|
'''Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары''' — [[1917 йыл]]дағы революциялар осоронда үткән [[Ырымбур]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]], [[Өфө губернаһы|Өфө]] һәм башҡа губернагуберналар [[башҡорттар]]ының съездары. Улар башҡорт халҡының милли үҫешенең артабанғы стратегияһын билдәләгән.
[[Файл:Всебашкирский съезд.jpg|thumb|270пкс|III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы делегаттары . Ырымбур. 8—20 декабрь 1917.]]
Ҡоролтайға башҡорттар күпселекте тәшкил иткән волостарҙан икешәр делегат һайланған. Ҡоролтайҙарҙа крайҙың башҡа милләт вәкилдәренә ҡатнашыу рөхсәт ителгән.
== I Бөтә башҡорт ҡоролтайы ==
[[1917 йылдыңйыл]]дың 20-27 июлендә [[Ырымбур]]ҙа үткән Бөтә башҡорт ҡоролтайында, [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]], [[Һамар губернаһы|Һамар]], [[Пермь губернаһы|Пермь]] һәм Силәбе губерналарынан 70 тирәһе вәкил ҡатнаша. Нәҡ I Бөтә башҡорт ҡоролтайында Башҡурдистан автономияһыавтономияһын булдырыу өсөн [[Башҡорт милли хәрәкәте]] барлыҡҡа килә.
Ҡоролтай 6 кешенән ([[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Манатов]], Г. Мутин, [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. Мутин]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Мерәҫов]], [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. Ҡыуатов]], [[Йомағолов Харис Йомағол улы|Х. Йомағолов]]) торған [[Башҡорт мәркәз шураһы|Башҡорт үҙәк (өлкә) шураһын (советын)]] һайлай. Бирелгән тауыштар һөҙөмтәһендә Шәриф Манатов алға сыға һәм уны шураның беренсе рәйесе итеп һайлайҙар.
Ҡоролтайҙа Рәсәй федератив демократик республика составында милли-территориаль автономия булдырыу тураһында резолюция ҡабул ителә, волость советтарының (шура) эшмәкәрлеге, Бөтә Рәсәй ОйоштороуУчредителдәр Йыйылышынайыйылышына һайлауҙарҙа ҡатнашыу, аннексияларһыҙ һәм контрибуцияларһыҙ [[Беренсе донъя һуғышы]]н бөтөрөү, милли ҡораллы формированиелар ойоштороу, башҡорттарҙан тартып алынған ерҙәрҙе ҡайтарып биреу, [[Каруанһарай|Каруанһарай]]ҙы халыҡҡа ҡайтарып биреу, башҡорт халҡының иҫәбен алыу, милләттеңмилләт валютавалютаһын һәм мөлкәт фондын булдырыу, бөтә халыҡҡа түләүһеҙ урта белем биреү, ирҙәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың тиң хоҡуҡлылығы тураһында резолюциярезолюциялар ҡабул ителә<ref>''[[Касимов, Салават Фитратович|Касимов С. Ф.]]'' Всебашкирские курултаи // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.2. — Уфа: Башкирская энциклопедия., 2006, С.153.</ref>. Һуңғы резолюцияны индереүгә Һамар губернаһынан килгән делегат [[Ҡушаева Рабиға Йәнғол ҡыҙы]]ның доклады йоғонто яһаны.<ref>''В частности, она в своём докладе потребовала предоставить башкирским женщинам политические и гражданские права наравне с мужчинами. Несмотря на противодействие консервативной части курултая, многие предложения делегатки вошли в итоговую резолюцию съезда.''</ref>.
Киләһе ҡоролтайҙы [[Өфө|Өфө]]лә үткәрергә ҡарар ҡабул ителде.
== II Бөтә башҡорт ҡоролтайы ==
II Бөтә башҡорт ҡоролтайы 1917 йылдың 25-29 августа Өфөлә үтә. Унда йөҙгә яҡын делегат ҡатнашҡанҡатнаша. Ҡоролтай ҡабаттан Рәсәйҙең федератив-демократик ҡоролошло булырға тейешлелеген билдәләй һәм Шураны ҡабаттан һайлай: уның составы 12 кешегә арта, Шураның рәйесе итеп ҡабаттаншул уҡ [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы| Ш. Манатов]], ә урынбаҫары итеп [[Вәлидов Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы]] һайлана. [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н.Таһиров]], [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Х. Ғәбитов]], К. Кәрибов, А. Ғүмәров, [[Хәсәнов Ғәлиәхмәт Вәлимөхәмәт улы|Ғ. Хәсәнов]], [[Смаҡов Муса Ғәтиәтулла улы|М. Смаҡов]], Ф. Дәүләтшин, [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Ш. Бабич]], [[Атнағолов Сәләхетдин Саҙрый улы|С. Атнағолов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Мерәҫов]] — шура ағзалары, Ғ. Ғирфанов, [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Бикбов]], Ш. Биҡҡузин, [[Әлимғолов Арыҫланбәк Арыҫланғәли улы|А. Әлимғолов]] кандидаттар булып китәләр. Ҡоролтай Башҡорт Хөкүмәтенең даими резиденцияһын [[Каруанһарай]]ҙа ([[Ырымбур]] ҡалаһында), уның секретариатын [[Өфө]]лә ойоштора (секретариат башлығы — [[Әхмәҙуллин Фәтхей Әхмәҙей улы]]) һәм [[Силәбе]]лә (башлығы —[[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы]]). Ҡоролтайҙа башҡорттарҙың милли-территориаль автономияһын булдырыу мәсьәләһе күтәрелә: «Башҡорттар алдында милли-мәҙәни автономиянан тыш тағы ла ауырыраҡ маҡсат- милли-территориаль автономияны тормошҡа ашырыу мәсьәләһе ҡуйыла»<ref name=kurultay2>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/second_kurultai_august_25_30_1917/cultural_autonomy/ Из постановления II Областного съезда башкир «О национально-культурной автономии», г. Уфа, 25-30 августа 1917 г.]</ref>.
Съезда башҡорттарҙың милли берҙәмлеге һәм уларҙың социаль, мәҙәни һәм сәйәси тергеҙелеүе ; ''милли — территориаль автономияһын'' булдырған саҡтағы [[Башҡорт милли хәрәкәте|Башҡорт милли хәрәкәте]]нең тулыһынса һаҡланғанлығы тураһында резолюциялар ҡабул ителә. [[Ҡорбанғәлиев Мөхәммәт-Ғабдулхай|М.- Ғ. Ҡорбанғәлиев]] етәкселегендәге [[Силәбе өйәҙе]] делегаттары [[Татарҙар|татарҙар]]ҙың милли-территориаль автономияһын булдырыу буйынса ынтылыштарын ихтирам итеү һ. б. тураһында сығыш яһай. Шулай уҡ съезда [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]],[[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]] һәм [[Өфө губернаһы|Өфө губерна]]лары исеменән [[Бөтә Рәсәй Учредителдәр йыйылышы]] депутаттарына кандидаттар исемлеге раҫлана.
I һәм II Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары һөҙөмтәһендә [[Башҡорт мәркәз шураһы|Башҡорт өлкә (үҙәк) шуроһы (советы)]] һайлана<ref>{{книга
}}</ref> һәм [[Башҡорт (гәзит)|«Башҡорт»]] гәзитен сығара башларға ҡарар итәләр.
== III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы ==
== III Всебашкирский учредительный курултай ==
{{Викитека|:ru:Категория:3-й Курултай Башкурдистана|Постановления Учредительного курултая{{ref-ru}}}}
III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы 1917 йылдың 8—20 декабрендә Ырымбурҙа үтә, Башҡортостандың Ойоштороу ҡоролтайы тип исемләнә. Уның эшендә 223 делегат, шул иҫәптән 194 хәл иткес һәм 29 — кәңәш биреү тауыштары менән делегаттар ҡатнаша. Делегаттарҙың күпселеге башҡорт була, 44 урыҫ, сыуаш, татар һәм мариҙар берешәр делегат ебәрә.
III Всебашкирский курултай проходил 8—20 декабря 1917 года в Оренбурге, был назван Учредительным курултаем [[Башкурдистан]]а. В его работе участвовало 223 делегата, из них 194 делегата с решающим и 29 — с совещательным голосом. Подавляющее большинство делегатов было из башкир, 44 русских, по одному делегату направили на съезд чуваши, татары и марийцы.
Ҡоролтай Төркөстан һәм Ҡаҙағстандың Алаш автономияларының милли-территориаль автономияларын иғлан ителеүен ҙур ҡәнәғәтлек менән ҡаршы ала. Артабан [[Башҡорт АССР-ы]], [[Башҡортостан Республикаһы]] исемдәрен алған Башҡортостандың милли-территориаль автономияһын булдырыу III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайының һөҙөмтәһе булып тора.
Курултай с одобрением встретил провозглашение национально-территориальных автономий [[Туркестанская автономия|Туркестана]] и [[Алашская автономия|Казахстана]]. Результатами III Всебашкирского учредительного курултая было утверждение создание национально-территориальной автономии [[Башкурдистан]]а, которая в дальнейшем получила название [[Башкирская АССР]] и ещё намного позже — [[Республика Башкортостан]].
Съезда киләһе ваҡытта [[Оло Башҡортостан|«Оло Башҡортостан»]] территорияһы күләменә тиклем киңәйтеү шарттары менән [[Кесе Башҡортостан|«Кесе Башҡортостан»]] территорияһы сиктәрендә Башҡортостан автономияһы иғлан итеү; йыл һайын 15 ноябрь көнө автномия иғлан итеү Көнөн байрам итеү; федератив Рәсәй составына инеү; федератив Рәсәй сиктәрендә Башҡортостан, Ҡаҙағстан һәм Төркөстан араһында союздаш дәүләт төҙөү мөмкинлеге; Башҡорт үҙәк шуроһы вәкәләттәре; [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]]н һәм милицияны булдырыу тураһында резолюциялар ҡабул ителә.
На съезде были приняты резолюции об утверждении автономного Башкурдистана в границах территории [[Малая Башкирия|«Малой Башкирии»]], с условием его дальнейшего расширения до размеров территории [[Большая Башкирия|«Большой Башкирии»]]; о ежегодном праздновании 15 ноября Дня провозглашения автономии; о вхождении в состав федеративной России; о возможности создания союзного государства между Башкурдистаном, Казахстаном и Туркестаном внутри федеративной России; о полномочиях Башкирского центрального шуро; об организации [[Башкирское войско (1917—1919)|Башкирского войска]] и милиции; и др.
Из1917 постановленияйылдың III8-20 Учредительногодекабрендә курултаяЫрымбур башкирҡалаһында г.үткән Оренбург. 8—20III декабряБөтә 1917башҡорт годаойоштороу ҡоролтайының « ОбБашҡортостандың утвержденииавтономияһын автономиираҫлау Башкурдистанаһәм иуның еёхөрмәтенә» ознаменовании»ҡарарынан<ref name=kurultay3>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/resolution_third_kurultai/ постановления III курултая башкир г. Оренбург. 8-20 декабря 1917 г.]</ref>: <blockquote>Объявленную, 15 ноября Центральным Башкирским Шуро, '''территориально-национальную автономию Башкурдистана Курултай утверждает единогласно'''. В ознаменовании Башкурдистана открыть одно высшее медресе /университет/, один большой музей, назвав их именем Башкурдистана. В целях подготовки людей для Башкирского правительства назначить для высших учебных заведений двадцать стипендий. Десять стипендий из них использовать внутри России, остальные — за границей. Для осуществления этих мероприятий создать национальный «фонд», организовав подписку среди населения Башкурдистана. Приурочив к дням объявления свободы проводить в будущем торжества территориально-национальной автономии Башкурдистана. Провести праздник территориальной автономии после Рамадан-Гаида в северной части Орского уезда по речке Кукидель. /Утверждено 20-го декабря на 18 заседании</blockquote> .▼
Шулай уҡ кантон идаралығын, ерҙе, мәҙәниәтте, мәғарифты һәм фәнде дөйөмләштереү буйынса ҡарарҙар ҡаул ителә.
▲Из постановления III Учредительного курултая башкир г. Оренбург. 8—20 декабря 1917 года «Об утверждении автономии Башкурдистана и её ознаменовании»<ref name=kurultay3>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/resolution_third_kurultai/ постановления III курултая башкир г. Оренбург. 8-20 декабря 1917 г.]</ref>: <blockquote>Объявленную, 15 ноября Центральным Башкирским Шуро, '''территориально-национальную автономию Башкурдистана Курултай утверждает единогласно'''. В ознаменовании Башкурдистана открыть одно высшее медресе /университет/, один большой музей, назвав их именем Башкурдистана. В целях подготовки людей для Башкирского правительства назначить для высших учебных заведений двадцать стипендий. Десять стипендий из них использовать внутри России, остальные — за границей. Для осуществления этих мероприятий создать национальный «фонд», организовав подписку среди населения Башкурдистана. Приурочив к дням объявления свободы проводить в будущем торжества территориально-национальной автономии Башкурдистана. Провести праздник территориальной автономии после Рамадан-Гаида в северной части Орского уезда по речке Кукидель. /Утверждено 20-го декабря на 18 заседании</blockquote>
Съезда Башҡортостан Предпарламентының составы — [[Кесе Ҡоролтай|Кесе Ҡоролтай]] һайлана Башҡорт Хөкүмәтенең составы раҫлана<ref>{{книга
Принимались постановления относительно кантонного управления, социализации земли, культуры, образования и науки.
На съезде был избран состав Предпарламента Башкурдистана — [[Малый Курултай|Кесе-Курултая]] и утверждён состав Башкирского Правительства<ref>{{книга
|автор = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
|заглавие = Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
}}</ref><ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/members_of_the_pre_parliament/ Постановление III Всебашкирского учредительного курултая от 20 декабря 1917 года]</ref>.
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== См. также ==
* [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]]
== ЛитератураӘҙәбиәт ==
* {{книга
|автор = Юлдашбаев Б. Х.
}}
== ПримечанияИҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== СсылкиҺылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/9679-vsebashkirskie-kurultai|автор=[[Касимов, Салават Фитратович|Касимов С. Ф.]]}}
| 