nowiki/>да зоологтарҙан беренсе булып Леон Гарднер ҡағараҡтарҙың һәм сыпҡайҙарҙың систематик бергәлеген инҡар итә. Унан күпкә һуңғы тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә улар араһындағы оҡшашлыҡ конвергент эволюция эҙемтәһе икәнлеге асыҡлана. Был ике отряд ҡоштары араһында морфология һәм экология йәһәтенән бер ниндәй ҙә уртаҡлыҡ юҡ. Башта ҡағараҡ һымаҡтарҙың вәкилдәрен дүрт төргә бүләләр ине, ләкин һуңғы тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә ҡарабоғаҡ ҡағараҡ (Gavia arctica) төрөнә төрсә булып ингән
Бөгөнгө көндә йәшәүсе ҡағараҡ һымаҡтарҙың биш төрө билдәле [[Рәсем:Gavia adamsii.jpg|thumb|left|150px|Аҡморон ҡағараҡ]][[Рәсем:Common_Loon_with_chick.jpg|thumb|left|150px|Поляр ҡағараҡ]]
'''[[Ҡағараҡ һымаҡтар|Ҡағараҡ һымаҡтар отряды]]''' (Gaviiformes) берҙән-бер '''Ҡағараҡтар ғаиләһе'''нән (Gaviidae) '''Ҡағараҡ ырыуы'''нан (Gavia) тора.
{| class="wikitable"
!Төр исеме
Юл 57 ⟶ 59:
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|
|Gavia pacifica (Lawrence, 1858)
|Оялаусы, күсмә, өлөшләтә ҡышлаусы
Юл 67 ⟶ 69:
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|Поляр ҡағараҡ, ҡараморон ҡағараҡ
|Gavia immer (Brunnich, 1764)
|Һирәк осоп инеүсе төр
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|}
== Таралыуы ==
[[Ҡағараҡ һымаҡтар]] Европа төньяғының тундра һәм урманлы зоналарында, Азияла һәм Америкала, төньяҡта иң алыҫ утрауҙарҙа таралған; Азияла шулай уҡ дала күлдәрендә һәм көньяҡ Себерҙең тау һырттарында осрайҙар. Ҡағараҡтар ғүмерҙәрен һыуҙа йәки һыу янында үткәрәләр. Диңгеҙ яр буйҙарында һәм йылға, күлдәрҙә лә осрайҙар. Туңмай торған диңгеҙҙәрҙең яр буйҙарында ҡышлайҙар. Европала ул Төньяҡ һәм Балтик диңгеҙҙәре, ә шулай уҡ Урта диңгеҙҙең төньяғы. Америкала Тымыҡ океан ярҙарынан көньяҡҡа Калифорния ярымутрауына ҡәҙәр һәм Атлантик океан яр буйҙарында Флоридаға тиклем. Азияла Хайнань утрауынан Ҡытай ярҙарында осрайҙар.
[[Рәсәй Федерацияһы]] фаунаһында биш төр ҡағараҡ иҫәпләнә, шуларҙың береһе һирәк осоп инә, ә [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]]<nowiki/>нда ике төрө (ҡарабоғаҡ ҡағараҡ һәм ҡыҙылбоғаҡ ҡағараҡ) теркәлгән.
▲Ҡағараҡ һымаҡтар Европа төньяғының тундра һәм урманлы зоналарында, Азияла һәм Америкала, төньяҡта иң алыҫ утрауҙарҙа таралған; Азияла шулай уҡ дала күлдәрендә һәм көньяҡ Себерҙең тау һырттарында осрайҙар. Ҡағараҡтар ғүмерҙәрен һыуҙа йәки һыу янында үткәрәләр. Диңгеҙ яр буйҙарында һәм йылға, күлдәрҙә лә осрайҙар. Туңмай торған диңгеҙҙәрҙең яр буйҙарында ҡышлайҙар. Европала ул Төньяҡ һәм Балтик диңгеҙҙәре, ә шулай уҡ Урта диңгеҙҙең төньяғы. Америкала Тымыҡ океан ярҙарынан көньяҡҡа Калифорния ярымутрауына ҡәҙәр һәм Атлантик океан яр буйҙарында Флоридаға тиклем. Азияла Хайнань утрауынан Ҡытай ярҙарында осрайҙар.
== Ҡылыҡһырлама ==
Юл 83 ⟶ 85:
Ҡағараҡ һымаҡтарҙың кәүҙә оҙонлоғо 53 см-ҙан 91 см-ға ҡәҙәр, ҡанаттарының йәйеме 106 һәм 152 см, ауырлығы 1 — 6.4 кг тирәһе.
[[Файл:Plongeon_catmarin_en_vol_vectorisé.svg|слева|мини|250x250пкс|
Ҡанаттары менән йыш һелтәп, тиҙ осалар. Осоп барыусы ҡағараҡтарҙың ҡанаттарының ҡыҫҡа булыуы күҙгә салына, аяҡтары артҡа ныҡ һонолғандар, хатта ҡойроҡ кеүек күренә. Осҡанда ҡағараҡтар муйындарын аҫҡа бөгөп бер аҙ «көмөрәйгән» кеүек тойолалар, бының менән ҡаҙҙарҙан һәм өйрәктәрҙән айырылалар.
Юл 92 ⟶ 94:
Ҡағараҡ һымаҡтар яҡшы йөҙәләр һәм сумалар. Бөтә ғүмерҙәрен һыуҙа үткәрәләр. Улар күберәген диңгеҙ ҡоштары, сөсө һыу ятҡылыҡтарында бала сығарғанда, осоп киткәндә һәм килеү осоронда ғына булалар, ә ҡалған ваҡытта тик диңгеҙ янында. Оҙаҡ йүгереп килеп, елгә ҡаршы һыу өҫтәнән осоп китәләр. Шулай уҡ һыуға ултыралар, бының өсөн ҡанаттарын күтәрә биреп, аяҡтарын артта ҡалдырып, түштәренә төшәләр. Һыуҙа түбән ултыралар, хәүеф тыуғанда, осоп китмәйҙәр, ә һыуға сумалар. Һыу аҫтында, ғәҙәттә, кәүҙәһенең артҡы яғына сығып торған аяҡтары ярҙамында йөҙәләр.
[[Файл:Gavia_pacifica_NBII.jpg|слева|мини|300x300пкс|
Сумыр алдынан ҡағараҡ һымаҡтар ҡауырһындарын тәндәренә ныҡ ҡыҫалар, һөҙөмтәлә ҡауырһындар араһындағы һауа сыға һәм ҡоштоң ауырлығы арта. Сумғанда башты һәм муйынды аҫҡа һәм алға батыралар, бәкәлдәрен һәм бармаҡтары алға һонолған аяҡтарын ҡорһаҡтарына ҡыҫалар, аҙаҡ енсектәрен тура мөйөш яһап тышҡа борғас, бармаҡтары өҫтөнлөклө (латераль) торош ала. Шунан һуң бәкәлдәрен тиҙ генә турайтып һәм бармаҡтары айырылған аяҡтарын артҡа һәм әҙерәк өҫкә йүнәлтеп, ҡошто һыуға сумдырыусы этәреү яһала. Этәрелеүҙең аҙағында тәпәйҙәр киң итеп ҡуйыла, бармаҡтар ярыларҙы тарталар, ә һуңынан аяҡтар бер-береһенә яҡыная, һыу ҡыҫыла һәм ситкә ташланыла. Ҡош һыуға сума. Ҡағараҡтар ҡайһы саҡта 75 метр тәрәнлеккә сумып, 300 метр йөҙөп үтеп, һыу аҫтында һигеҙ минутҡа ҡәҙәр ҡалалар. Сумғанда, ҡайһы саҡта, ҡанаттарын да ҡулланалар. Әммә, ғәҙәттә ҡанаттары арҡаһына тығыҙ һалына. Еүешләнеүҙән һаҡлар өсөн арҡаһындағы һәм ян-яҡтарындағы, ҡанаттарындағы япма ҡауырһындар менән көпләнгәс, махсус «кеҫә» барлыҡҡа килә. Ҡойроҡ өҫтөндәге ҡоймос биҙе бүлеп сығарған май менән ҡауырһындарын майлау ҙа еүешләнеүҙән һаҡлай.
| |||