Википедия

Тунис: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
4 юл:
|Родительный падеж=Тунистың
|Герб=Coat of arms of Tunisia.svg
|Язык= [[Ғәрәп теле|ғәрәп]]
|Столица=[[Тунис (ҡала)|Тунис]]
|Дата независимости=[[20 март]], [[1956]]
|Независимость от=[[Франция|Франциянан]]нан
|Крупнейший город=[[Тунис (ҡала)|Тунис]]
|Должности руководителей=Президент<br />Премьер-министр
|Руководители=Монсеф Марзуки<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2011/12/12/tunisia/|title=Новым президентом Туниса избран Монсеф Марзуки|date=12 декабря 2011|publisher=Лента.ру|accessdate=2011-12-13}}</ref><br /> [[Лараед, Али|Али Лараед]]<ref>{{cite web|url=http://vesti.az/news/148928|title=Назначен новый премьер-министр Туниса &#124; Vesti.az &#124; Главные новости Азербайджана &#124; Новости Азербайджана|accessdate=2013-03-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FHAwu0dD|archivedate=2013-03-21}}</ref>
|Государственная религия=[[ислам]], [[сөннилек|сөнни]]лек
|Место по территории=89
|Территория=163 610
41 юл:
'''Тунис Республикаһы''' — {{lang-ar2|الجمهورية التونسية}} (әл-Жүмһүриә әт-Тунисиә) — Төньяҡ [[Африка]]лағы дәүләт.
Баш ҡалаһы — [[Тунис (ҡала)|Тунис]]. Дәүләт теле — [[ғәрәп теле]].{{Переход|#Телдәр|1}}
[[2010 йылғыйыл]]ғы халыҡ һанын алыу мәғлүмәттәре буйынса, илдә 10 миллиондан ашыу кеше йәшәй, территорияһы — 163 610 км².
Халыҡ һаны буйынса исемлектә донъя йөҙөндә 79-сы урында{{Переход|#Халҡы|1}}, биләгән майҙаны буйынса — 91-се урында.{{Переход|#Географик урыны|1}}
 
Унитар дәүләт, президент республикаһы. [[2014 йылдыңйыл]]дың 31 декабренән президент вазифаһын Беджи Каид Эс-Себси биләй.{{Переход|#Сәйәси ҡоролошо|1}} 24 административ-территориаль берәмеге бар{{Переход|#Административ бүленеше|1}}
 
Төнъяҡтан һәм көнсығыштан [[Урта диңгеҙ]]гә сыға, көнбайыштан — [[Алжир]], көньяҡ-көнсығыштан [[Ливия]] менән сикләшә. Илдең өстән бер өлөшө [[Атлас тауҙары]]ның көнсығыш яғын биләй, ҡалған өлөшө саванналарҙа, башлыса сүллектәрҙә урынлашҡан.{{Переход|#Географик урыны|1}}
52 юл:
Тотороҡло үҫешә барған иҡтисадлы аграр-индустриаль ил. [[ЭТП]] кимәле һатып алыу мөмкинлеге буйынса 2011 йылда 100,3 миллиард [[АҠШ доллары]] тәшкил итә (халҡының йән башына 9500 АҠШ доллары). Аҡса берәмеге — тунис динары.{{Переход|#Иҡтисады|1}}
 
1705 бойондороҡһоҙ Тунис дәүләте барлыҡҡа килгән, уға Хөсәйниҙәр затынан бейҙәр хакимлыҡ иткән. Улар солтанды бары тик дин башлығы итеп таныған. 1881—1883[[1881]]—[[1883]] йылдарҙа [[Франция]] Тунисҡа үҙ протекторатын көсләп таға, илде үҙенең колониаль империяһы биләмәһенә индерә.{{Переход|#Тарихы|1}}
 
== Тарихы ==
59 юл:
Тәүтормош кешеләренең Тунис биләмәләрендәге иң боронғо төйәктәре 200 000 мең йылдар элек үк барлыҡҡа килгән (Келибия районы, Бон мороно).
 
Б.э. тиклем 6000 йылдар самаһы әүәл боҙлоҡ дәүеренән һуң сүллек барлыҡҡа килгән ([[Сахара]]) сүллеге барлыҡҡа килгән.
 
Б.э. тиклем 4500 йыл элек Тунистың Гафса районында капсийҙар төйәкләнә.
78 юл:
1534 йылда [[Сәлим I]] идара иткән [[Осман империяһы]] экспансияһы осоронда төрөк флотының баш командующийы Хәйр-әд-Дин Барбаросса Тунисҡа баҫып инә, әммә бер йылдан Тунис герман-рим императоры Карл V Габсбург тартып ала.
 
1568 йылда Ғосман империяһы (Сәлим II) корсары Кылыч Али-паша [[Алжир]]ҙан ҡоро ер юлы менән ҙур булмаған ғәскәр ебәрә, Хафсидтарҙан Тунисты тартып ала. 1573 йылда Австриялы Һуан испандар ярҙамы менән Тунисты яулай, әммә 1574 йылда османдар яңынан Тунисҡа бәреп инә. Тунис [[Осман империяһынаимперияһы]]на баш һала.
 
Мәгәр XVI быуаттан төрөк солтаны хакимлығының исеме генә тороп ҡала — ғәмәлдә 1612 йылда барлыҡҡа килгән Мурадиҙар затынан бойондороҡһоҙ бейҙәр илгә идара итә. 1705 йылда было бойондороҡһоҙ Тунис дәүләте барлыҡҡа килә, уға Хөсәйниҙәр тоҡомо идара итә, улар төрөк солтанын дини башлыҡ — имам итеп кенә таный. 1881—1883 йылдарҙа [[Франция]] Тунисты үҙ протекторатына тартып ала һәм үҙ колонияһына әүерелдерә.
90 юл:
* Мөхәммәд VIII әл-Әмин (1943—1957)
 
[[1957 йылдайыл]]да монархия юҡҡа сығарыла.
 
[[1960]]-сы йылдар башынан илдә ғәмәлдә бер партиялы режим урынлаша. Был партия Нео-Дустур, 1964 йылда Социал-демократик тигән исем ала.
 
[[1987 йылдайыл]]да илдә Йәсмин ихтилал була, илдең күп йылдар идара иткән Хәбиб Бургиба, (ул туҡтауһыҙ етәкселәрҙе алмаштырып тороуы менән билдәле), иҡтисади көрсөк һәм дини баҫым барған шарттарҙа төп министрҙар һәм көс ведомстволары менән һүҙ беркетеп премьер-министр Зин әл-Әбидин Бен Али уны властан бәреп төшөрә. Икенсе йылына Бургиба осорондағы иң мәғәнәһеҙ ҡарарҙарын һәм йүнәлештәрен сикле генә реформалайҙар. Ил етәкселеге бер партия системаһынан формаль рәүештә генә күп партиялылыҡ иғлан итә, шул рәүешле ауыр эҙемтәләрҙән ҡотола ала һәм идара итеүҙе ҡулдан ысҡындырмай. Ил көнбайыш сәйәсәте үткәрә башлай, һәм ислам фундаментализмы менән көрәшә.
 
[[2011 йылдыңйыл]]дың 8 февралендә Тунистағы болғаныштар (2010—2011[[2010]]—[[2011]]) осоронда президент Бен Али илдән ҡаса<ref>[http://www.fontanka.ru/2011/01/15/015/ Президент Туниса низложен]</ref>. Был ваҡиғаларға икенсе Йәсмин ихтилалы исеме бирәләр<ref>[http://www.russian.rfi.fr/v-mire/20110115-tunis-zhasminovaya-revolyutsiya-i-chto-budet-dalshe Тунис: «Жасминовая революция» и что будет дальше?]</ref>. Ғәҙәттән тыш хәл режимы илдә 2011 йылдың ғинуарынан 2014 йылдың мартына тиклем дауам итә.<ref>[http://www.tourprom.ru/news/24207/ В Тунисе отменили режим ЧП, рассчитывая на большой турпоток — Туристические новости от Турпрома]</ref>
 
==== Бөгөнгө хәле ====
[[2015 йылдыңйыл]]дың 18 мартында Туниста теракт эшләнә, Бардо ҡалаһының милли музейында 20-нән ашыу кеше үлтерелә. <br />
[[2015 йылдыңйыл]]дың 26 июнендә Сусала «Riu Imperial Marhaba» ҡунаҡханаһы биләмәһендә теракт була. Ул Сусаның Эль-Кантави рекреацияһына инә. Ҡунаҡхана биләмәһенә ярҙағы ҡомлоҡ яғынан ҡораллы террорист килеп инә лә осраған бер кешене атып үлтерә. 38 еше һәләк була, 39 яралана.
 
== Сәйәси ҡоролошо ==
138 юл:
 
== Географик урыны ==
Тунистың иң түбән ере  — Әл-Гәрсә (диңгеҙ кимәленән 17 м түбәнерәк), ә иң бейеге — Шамби тауы (1544 м). Майҙаны буйынса ул [[Мәғриб]]тә иң бәләкәй ил.
 
Тунистың климаты — төньяҡта урта диңгеҙ субтропигы, яр буйында, көньяҡта һәм эске райондарҙа — тропик сүллектәре. Ғинуарҙа уртаса температура +10 °C — төньяҡта һәм +21 °C — көньяҡта, июлдә +26 °C нтөньяҡта һәм +33 °C — көньяҡта. Яуым-төшөм- көньяҡта 100  мм, таулы райондарҙа 1500 мм-ға тиклем, ҡайһы бер сүлле райондарҙа йылдар буйы ла яумай. Яр буйында эҫелек диңгеҙҙән килгән бриз арҡаһында бер аҙ һүрелгәндәй тойола, ғәмәлдә был улай түгел. Сүлле райондарҙа төндә хатта яҙын һәм көҙөн ҡырауҙар төшкөләй, шул уҡ ваҡытта көндөҙ температура +25…+27 °C етә. Был илгә иң яҡшыһы сентябрь-ноябрь һәм март-июнь айҙарында килеү.
 
== Административ бүленеше ==
157 юл:
Сәнәғәт министрлығы Тунистың нефть сәнәғәтен көйләп тора. L’Enterprise Tunisienne d’Activites Petrolieres (ETAP) — дәүләт нефть компанияһы, ә Société Nationale de Distribution du Pètrole (SNDP) — милли маркетинг дистрибьютор компанияһы булып тора<ref>[http://www.mbendi.com/indy/oilg/af/tu/p0005.htm Oil and Gas in Tunisia — Overview]</ref>.
 
Туниста «Бритиш Газ» — иң ҙур сит ил инвесторы. Miskar төбәгендә газ сығарыу буйынса акцияларҙың 100 % — уныҡы. Был күләм илдәге тәүлек ихтыяждың 80 %-ын тәшкил итә.<ref name=autogenerated1 />.
 
== Транспорт ==
[[Файл:Bahnhof Sfax.jpg|thumb|210px|left| [[Сфакс]] станцияһында килгән поезд [[Тунисские железные дороги|SNCFT]]]]
 
{{main| Туниста транспорт}}
Илдә һигеҙ халыҡ-ара аэропорт, барлығы - — 29 (на 2013 год).<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ts.html#Trans The World Factbook<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Илдең иң эре аэропорттары: Энфида, Тунис-Карфаген халыҡ-ара аэропорт, Хәбиб Бургиба исемен йөрөткән Монастир ҡалаһы аэропорты һ.б.
 
SNCFT компанияһы идара иткән Тунис тимер юлдары селтәренең оҙонлоғо ({{lang-fr|Société Nationale des Chemins de Fer Tunisiens}}), 1900 1900 км-ҙан оҙонораҡ, шуларҙан киң колеялыһы (1435 мм) — 473 км<ref name="bse26">Большая советская энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 26. Тихорецк — Ульяново. 1977. 624 стр., илл.; 46 л. илл. и карт.</ref> 1674 км -км — 1000 мм киңлек колеялы.
 
Халыҡ-ара йөк ташыу диңгеҙ транспорты менән башҡарыла. Илдең төп порттары: Хальҡ-әл-Үәд, Сфакс, Бизерта, Сехира, Сус<ref name="bse26" />.
 
== Халҡы ==
181 юл:
=== Аш-һыу ===
 
==== Иҫерткес эсемлектәр ====
Ғәҙәттә мосолмандар иҫерткес ҡулланмай, мәгәр Туниста был мәсьәләгә бармаҡ аша ҡараусандар. Илдә шәкәрһеҙ (сухие) һәм әҙ шәкәрле шараптар (столовые) етештерелә. Громбалия ҡалаһында үҙәк майҙанда йөҙөм тәлгәше рәүешендәге һәйкәл ҡуйылған. Был ҡалала һәр сентябрь шарап фестивале үткәрелә. Туниста берҙән-бер милли һыра бренды  — «Celtia» етештерелә. ных напитков Тунисатың милли эсемлектәре иҫәбенә «Tibarin» хөрмә ликеры , цитрус ликеры «Cedratine» һәм инжир араҡыһы «Boukha» инә. Шәкәрһеҙ ҡыҙыл «Magon» шарабына ихтыяж юғары. .
 
=== Байрамдар һәм даталар ===
* 14 ғинуар — Революция көнө
* 20 март — Бойондороҡһоҙлоҡ көнө
Юл 189 ⟶ 190:
* 9 апрель — Шәһиттәрҙе хәтерләү көнө
* 1 май — Хеҙмәт байрамы
* 25 июль  — Республика иғлан итеү көнө 
* 13 август  — Ҡатын-ҡыҙҙар көнө
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тунис» битенән алынған