Элам: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) |
З. ӘЙЛЕ (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
[[Файл:Elam Map.jpg|frame|Элам дәүләте (ҡыҙыл төҫтә) һәм йәнәш биләмәләр]]
'''Элам (Йылам)''' ({{lang-sux|Ним}}, {{lang-akk|Эламту}}, (Йылам теле
== Библияла Элам (Йылам) ==
Библияға ярашлы, Йылам (Элам ырыуын башлаусы) семит була. ({{Библия|Быт|10:22}}). Ҡолатылғанға ҡәҙәре Содом һәм Гоморра Сенар батша менән берлектә һуғышҡан элам батшаһы Кедорлаомер ғәскәре һөжүменә дусар була ({{Библия|Быт|14:1-11}}). Эламиттар уҡсылары менән дан тота ({{Библия|Иер|49::35}}). Әммә уларҙан еңеләләр, бер өлөшө
Элам ерендә Сузы ҡалаһы була ({{Библия|Дан|8:2}}).
11 юл:
== Элам теле ==
Барлыҡҡа килеүе йәһәтенән элам теле
== Элам тарихы ==
Элам тарихын шартлыса ике быуатты эсенә алған өс осорға бүлергә була. Беренсе осорға тиклемге ваҡыт протоэлам осоро булараҡ билдәле:
* Протоэлам осоро: Сузы тирәһендә
* Иҫке элам осоро: б.э.тиклем 2700
* Яҡындағы элам осоро: б.э. тиклем 1500
* Неоэлам осоро: б.э. тиклем 1100
== Һүрәтләмә ==
Йылам тип борон Ҡарун һәм Керһә йылғаларының тау үҙәне аталған. (Хәҙерге көндә йылғалар Тигр йылғаһынан көнсығыштараҡ Фарсы ҡултығының ҡороған уйпатына ҡоя). Шулай уҡ Йылам тип эргә-тирәләге тау райондары
Беҙҙең эраға тиклем III быуаттағы шумер-аккад сығанаҡтарынан бер-нисә элам ҡала-дәүләте билдәле:
Беҙҙең эраға тиклем II меңйыллыҡта Шушен (Шушун) һәм Анчан Йылам дәүләтенең мөһим өлөшө тип һанала; элам батшалары үҙҙәренең атамаларында гел ошо ике ҡаланы телгә алған. Шушен
=== Аван династияһы ===
Йылам (Элам) дәүләте хаҡындағы тәүге мәғлүмәттәр яҡынса б.э. тиклем XXVII быуат ахыры
Беҙҙең эраға тиклем 2500 йылдар тирәһендә шумер ҡалаһы Киштың хакимдары эламдың өҫтөнлөк итеүенән ҡотолалар. Был ваҡытта Аванда яңы династия нығынған була. Уны, ахыры, Пели нигеҙләгән. Әйткәндәй, был осор тарихы аныҡ түгел.
Беҙҙең эраға тиклем 2300 йылдарҙа Эламды Аккад дәүләте яулай. Әммә аккадлылар илде буйһондора алмай һәм бер нисә йылға ҡалдырып торорға мәжбүр була. Аккадтың яңы батшаһы Римуш Эламды яңынан яулай һәм тулыһынса тиерлек юҡҡа сығара.
Әлдән-әле баҫҡынсылар ебәреп торһалар ҙа, Аккад батшалары Эламды ысынлап та буйһондора алмайҙар. Ахырҙа, Нарам-Суйын батшаһы Маништушуның ике туған ҡустыһы эламлылар менән яҙма килешеү төҙөргә мәжбүр була. Был килешеү буйынса Элам тышҡы сәйәсәтен Аккад батшалығы менән яраҡлаштыра әммә үҙаллылығын һаҡлай. Был тарихта билдәле тәүге халыҡ-ара килешеү була. Ул эламса, әммә аккад шына яҙмаһында яҙылған. Шына яҙмаһы ошо дәүерҙән алып Эламда ла ҡулланыла башлай.
Аван династияһының һуңғы вәкиле Кутик-Иншушинак ваҡытында, Аккад Гутийҙар ырыуы ҡыҫымынан еңелгәндә Элам үҙаллылығын киренән яулай ала. Әммә Гутийҙар Эламға ла баҫып инә. Нәтижәлә дәүләт бер нисә өлкәгә бүленә. Бары тик йөҙ йылдан һуң ғына ҡушылалар һәм Элам Симашки династияһы етәкселегендә яңынан күтәрелә башлай<ref>[http://www.world-history.ru/countries_about/461/801.html Аккад. Образование государства и правление Саргонидов] // Всемирная история</ref>.
=== Симашки династияһы ===
Тиҙҙән, Аван батшалығы тулыһынса тарҡалғас, Эламды Ур батшаһы Шулгә яулап ала. Бер нисә тиҫтә йылдар дауамында илгә шумер чиновниктары хужа була. Бары тик Ур батшаһы Шу-Суйән дәүерендә элам ҡалаһы Симашкиның хакимы булып Гирнамме телгә алына.
Гирнамменан һуң килеүсе Энпилухан Урҙан айырылырға көс таба һәм Аван, Сузы ҡалаларын яулай. Энпилуханды тиҙҙән шумер ғәскәре әсирлеккә алһа ла, был мәлгә Элам инде тулыһынса шумер хакимлығынан азат була. Ур гарнизондары тулыһынса ҡыуыла, ә шумерҙарға илдән ҡасырға ғына ҡала.
Хутрантемпти батшалары етәкселегендә эламиттар Междуречье биләмәһенә баҫып инә башлай һәм тиҙҙән Урҙан үҙҙәрендә хакимлыҡ иткәндәре өсөн үстәрен ҡайтаралар. Урҙың III династияһы батшаһы Ибби Суйын элам ғәскәренән еңелә. Элам гарнизондары Ур һәм Шумерҙағы башҡа эре ҡалаларға урынлаша. Әммә бер нисә йылдан уларға был ерҙәрҙән кире китергә тура килә.
49 юл:
=== Сүккәл-махи (Эпартидтар) династияһы ===
Династияға нигеҙ һалыусы —
Хакимлыҡ Эламда триумвират тәртибендә ҡорола. Илдә бер юлы өс хаким була: 1)
Элам ул дәүерҙә Вавилония һәм Аккад батшалығы менән һуғыш алып бара. Беҙҙең эраға тиклем XV быуат башында сүккәл-мах династияһы юҡҡа сыға. Эламды касситтар яулап ала. Бары тик йөҙ йылдан һуң ғына Элам Аншана һәм Сузы батшалары етәкселегендә үҙаллылыҡ яулай.
=== Аншана һәм Суза батшалары (Игехалкид һәм Шутрукидтар) династияһы ===
Һис шикһеҙ был элам тарихындағы данлыҡлы осор. Иң күп археологик ҡомартҡылар, атап әйткәндә
Яңы Элам династияһында ул осорҙа урындағы зыялылар араһындағы аңлашылмаусанлыҡ кәмей һәм үҙәк хакимлыҡ нығына. Беҙҙең э.т. XIII быуат башынан яңы элам яулап алыуҙары башлана. Эламиттар Диял йылғаһы буйындағы ҙур өлкәне яулайҙар. Шулай уҡ Эшнунн ҡалаһын да яулайҙар. Ошо өлкә аша Двуречьенан Иран таулыҡтарына карауан юлы үтә. Эламиттарҙың был еңеүҙәре Вавилонияла кассит династияһы кризисын тыуҙыра һәм Элам тулыһынса вавилон хакимлығынан ҡотола.
Беҙҙең эраға тиклем 1157 йылда Вавилондағы кассит династияһы юҡҡа сыға, әммә Элам Вавилонияны тулыһынса буйһондора алмай.
Шилхак-Иншушинак батша элам биләмәһен киңәйтә. Бигерәк тә Загра тауы тирәһендә. Ул хатта Ассирияға баҫып инә. Ассирий ҡалаһы Экаллатене яулай.
Беҙҙең эраға тиклем 1130 йылда Вавилон батшаһы Навуходоносорҙан Элам еңелә (Улай йылғаһындағы алыш). Һуңынан Вавилон да баш һала. Б.э.т. XII быуат ахырында ике ил дә, Элам һәм Вавилон, бөлгөнлөккә төшә. Вавилон абруйын юғалтмаһа ла, Элам бынан ары өс быуат буйына тарихи яҙмаларҙа телгә алынмай.
71 юл:
'''I.''' Хумбан-тах-рах (б.э.т. 760—742 йылдар), династияны башлаусы.
'''II.''' Хумбан-никаш (б.э.т. 742—717 йылдар), алдағы хакимдың улы.
'''III.''' Шутрук-Наххунте II (б.э.т. 717—699 йылдар), Хумбан-никаштың «апаһының улы». Б.э.т. 709 йылда Саргон II Вавилонияны баҫып ала, ә уның улы Синаххериб
'''IV.''' Кутир-Наххунте (б.э.т. 693—692 йылдар), Халлутуш-Иншушинак II-нең өлкән улы. Эламды
Хумбан-нимена (б.э.т. 692—688 йылдар), Халлутуш-Иншушинак II-нең кесе улы вавилонлылар менән берләшеп Ассирия менән көрәшен дауам итә. Б.э.т. 689 йылда уны фалиж һуға.
Хумбан-Халташ I (б.э.т. 688—681 йылдар), алдағы ике батшаның ике туған ҡустыһы. Тыныс хакимлыҡ итә. Тиҙ үлә (ағыулағандар ҙа тиҙәр).
Шилхак-Иншушинак II (б.э.т. 681—668 йылдар). Сузыла хакимлыҡ итә. Хакимлыҡ итеүгә үҙенең ике туған ҡустыһын Хумбан-Халташ II-не лә өндәй.
Әммә б.э.т. 675 йылда Хумбан-Халташ II Сиппарҙы баҫып алырға уйлай. Һуңынан ассириялылар тарафынан үлтерелә.
'''V.''' Темпти-Хумпан-Иншушинак (ассириялы Те-Умман, б.э.т. 668
Хумбан-никаш II (б.э.тиклем 653—651 йылдар), Уртаҡтың улы, Шамаш-шум-укиндың Вавилондағы күтәрелешен яҡлап сыға (б.э. тиклем 652—648 йылдарҙа). Тик ул ебәргән ғәсҡәр ҡыйратыла, ә Хумбан-никаш II ҡолатылып бар ғаиләһе һәм туғаны Таммариту менән бергә язалана.
Уртаҡтың улы Таммариту (б.э.тиклем 653—649 йылдар) б.э.тиклем 649
'''VI.''' Хумбан-Халташ III (ассирийса Өммәналдаш) (б.э.тиклем 648—644 йылдар), Аттахамитти-Иншушинактың улы, Вавилониянан тотҡондарҙы дошмандарға биреүҙән баш тарта. Беҙҙең э.т. 646 йылда ассирийялыларҙан тауҙарға йәшенә. Батша итеп Умбахабуа иғлан ителә. Ассирийлылар яҡыная башлағас
Ассирий ғәскәрҙәре киткәс Хумбан-Халташ III кире ҡайта һәм тәхеткә ултыра. Б.э.т. 645 йылда Ашшурбанапалдың үҙе етәкселегендә ассирийлылар йәнә баҫып инәләр. Хумбан-Халташ III тағы ла тар-мар ителә һәм тауҙарға йәшенә. Эламға Па’э хужа була, әммә аҙаҡ ассирийлыларға бирелә. Ашшурбанапал Сузыны талай һәм илде тулыһынса емерә.
Ассирийлылар киткәс Хумбан-Халташ III емерелгән Мадактаға ҡайта, Набу-бел-шуматене бирергә риза булып тыныслыҡ килешеүе төҙөй. Б.э.т. 640 йылда ассирийлылар йәнә баҫып инәләр һәм киләһе йылда эламиттарҙың ҡаршылығы тулыһынса емерелә. Тауҙарҙа йәшенеп ятҡан Хумбан-Халташ III-нө ерле ырыуҙар ассирийлыларға һата.
Өс эламлы батшаһы
== Эламиттарҙың дине ==
[[Файл:Zikkurat 1.JPG|thumb|Зекериәт (Дуранташ) б.э.т.1300]]
Эламиттарҙың дине
Эламиттар ышаныуынса, һәр алланың
Хоҙайҙарға ҡорбан килтергәндәр һәм ҡорамдарҙа доға ҡылғандар. Ҡорамдар месопатамдағы кеүек баҫҡыслы пирамидаларҙың башында
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Әҙәбиәт ==
* ''[[Дьяконов, Игорь Михайлович|Дьяконов И. М.]]'' Эламское царство в Старовавилонский период // История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги цивилизации. Ч. I.: Месопотамия.
* ''Дьяконов И. М.'' Эламский язык // Языки Азии и Африки. Т. III.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Элам|[[Тураев, Борис Александрович|Тураев Б. А.]]}}
* ''[[Хачикян, Маргарит Левоновна|Хачикян М. Л.]]'' Эламский язык // Языки мира: Древние реликтовые языки Передней Азии. / Под ред. [[Казанский, Николай Николаевич (лингвист)|Н.
* ''[[:de:Walther Hinz|Хинц В.]]'' Государство Элам / Пер. с нем. Л.
* ''[[Юсифов, Юсиф Бахлул оглы|Юсифов Ю. Б.]]'' Элам. Социально-экономическая история.
* ''Potts D. T.'' The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. 2nd edition.
== Һылтанмалар ==
125 юл:
{{Элам}}
[[Категория:
|