Ассирия: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ассирия''' (аккад теле: {{lang|akk|''Aššur''}}, {{lang-ar|أشور}} ''{{lang|arLatn|Aššûr}}'', {{lang-he|אַשּׁוּר}} ''{{lang|he-Latn|Aššûr}}'', {{lang-arc|ܐܫܘܪ}} ''{{lang|arc-Latn|Ašur}}'', {{lang-arc|ܐܬܘܪ}} ''{{lang|arc-Latn|Atur}}'', [[Әрмән теле|әрмән]]: ''Ասոր Asor'', ассир.: ''Atur'') — Төньяҡ Ике йылға араһындағы (Междуречье) (хәҙерге [[Ираҡ]] территорияһында) боронғо дәүләт. Ассирия, б.э.т. XXIV—VII быуаттарҙа (яҡынса б.э.т. 609 йылда), Мидия һәм Вавилония уны ҡыйратҡанға саҡлы, ике мең йыл самаһы йәшәгәнйәшәй. Яңы Ассирия державаһы бөйөк дәүләте (б.э.т. 750—620 й.) кешелек тарихында беренсе империя булып һанала.

Б.э.т. IX быуаттың тәүге яртыһында ассирийлылар хәрби баҫып алыу походтарын башлағанбашлай. Улар бөтөн [[Месопотамия]]ны, Фәләстанды һәм Кипрҙы, хәҙерге [[Төркиә]] һәм [[Сүриә]], шулай уҡ [[Мысыр]] территорияларын (уны 15 йылдан юғалтҡандар) яулап алғандарала. Яуланған ерҙәрҙә, яһаҡ түләү йөкләмәләрен һалып, провинциялар барлыҡҡа килтергәндәркилтерәләр, ә иң оҫта һөнәрселәрҙе ассирия ҡалаларына күсергәндәр.күсерәләр (моғайын, шуға күрә лә Ассирия сәнғәтенәсәнғәтендә тирә-яҡ халыҡтар мәҙәниәттәренең йоғонтоһо һиҙеләһиҙеләлер). Ассирийлылар үҙҙәренең империяһында, бөтөн баш күтәреүселәрҙе көсләп күсереп депортация һәм ҡаты язалап, бик ҡанһыҙ идара иткәнитә.

Ассирия б.э.т. VIII быуаттың өсөнсө сирегендә Тиглатпаласар III (б.э.т. 745—727 йй.) идара иткән осорҙа иң ҡеүәтле үҫешкә өлгәшкәнөлгәшә. Уның улы Саргон II Урартуны ҡыйратҡанҡыйрата, Төньяҡ Израиль батшалығын яулағаняулай һәм батшалыҡ сиктәрен Мысырға саҡлы киңәйткәнкиңәйтә. Уның улы Сеннахериб Вавилондағы ихтилалдан һуң был ҡаланы ер менән тигеҙләгәнтигеҙләй. Иҫ киткес ҡупшылығы менән күҙҙең яуын алған үҙе төҙөткән Ниневияны баш ҡала итеп һайлағанһайлай. Ҡала биләмәләре байтаҡҡа арттырылғанарттырыла һәм ҡеүәтле нығытмалар ҡалҡып сыҡҡансыға, яңы һарай төҙөлгәнтөҙөлә, ғибәҙәтханалар яңыртылғаняңыртыла. Ҡаланы һәм уның тирә-яғындағы баҡсаларҙы яҡшы һыу менән тәьмин итеү маҡсатында, бейеклеге 10 м булған һыу үткәргес акведук ҡоролғанҡорола.

Баш ҡалаһы Ниневия (хәҙерге Мосул ҡалаһы яны) булған Ассирия II меңйыллыҡ башынан алып яҡынса б.э.т. 612 й. саҡлы, Мидия һәм Вавилонияның берләшкән ғәскәрҙәре тарафынан емертелгәнсе, йәшәгәнйәшәй. Шулай уҡ Ашшур, Калах һәм Дур-Шаррукин («Саргон һарайы») ҙур ҡалалар булғанбула. Тотош идаралыҡ Ассирия батшалары үҙ ҡулында тулайым идаралыҡты туплаған булғанбула — улар бер үк ваҡытта баш ҡанбабалар (верховный жрец) һәм хәрби башлыҡ юғары вазифаһын биләгәнбиләй, хатта ҡайһы бер ваҡытта — казначей ҙа булғанбула. Өҫтөнлөк менән файҙаланған привилегированныеӨҫтөнлөклө хәрби етәкселәр батша кәңәшселәре булғанбула (провинция идарасылары управляющий итеп(управляющие), мотлаҡ армияла хеҙмәт иткәниткәндәр һәм батшаға яһаҡ түләгәндәр ҡуйылған). Игенселек менән ҡолдар һәм бойондороҡло хеҙмәтселәр шөғөлләнгәншөғөлләнә.

* ''Иҫке ассирий осоро (яҡынса б.э.т. 2600—1392 йй.), ҡайһы берҙә ике осорға бүләләрбүленә:''

** ''Иҫке ассирияассирий осоро'' (яҡынса б.э.т. 2000—1392 йй.) Пузур-Ашшур I династияһынан башлап {{comment|батшалыҡ|империя}} сифатында тиеү дөрөҫ булмай, Ашшур номовый дәүләт булараҡ һаҡланған;

Тәүҙә, Иҫке Вавилон осоронда, Ашшур сағыштырмаса ҙур булмағанбулмай, номовый, сауҙагәрҙәр төп ролде уйнаған башлыса сауҙа дәүләте үҙәге булғанбула. Б.э.т. XVI быуатҡа саҡлы Ассирия дәүләте «алум Ашшур», йәғни «Ашшур халҡы йәғни общинаһы» тип аталғанатала, а батша титулы фәҡәт Ашшур аллаһтың эпитеты булғанбула. Ашшурҙың иң боронғо тарихы (б.э.т. XXI быуатына саҡлы). деталдәрҙә билдәһеҙ. ''Иҫке Ассирия осоро ''тигән төшөнсә күбеһенсә яһалма булып тора, сөнки был ваҡыт арауығында Ассирия әлегә булмаған да. Ҡайһы бер йөҙйыллыҡтарҙа тарих локаль рәүештә бөтөнләй сәйәси үҙаллылығы булмаған Ашшурҙа барғанбара. Шуға ҡарамаҫтан, иң һуңғы ассирия сығанаҡтары батшалар исемлегенә Ашшурға эйә булған державаларҙың гегемон батшаларының исемен дә индергән. Исемлеккә шулай уҡ, ҡәтғи әйткәндә, Ашшурҙың монарх тип атарлыҡ булмаған үҙ аллы ишшиаккумдарынишшиаккумдары да индергәнла булғандариндерелгән. Дөйөм алғанда, Ассирияның был осорон, хронологик уңайлылыҡ маҡсатында, тарихҡаса тиклемге дәүер тип атау ҡабул ителгәнителә.

Б.э.т. 3-сө меңйыллыҡтың икенсе яртыһында [[Ғәрәбстан ярымутрауы]]нда климатклиматтың үҙгәреүе менән бәйле, {{comment|сим улдары|семит}} ҡәбиләләренең [[Евфрат]]тың урта ағымы һәмағымына, артабан төньяҡҡа һәм көнсығышҡа күсенеүенә килтергәнкилтерә. {{comment|Сәми улдары|семиттарҙың}} төньяҡ төркөмөнә үҙенең сығышы һәм теле менән Месопотамияның Евфраттың Тигр йылғаһына яҡынлашҡан ерендә ултырған аккадтар тип аталған ҡәбиләләр менән тығыҙ бәйләнгән боронғо ассирийлылар ҡарағанҡарай. АссирийлыларУлар аккад теленең төньяҡ диалектында һөйләшкәнһөйләшә. Ассирийлылар Урта Тигрҙа (моғайын, субарей торағы йәки шумер колонияһы урынында) төҙөгән беренсе ҡаланы улар үҙҙәренең юғары аллаһы Ашшур исеме менән Ашшур тип атағанатай. Һуңғараҡ, б.э.т. XV быуатынабыуатҡа саҡлы, Ассирия дәүләтенең нигеҙен тәшкил иткән ҡалаларға (Ниневия, Ашшур, Арбела һ. б.) нигеҙ һалынғанһалына.

Ашшур һис шикһеҙ Аккад (б.э.т. XXIV—XXII бб.) батшалығына ингәнинһә лә, дәүләт эсендә әллә ни әһәмиәте лә булмағанбулмай. Аккад ҡолатылғандан һуң, Ашшур, емерелгән булһа ла, Месопотамияның гутийҙар яулап алған үҙәктәренән киҫелеп ҡалғанлыҡтан, ихтимал, ҡыҫҡа осор бойондороҡһоҙлоҡта йәшәгәнйәшәй. Һуңынан, б. э. т. XXI быуатта Ура III династияһы («Шумер һәм Аккад батшалығы») державаһына ингәнинә, Зәрҡүм наместнигының, "Ура батшаһы ҡоло"ноң, шул уҡ быуат менән билдәләнгән яҙыуы һаҡланғанһаҡлана. Күрәһең, династияның йылъяҙмаларында тап шул Ашшур ''Шашрум'' — «''Шүлгә батша Шашрумды юҡ иткән йыл''», «''Амар-Суэн батша икенсе тапҡыр Шашрумды һәм Шурудхумды юҡ иткән йыл''», беренсе тапҡыр яулап алыу менән бәйле, б.э.т. 2052 йыл тирәһендә, икенсе тапҡыр б.э.т. 2040 йыл тирәһендәге күтәрелеш менән бәйле, — телгә алынғаналына. Яҡынса б.э т. 2034 йылда Урта {{comment|Ике йылға араһы|Междуречье}} аша {{comment|әмөриҙәрҙең|амореев}} баҫып алыуы башланғанбашлана, Шу-Суэн уларға ҡаршы тороу маҡсатында Евфраттан Тигрға саҡлы «гипс» сүллеге ҡыры буйлап диуар төҙөгәнтөҙөй, уның Ашшур өҫтөнән контроль юғалтыу ваҡыты аныҡ билдәле түгел (Шу-Суэндың сановниктарының береһе Арбеланы контролдә тотҡан). Әмөриҙәр урап үткән Ашшур бары Ибби-Суэн дәүерендә азат булғандырбулыуы ихтимал. Күпмелер ваҡыт эсендәваҡытҡа ҡаланы хурриттар биләгән булырғабиләүе тейешмөмкин, ә хөкөмдар Ушпия идаралығы был ваҡытҡа (б.э.т. XXI аҙағы) йәки иртәрәк дәүергә ҡараған тип фаразларға була.