Рәсәйҙә Граждандар һуғышы: өлгөләр араһындағы айырма

{{мөхәррирләү|1=Тутыйғош|2=2 июль 2017}}.

{{Вооружённый конфликт

|изображение = [[Файл:CWRArticleImage.jpg|300px]]

|заголовок = <div style="height:120px;">'''Өҫтән аҫҡа, һулдан уңға:''' Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре [[1919 йыл]]да, Австро-Германия оккупацияһы ваҡытында Австро-Венгрия ғәскәрҙәре тарафынан Екатеринослав эшселәрен аҫыу язаһы (1918 йыл)<ref>[[:Файл:Bundesarchiv Bild 183-F0328-202-006, Russland, Hinrichtung von Arbeitern.jpg]]</ref>, ҡыҙыл пехотаһы маршта ([[1920 йыл]]),[[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]] 1918 йылда, 1-се Атлы армияның тачанкаһы.</div>

:* [[Файл:Flag of Turkestan ASSR (1919-1921).svg|border|22px]] [[Төркөстан Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]]

:* [[Файл:Flag of Volga German ASSR.svg|border|22px]] [[Волга буйы немецтарының Автономиялы Совет Социалистик Республикһы]]

* [[Файл:Flag of the Far Eastern Republic.svg|border|22px]] [[Алыҫ Көнсығыш Республикаһы]]

* [[Файл:Flag of Transcaucasian SFSR.svg|22px]] [[Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы]]

* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Себер армияһы]]

* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Көнбайыш армияһы]]

* [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Урал армияһы]]

* [[Файл:Flag of the West Russian Volunteer Army.svg|border|22px]] [[Көнбайывш ирекле армия]]

[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]] [[Грузия демократик республикаһы]]<br>

[[Файл:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|22px]] [[Армения Республикаһы]]<br>

[[Файл:Bandera de Kokand.svg|border|22px]]&nbsp;&nbsp;[[Төркөстан автономияһы]]<br>

[[Файл:Flag of Don Cossacks.svg|border|22px]] [[Бөйөк Дон Ғәскәре]]<br> <small>(1919 йылдың 23 февраленә тиклем)</small><br>

<br> [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Ходжаев, Файзулла Губайдуллаевич|Ф. Г. Ходжаев]]

<br> [[Файл:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|22px]][[Мадамин-бек]] # †

<br> [[Файл:Flag dvr.gif|20px]] [[Александр Михайлович Краснощёков|А. М. Краснощёков]]

<br> [[Файл:Flag dvr.gif|20px]] [[Матвеев, Николай Михайлович (государственный деятель)|Н. М. Матвеев]]

<br>[[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Керенский Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]]<br><small>([[Временное правительство России|Министр-председатель Временного правительства]])</small>

<br> [[Файл:Russian coa 1917 vrem.png|20px]][[Вольский, Владимир Казимирович|В. К. Вольский]]<br><small>(Председатель [[Комитет членов Учредительного собрания|КОМУЧа]])</small>

<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Чернов, Виктор Михайлович|В. М. Чернов]]<br><small>(Председатель [[Всероссийское учредительное собрание|Всероссийского учредительного собрания]])</small>

<br> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]][[Фунтиков, Фёдор Адрианович|Ф. А. Фунтиков]]<br><small>(Председатель [[Закаспийское временное правительство|Закаспийского временного правительства]])</small>

Граждандар һуғышы элекке Рәсәй империяһы территорияһында ғына түгел, күрше дәүләттәрҙең территорияларында ла бара — [[Иран]] (Энзели операцияһы), Монголия һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]].

 

 

Аҡтар хәрәкәте сигенгәндән һәм аҡ армияларҙы Рәсәйҙән эвакуациялағандан һуң, һөргөндә, большевиктарға ҡаршы үҙенең көрәшен Совет Рәсәйендә лә, уның сиктәренән тыш та, башҡа ысулдар ҡулланып дауам итә{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008|страницы=9−10|с=9−10}}. Барон П. Н. Врангелдың алыштар һөҙөмтәһендә сигенгән Урыҫ армияһы Перекоп позицияларынан Севастополгә тиклем ҡыуылып сығарыла һәм эмиграцияла, яңы Кубань походына өмөт итеп, яҡынса 50 мең яугир иҫәбе менән хәрби берәмәк булараҡ, [[1924 йыл]]дың 1 сентябренә тиклем һаҡлана. Шунан ул Урыҫ дөйөм хәрби союзға (РОВС) үҙгәртелә, артабан «аҡтарҙың» һәм «ҡыҙылдарҙың» көрәше башҡа төр формаларын ала (спецслужбалар көрәше{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008}}: Европа һәм СССР территорияһында РОВС ОГПУ-ға ҡаршы, НТС КГБ-ға ҡаршы).

 

=== Хронологик сиктәре ===

 

Граждандар һуғышының барышын үҙ-ара хәрби ғәмәлдәре, ҡатнашыусылар составы һәм тышҡы сәйәси шарттар менән айырылған 3 этапҡа бүлеп була:

Балтфлотта большевиктар үҙҙәренең контроле аҫтында булған Центробалтты булдыра. 1917 йылдың октябре — ноябрь башында Төньяҡ армияһының бөтә фронттарында большевиктар үларға буйһонған армияларҙа Хәрби-революцион комитеттарын (ВРК) ойоштора. Ленин яғына бөтә Рәсәй күләмендә большевиктарҙың совет власын урынлаштырыуында мөһим роль уйнаған 40 мең латыш уҡсылары күсә. Большевиктарҙың Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттары ғәскәрҙәрен еңеүе Юғары баш командующий ставкаһын юҡҡа сығарыуға шарттар тыуҙыра. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында эштәр башҡасараҡ бара.

 

 

1917 йылдың 23 декабрендә Тифлиста Кавказ армияһының съезы асыла, съезда ҡатнашыусылар, РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Комитетын (СНК) яҡлап, резолюция ҡабул итәләр.

Петроградтағы ихтилалдың еңеүе Рәсәйҙең бөтә эре ҡалаларында Советтарға властың күсеүенә баш булды. Мәҫәлән, Мәскәүҙә совет власы Петроградтан Ҡыҙыл гвардия отрядтарының килеүенән һуң урынлашты. Рәсәйҙең үҙәк райондарында Октябрь түңкәрелешенә тиклем урындағы Советтарҙың күпселеге большевиктарҙың ҡулында була (Иваново-Вознесенск, Орехово-Зуево, Шуя, Кинешма, Кострома, Тверь, Брянск, Ярославль, Рязань, Владимир, Ковров, Коломна, Серпухов, Подольск һ. б.), шуға күрә власты был ҡалаларҙа улар бик еңел ала. Ә бына Тула, Калуга, Түбәнге Новгород ҡалаларындағы Советтарҙа большевиктарҙың йоғонтоһо бик мөһим булмай һәм бында процесс ҡатмарлыраҡ үтә.

 

1917 йылдың 7—8 ноябрендә большевиктар ҡулына Нарва, Ревель, Юрьев, Пярну, артабан Прибалтиканың немецтар аҫтында булмаған биләмәләре күсә. Исколата пленумы (латыш уҡсылары) 21—22 ноябрҙә Совнарком власын таный. Валмиерҙа 29—31 декабрҙә Фрицис Розин етәкселегендә большевиктар яҡлы Латвия хөкүмәте төҙөлә.

 

Украин Үҙәк радаһы Украинала власты бөтә тулылыҡта алыу өсөн Ваҡытлы хөкүмәттең ҡолауы менән файҙалана. Уңышһыҙ большевистик ихтилалынан һәм Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәрҙе Киевтан сығарғандан һуң Үҙәк радаһы 7 (20) ноябрҙә 8 губерна территорияһында Украин Халыҡ Республикаһын (УНР) иғлан итә: [[Киев]], Волынск, Подольск, Херсон, Чернигов, Полтава, [[Харьков]], Екатеринослав Һәм Төньяҡ Таврияның өйәҙҙәрендә. УХР етәкселеге Рәсәйҙәге Октябрь ҡораллы түңкәрелеште танымай һәм Киевта автономиялы республикалары Федерацияһы сифатында яңы Рәсәй үҙәге булдырырға тырыша, һәм Рада Дон Ғәскәре атаманы Каледин менән союзға инергә ризалаша<ref name="mihut">{{книга|автор =д. и. н. [[Михутина, Ирина Васильевна|Михутина, И. В.]]|заглавие = Украинский Брестский мир. Путь выхода России из первой мировой войны и анатомия конфликта между Совнаркомом РСФСР и правительством Украинской Центральной рады|ссылка = http://www.modernlib.ru/books/mihutina_irina/ukrainskiy_brestskiy_mir/read/|место = М.|издательство = Европа|год = 2007|том = |страницы = |страниц = 288|серия = |isbn = 978-5-9739-0090-8|тираж = 1000}}</ref>.

 

 

6 (19) декабрҙә СНК контрреволюция менән көрәшеү өсөн Көньяҡ революцион фронтын булдыра. Фронт ғәскәрҙәре баш командующийы итеп В. А. Антонов-Овсеенко тәғәйенләнә<ref name=autogenerated311>Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Киев, 1979</ref>.

[[Севастополь]] ҡалаһында большевиктар власты 1917 йылдың 29 ғинуарында ала. 1918 йылдың 25—26 ғинуарында Симферополь ҡалаһы һәм бөтә [[Ҡырым]] яулана. Бында татар милләтсе частары ҡаршылыҡ күрһәтә. Массауи үлтерештәр һәм талауҙар башлана. Большевиктар Ҡырымда ай ярым эсендә 1000 кешене язалай {{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928|loc=[[s:Записки. Книга первая (Врангель)|Часть 1.]]

 

 

 

Алыҫ Көнсығышта шулай уҡ Советтар булдырыла, бөтә хакимлыҡ эшселәр, крәҫтиән һәм казак депутаттарының Алыҫ Көнсығыш крайы комитеты Советының ҡулында була<ref name="КакуринВацетис" />. Иркутскиҙа ғына Ваҡытлы хөкүмәт ғәскәрҙәре менән бик ҡаты бәрелештәр булып ала. Байкал аръяғында атаман Г. М. Семенов ихтилал күтәрә, әммә ул шунда уҡ тиерлек баҫтырыла. Казак отрядтарының ҡалдыҡтары Маньчжурия станцияһы яғына сигенәләр.

 

Төркөстанда, уның үҙәк ҡалаһы [[Ташкент]]та, власты урынлаштырыу еңел бирелмәй, ҡаты алыштар бер нисә көн дауамында бара. Большевиктар яғында тимер юлдары оҫтаханалары эшселәренең ҡораллы формированиелары торһа, уларға ҡаршы — урыҫ армияһы офицерҙары, кадеттар һәм прапорщиктар мәктәбе уҡыусылары. 1918 йылдың ғинуар — февралендә Сәмәрҡәнд, Чарджоу, Коканд автономияһы яулана, март башында — Семиречье казак дәүләте, артабан — бөтә Урта Азия, [[Ҡаҙағстан]], Бохара эмираты (Хиуа ханлығынан башҡа) большевиктарҙың контроле аҫтында була. Апрелдә Төркөстан АССР-ы иғлан ителә.

|[[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]]

Файл:Klim voroshilov.JPG|[[Ворошилов Климент Ефремович|К. Е. Ворошилов]]

</gallery></center>

 

Һөҙөмтәлә, 1918 йылдың август башында Учредителдәр йыйылышының территорияһы Сызрандан Златоустҡа тиклем һуҙыла. Уның контроле аҫтында Сенгилей, Бөгөлмә, Боғорослан, Бәләбәй, Быҙаулыҡ, Бөрө, Өфө булалар<ref name="Kappel">Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. — {{М}}: НП «Посев», 2007. — ISBN 978-5-85824-174-4</ref>.

 

 

=== Ҡыҙыл террор ===

 

 

[[30 август]]а [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]]ды үлтерергә маташалар, [[Петроград]] ЧК-һы рәйесе М. С. Урицкий үлтерелә. Террористик актарға ҡаршы большевиктар ҡыҙыл террор иғлан итә. ВЧК һәм уның урындағы органдары билдәле сәйәси һәм йәмғиәт эшмәкәрҙәрен, генералдар һәм офицерҙарҙы, дворяндар, буржуазия, интеллигенция һәм руханиҙар вёкилдәрен аманат итеп алалар. ВЧК хөкөмө менән Совет власына ҡаршы хатта һүҙ менән көрәшкәндәргә тиклем ҡырыла. Ғәйепләү өсөн социаль сығышы ла етерлек була. «Синфи дошмандар» өсөн лагерҙар ойошторола башлай (1920 йылдың аҙағына 100-ҙән артыҡ лагерҙар булдырыла, уларҙа яҡынса 75 мең кеше тотола). Ҡыҙыл террор «синфи сит элементтарҙы» ҡырыу һәм халыҡты ҡурҡытыу өсөн массауи ысул булып китә. Яйлап большевистик дәүләт аппаратының эшмәкәрләгендә әлегә тәртиптә булмаған ғәҙәттән тыш саралар үҙәклештерелгән диктатор идаралыҡ ысулдары һәм бөтә социаль төркөмдәргә һәм айырым кешеләргә ҡаршы йүнәлтелгән ойошҡан террор барлыҡҡа килә<ref>name="Данилин"</ref>.

Брест солохо буйынса Германияға күскән ерҙәрҙә [[Эстония]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Белоруссия]], [[Польша]], [[Украина]] дәүләттәре барлыҡҡа килә, һуңынан улар Антантаға йөҙөн боралар һәм үҙ армияларын булдыра башлайҙар.

Ҡыҙыл армияһы 1919 йылдың ғинуар уртаһына Прибалтиканың һәм Белоруссияның күпселек өлөшөн яулап ала һәм унда совет хөкүмәттәрен төҙөй.

 

=== Көнсығыштағы алыштар ===

</ref> А. В. Колчак Юденичты Төньяҡ-Көнбайыш фронтында большевиктарға ҡаршы һуғышҡан бөтә Рәсәй [[ҡоро ер ғәскәрҙәре|ҡоро ер]] һәм диңгеҙ ҡораллы көстәренә баш командующий итеп тәғәйенләй. 1919 йылдың 11 авгусында Таллинда Төньяҡ-Көнбайыш өлкәһенең Хөкүмәте төҙөлә (Министрҙар советы рәйесе, сит ил эштәре һәм финанстар министры — Степан Лианозов, хәрби министр — Николай Юденич, диңгеҙ министры — Владимир Пилкин һ. б.). Ошо уҡ көндә яңы хөкүмәт бының өсөн ҡорал һәм армия өсөн кәрәк-яраҡтар вәғәҙә иткән инглиздарҙың баҫымы аҫтында Эстонияның дәүләт бойондороҡһоҙлоғон таный һәм Финляндия менән дә һөйләшеүҙәр башлай. Әммә Колчактың Бөтә Рәсәй хөкүмәте финдарҙың һәм прибалттарҙың сепаратистик талаптарын ҡарауҙан баш тарта. Юденич К. Г. Э. Маннергеймдың Печенег ҡултығын һәм Көнбайыш Карелияны ҡушыу буйынса талабына ыңғай ҡарай, әммә Колчак баш тарта, ә Париждағы Рәсәй вәкиле С. Д. Сазонов Балтия янындағы губерналар үҙ аллы дәүләттәр итеп таныла алмай һәм Финляндияның да яҙмышы Рәсәйҙең ҡатнашлығынан тыш хәл ителә алмай, тип белдерә<ref>[http://www.regiment.ru/lib/C/33.htm ''Цветков В. Ж.'' Николай Николаевич Юденич] // «Вопросы истории», 2002. — № 9. — С. 37−59.</ref>.

Шулай ҙа Бөйөк Британия Төньяҡ-Көнбайыш хөкүмәтенә ярҙам күрһәтә.

 

Юденичтың Петроградҡа көҙгө һөжүме уңышһыҙ була. [[Рәсәй Федерацияһы|РСФСР]] һәм [[Эстония]] араһындағы Тарту солох килешеүенә ҡул ҡуйылғандан һуң Юденичтың Төньяҡ-Көнбайыш армияһының 15 мең һалдаты һәм офицеры ҡоралһыҙландырыла, артабан уларҙың 5 меңе тотола һәм концлагерҙарға оҙатыла<ref name=kup>[http://militera.lib.ru/memo/russian/kuprin_ai/01.html ''Куприн А. И.'' Купол Св. Исаакия Далматского]; [http://www.dk1868.ru/history/Kuprin.htm]</ref>. 1919 йылда Маннергейм хөкүмәте яңыртылғандан һуң Финляндия ла советтар менән килешеү юлдарын эҙләй башлай.

[[Файл:North2.jpg|thumb|«Козьма Минин» ледоколы Аҡ диңгеҙҙә. 1920 йыл]]

Аҡ армияның Төньяҡта формалашыуы үтә ауыр шарттарҙа бара, сөнки сәйәси етәкселектә һул (эсер-меньшевиктар) элементтары күселекте тәшкил итә.

 

 

Армия составы бик тиҙ арта бара, офицерҙарҙы әҙерләү өсөн британ һәм урыҫ хәрби мәктәптәре ойошторола, шулай уҡ Славян- Британия авиация корпусы, Ледовитый океан һәм йылға флотилиялары булдырыла, бронепоездар («Адмирал Колчак» һәм «Адмирал Непенин») төҙөлә. Әммә һуғышҡа һәләтлелек кимәле түбән булып ҡала, дезертирлыҡ һәм уға бәйле болалар арта бара.

 

== Һуғыштың өсөнсө этабы (март 1920 − октябрь 1922/1923 йылдың июне) ==

 

Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре 1919 йылдың яҙында көрәште [[Карелия]]ла, Прибалтикала һәм [[Белоруссия]]ла фин, герман, поляк, эстон, литва, латыш һәм аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренә ҡаршы алып баралар. Май уртаһында [[Петроград]] йүнәлешендә Төньяҡ корпусының һөжүме башлана. Аҡтар 7-се армия частарын ҡыҫырыҡлауға өлгәшәләр һәм Гдов, Ямбург һәм Псковты баҫып алалар. Прибалтика дәүләттәре Хөкүмәте уларҙың бойондороҡһоҙлоғон таныу шарты менән солох һөйләшеүҙәрен башларға ризалашалар. 1920 йылдың 2 февралендә Юрьевта Совет-эстон солох килешеүе төҙөлә. 1919 йылдың 14 мартында Украин фронты ғәскәрҙәре уң яр (правобережная) Украинала һөжүм башлайҙар. Март аҙағына УНР армияһы (Украина халыҡ армияһы) туҡтатыла, 6 апрелдә [[Одесса]] яулана, айҙың аҙағына [[Ҡырым]] да баҫып алына. Июндә украин фронты тарҡатыла. Көньяҡ фронты тылындағы ҡатмарлыҡтар менән Деникин оҫта файҙалана, уның ғәскәрҙәре май айында контрһөжүмгә күсә һәм Көньяҡ фронты армиялары Донбасc өлкәһен, Донбасcты һәм Украинаның бер өлөшөн ҡалдырып китергә мәжбүр итә. Июлдә Көньяҡ фронты 15 августҡа билдәләнгән контрһөжүмгә әҙерлек алып бара. Дон армияһының командованиеһы был операция тураһында мәғлүмәттәр табыуға өлгәшә. Операцияны булдырмау маҡсатында генерал Мамонтов корпусы 10 августа Көньяҡ армияһы тылдары буйлап рейд башлай. Көньяҡ фронты еңелеүгә дусар була. РКП (б)-ның Үҙәк комитеты Көньяҡ фронтты Көнбайыш фронты көстәре менән көсәйтергә була. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин үҙенең ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын Ҡырымда аҡгвардиясылар урыҫ армияһын ойоштора башлаған Врангелгә тапшыра.

В случае принятия вами означенного предложения, Революционный военный совет армий Южного фронта на основании полномочий, представленных ему центральной Советской властью, гарантирует сдающимся, включительно до лиц высшего комсостава, полное прощение в отношении всех проступков, связанных с гражданской борьбой. Всем нежелающим остаться и работать в социалистической России будет дана возможность беспрепятственного выезда за границу при условии отказа на честном слове от дальнейшей борьбы против рабоче-крестьянской России и Советской власти. Ответ ожидаю до 24 часов 11 ноября.

Моральная ответственность за все возможные последствия в случае отклонения делаемого честного предложения падает на вас.<br>

 

Тере көс һәм ҡорал өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫта, ҡыҙыл ғәскәрҙәре бер нисә көн Ҡырымды яҡлаусыларҙың оборонаһын емерә алмайҙар: 11 ноябрҙә генә аҡтарҙың оборонаһы йырыла. Ҡырымда Урыҫ армияһының һәм граждандарҙың эвакуацияһы башлана. Өс көн эсендә ғәскәрҙәр, уларҙың ғаилә ағзалары, [[Севастополь]], Ялта, Феодосия һәм Керчь диңгеҙ порттары халҡы 126 судноға тейәлә.

Хәрби ғәмәлдәр ваҡытында Донецк күмер бассейны, Баҡы нефть районы, Урал һәм Себер предприятиелары айырыуса ныҡ зыян күрәләр, күп кенә шахталар һәм рудниктар емерәләләр. Яғыулыҡ һәм сеймал етешмәгәнлектән заводтар туҡтала. Эшселәр ҡалаларҙы ташлап китергә һәм ауылдарға күсенергә мәжбүр булалар. Сәнәғәт етештереүенең кимәле 5 мәртәбәгә кәмей. Металлургия металды Петр I осорондағы кимәлдә етештергән.

А. И. Деникин үҙенең хәтирәләрендә большевиктарҙан зыян күргән Көнсығыш Украины хәлен тасуирлай: биш ай эсендә земство эше һәм ауыл хужалығына йөҙләп миллион аҡсаға торҙолар; финанс-иҡтисади тормош нигеҙенә тиклем ҡыйратыла; аҙыҡ-түлек сәйәсәте йыртҡыстарса төҫ ала, аҙыҡ-түлек диктатураһы ауылды тулыһынса бөлгөнлөккә төшөрә; заводтар һәм фабрикалар зыяраттарҙы хәтерләтә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=[http://www.nestormakhno.info/russian/denikin.htm Т. V., Гл. V.]}}.

 

Граждандар һуғышы осоронда аслыҡтан, ауырыуҙарҙан, террорҙан һәм алыштарҙа (төрлө мәғлүмәттәргә ярашлы) 8 миллиондан 13 миллионға тиклем кеше һәләк була, шул иҫәптән яҡынса 1 млн Ҡыҙыл армияһы яугирҙары. Илдән эмиграцияға 2 млн тирәһе кеше китә. Беренсе донъя һуғышынан һәм Граждандар һуғышынан һуң ҡарауһыҙ ҡалған балаларҙың һаны ҡырҡа арта. Бер мәғлүмәт буйынса, [[1921 йыл]]да Рәсәйҙә 4,5 млн ҡарауһыҙ бала иҫәпләнгән, икенсе мәғлүмәт буйынса - [[1922 йыл]]да яҡынса 7 млн <ref>''Рожков А. Ю.'' Борьба с беспризорностью в первое советское десятилетие // Вопросы истории, 2000. — № 11. — С. 134.</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==

{{примечания|2}}

 

== Әҙәбиәт ==

* [http://chronocon.org/ru/Russian_Civil_War Интерактивная карта Гражданской войны на проекте «Хронокон»]

* [https://prometej.info/blog/istoriya/krasnye-generaly-grazhdanskoj-vojny/ Красные генералы гражданской войны]