Википедия

Рәсәйҙә Граждандар һуғышы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{мөхәррирләү|1=Тутыйғош|2=2 июль 2017}}.
{{Вооружённый конфликт
|конфликт = [[Рәсәй]]ҙәРәсәйҙә Граждандар һуғышы]]
|изображение = [[Файл:CWRArticleImage.jpg|300px]]
|заголовок = <div style="height:120px;">'''Өҫтән аҫҡа, һулдан уңға:''' Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре [[1919 йыл]]да, Австро-Германия оккупацияһы ваҡытында Австро-Венгрия ғәскәрҙәре тарафынан Екатеринослав эшселәрен аҫыу язаһы (1918 йыл)<ref>[[:Файл:Bundesarchiv Bild 183-F0328-202-006, Russland, Hinrichtung von Arbeitern.jpg]]</ref>, ҡыҙыл пехотаһы маршта ([[1920 йыл]]),<br>[[Троцкий Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]] 1918 йылда, 1-се Атлы армияның тачанкаһы.</div>
 
|дата = {{s|{{СС|7|ноябрь|1917|25|октябрь}} }}— [[25 октябрь]] [[1922]]<ref name="Mawdsley">Mawdsley, pp. 3, 230</ref> (әһәмиәте ҙур булмаған бәрелештәр [[1923 йыл]]дың 16 июленә тиклем<ref name="Britannia">Britannia, pp. 3, 230</ref>)
|место = Элекке [[Рәсәй империяһы]]ның территорияһы.
Юл 194 ⟶ 195:
<br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Самойло Александр Александрович|А. А. Самойло]]
<br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Ольдерогге, Владимир Александрович|В. А. Ольдерогге]]
<br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Тухачевский, Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]]
<br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[Сиверс, Рудольф Фердинандович|Р. Ф. Сиверс]] †
<br> [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|20px]] [[Лазо, Сергей Георгиевич|C. Г. Лазо]] # †
Юл 279 ⟶ 280:
<br>'''[[Ирекле армия]]''':
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]] †
<br>[[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Деникин, Антон Иванович|А. И. Деникин]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Алексеев, Михаил Васильевич|М. В. Алексеев]] †
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Марков, Сергей Леонидович|С. Л. Марков]]†
Юл 296 ⟶ 297:
<br>{{Андреевский флаг}}[[Смирнов, Михаил Иванович (контр-адмирал)|М. И. Смирнов]]
<br> КОМУЧ-тың Халыҡ армияһы:
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Каппель, Владимир Оскарович|В. О. Каппель]] †
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Бакич, Андрей Степанович|А. С. Бакич]] # †
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Люпов, Сергей Николаевич|С. Н. Люпов]]
<br> Себер армияһы:
Юл 373 ⟶ 374:
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Келлер, Фёдор Артурович|Ф. А. Келлер]]<br><small>(с конца ноября 1918 г.)</small> # †
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]][[Родзянко, Александр Павлович|А. П. Родзянко]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Юденич, Николай Николаевич|Н. Н. Юденич]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Ливен, Анатолий Павлович|А. П. Ливен]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Глазенап, Пётр Владимирович|П. В. Глазенап]]
Юл 390 ⟶ 391:
'''март 1920 — 1 сентября 1924 '''
<br>'''[[Врангелдең Урыҫ армияһы]]'''
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Врангель, Пётр Николаевич|П. Н. Врангель]] <br><small>([[Крым (1920)|Правитель Юга России]])</small>
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Кривошеин, Александр Васильевич|А. В. Кривошеин]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Витковский, Владимир Константинович|В. К. Витковский]]
Юл 402 ⟶ 403:
<br> {{Андреевский флаг}}[[Кедров, Михаил Александрович|М. А. Кедров]]
<br>'''[[Урыҫ армияһының Көнсығыш армияһы]]'''
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Семёнов, Григорий Михайлович|Г. М. Семёнов]]
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Николай Дионисьевич|Н. Д. Меркулов]]<br><small>(Премьер-министр [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])</small>
<br> [[Файл:Flag of Russia.svg|border|22px]] [[Меркулов, Спиридон Дионисьевич|С. Д. Меркулов]]<br><small>(Председатель [[Приамурский земский край|Временного Приамурского правительства]])</small>
Юл 466 ⟶ 467:
<br> [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22px]][[Воскобойник, Константин Павлович|К. П. Воскобойник]]
----
<br> [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[ЭнверӘнүәр-паша]] †
<br> [[Файл:Bandera del Turquestan.svg|міні|праворуч|22px]] [[ИбрагимИбраһим-бекбәк]]
<br>[[Файл:Bandera del Turquestan.svg|border|22px]][[Муэтдин-бекбәк]] †
{{Конец скрытого блока}}
|командир4 =
Юл 605 ⟶ 606:
}}
 
'''Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы''' —[[25 октябрь]] ([[7 ноябрь]]) [[1917 йыл|1917]] — [[25 октябрь]] [[1922 йыл|1922]] /[[16 июль]] [[1923 йыл|1923]]) — 1917 йылғы [[Октябрь революцияһыныңреволюцияһы]]ның һөҙөмтәһендә власҡа большевиктарҙың килеүенән һуң элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһындағы сәйәси, этник, социаль төркөмдәре һәм дәүләт ойошмалары араһындағы ҡораллы конфликттар.
 
Граждандар һуғышы [[XX быуат]] башында Рәсәйҙе[[Рәсәй]]ҙе тетрәткән революцион кризистың һөҙөмтәһе булып тора. Кризис [[Беренсе донъя һуғышы]] барышында көсәйә һәм монархияның ҡолауына, 1905—1907[[1905]]—[[1907 йылдарҙағыйыл]]дарҙағы революциянан һуң хужалыҡтың емерелеүенә, Рәсәй йәмғиәтенең тәрән социаль, милли, сәйәси һәм идеялар бүлгеләнеүенә алып килә. Бүлгеләнеүҙең апогейы булып бөтә илдең масштабында совет һәм антибольшевик ҡораллы көстәре араһындағы ауяһыҙ һуғыш тора.
 
== Инеш һүҙе ==
''Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында]]'''''
 
Граждандар һуғышы осоронда хакимлыҡ өсөн төп көрәш большевиктар һәм уларҙың яҡлылары (Ҡыҙыл гвардия һәм Ҡыҙыл армия) һәм Аҡтар хәрәкәтенең ҡораллы формированиелары араларында алып барыла. Конфликттың төп яҡтарын «ҡыҙылдар» һәм «аҡтар» тип исемләү тотороҡло сағылыш таба. Ике яҡ та тулыһынса үҙҙәренең еңеүе һәм илде тынысландырыу осоронда сәйәси хакимлыҡты диктатура юлы менән тормошҡа ашырыуҙы күҙ уңында тоталартота.
 
Ойошҡан сәнәғәт пролетариатына таянған большевиктар өсөн, дошмандың ҡаршылашыуын баҫтырыу, крәҫтиән илендә власты ҡулда тотоп ҡалыу, артабан уны донъя социалистик революцияһы базаһына әүерелдереү һәм киләсәктә Рәсәйҙә һәм [[РәсәйЕвропа]]ҙә һәм Европалала синыфһыҙ коммунистик йәмғиәтен төҙөү — берҙән-бер мөмкинлек булып торған. Маҡсатҡа ирешеү өсөн большевиктар үҙҙәренең дошмандарына һәм ҡала һәм ауылдың икеләнгән урта ҡатламдарына, иң тәүге нәүбәттә — крәҫтиәнлеккә ҡарата, аяуһыҙ көсләү һәм мәжбүр итеүҙе ҡулланыу тарихи аҡланған һәм ғәҙел тип һанағанһаналған.
 
Аҡтар хәрәкәтендә ҡатнашыусыларҙың күпселеге — офицерҙар, казактар, интеллигенция, алпауыттар, буржуазия, бюрократия һәм руханиҙар — өсөн большевиктарға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтеү, юғалған власты кире ҡайтарыу һәм үҙҙәренең социаль-иҡтисади хоҡуҡтарын һәм өҫтөнлөгөн тергеҙеү маҡсатымаҡсат булып тора. Бының өсөн большевиктарға ҡаршы көстәр уларҙың контроле аҫтында ҡалған элекке [[Рәсәй империяһы]] территорияһында армия һәм граждандар идаралығы аппаратын яңынан барлыҡҡа килтерергә, милек хоҡуғын һәм сауҙа иреклеген тергеҙергә, массауи һәм яҡшы тәьмин ителгән армияны булдырыу өсөн кеше һәм хужалыҡ ресурстарын тупларға, уға халыҡтың күпселеге ярҙамын һәм большевиктарҙың власын ҡолатырға тырышалар. Офицерҙар һәм ауыл буржуазияһы аҡтар ғәскәрҙәренең беренсе кадрҙарын булдыралар. Аҡтарҙың һуңғы маҡсатына ярашлы [[Бөтә Рәсәй ОйоштороуУчредителдәр йыйылышынйыйылышы]]н саҡырыу иғлан ителә һәм артабан уның ҡарамағына Рәсәйҙәң сәйәси ҡоролошо буйынса мәсьәләне сисеү тапшырыла.
 
Халыҡтың 80 % тәшкил иткән һәм пассив көтөп тороуҙан алып «ҡыҙылдарға» һәм «аҡтарға» ҡаршы актив ҡораллы көрәшкә тиклем икеләнгән крәҫтиәндәрҙең позицияһы Граждандар һуғышы барышында хәл иткес фактор була. Крәҫтиәндәрҙең теге яҡҡа йәки был яҡҡа сайҡалыуы тамырынан көстәр нисбәтен тамырынан үҙгәртәләр һәм, ахыр сиктә, һуғыштың ваҡиғалар нәтижәһен билдәләп ҡуя. Һүҙ, тәү сиратта, әлбиттә, урта хәлле крәҫтиәндәр тураһында бара. Граждандар һуғышы барышында урта хәллеләр [[Совет власы]] яғына ауалар, сөнки ҡайһы бер райондарҙа (Волга буйы, [[Себер]]) сайҡалыуҙар власҡа эсерҙарҙы һәм меньшевиктарҙы күтәрәләралып килә, ҡайһы берҙә аҡ гвардиясыларҙың илдең төпкөлөнә үтеүенәүтеп инеүенә булышлыҡ итә. Әммә Граждандар һуғышы барышында урта хәлле крәҫтиәндәр Совет власы яғына ауа. Улар үҙ тәжрибәһенән влыстыңсығып, властың эсерҙар һәм меньшевиктар яғына күсеүкүсеүе йәшерелмәгән генераль диктатураға алып киләсәген һәм, үҙ сиратында, алпауыттарҙың һәм революцияға тиклемге мөнәсәбәттәр ҡабаттан тергеҙелеүен күҙаллайҙар. Ҡыҙыл Армияһы даими тулыланып тора, мобилизацияланған урта хәлле крәҫтиән массалары Совет власын контрреволюциянан ныҡлы яҡлайҙар.
 
Ауыл кулактары контрреволюцияның базаһы була, бигерәк тә комбедтарҙы ойошторғандан һәм икмәк өсөн ҡәтғи көрәш башланғандан һуң, контрреволюцияның базаһы була. Кулактар пролетар революцияһы менән төрлө милли, синыф, дин, хатта анархияға тиклем, лозунгтар аҫтында аҡ гвардиясылар армияларында ҡатнашып, үҙҙәренең отрядтарын ойоштороп, революция тылында киң баш күтәреү хәрәкәтен йәйелдереү формалары аша көрәшәләр.
 
Граждандар һуғышының үҙенсәлеге — бөтә ҡатнашыусылар үҙәренең сәйәси маҡсаттарына ирешеү өсөн көсләүҙе ҡулланыуға әҙер булыуҙа («ҡыҙыл террор», «аҡ террор»). Тарихсылар ситуацияны ошолай аңлаталар:
Юл 626 ⟶ 627:
{{цитата|дошедшая до стадии гражданской войны социальная и классовая конфронтация делит общество на „своих“ и „чужих“, на „мы“ и „они“. Врагов и противников вообще выводят в такие моменты из сферы морали, воспринимают как „нелюдей“, на которых не распространяют общечеловеческие нормы. Именно это и создаёт возможность превратить аморальный террор в террор морально оправданный…<ref>''Котеленец Е. А.'' В. И. Ленин как предмет исторического исследования. Новейшая историография — {{М}}: Изд-во РУДН, 1999. — С. 64−65.</ref>}}
 
ЭлеккеХалыҡтың баш күтәреүселәр хәрәкәтендә элекке Рәсәй империяһының милли сиктәренең үҙенең бойондорҡлоғобойондороҡһоҙлоғо өсөн һәм төп бер-беренәбереһенә ҡаршы торған төп яҡтарҙыңяҡтар ғәскәрҙәренә лә ҡаршы халыҡтың киң ҡатламдарының баш күтәреүселәр хәрәкәтенең ҡораллы көрәше — Граждандар һуғышының ҡушма өлөшө. Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итергә маташыуҙар «берҙәм һәм бүленмәҫ Рәсәй өсөн» көрәш алып барған «аҡтар» яғынан да, шулай уҡ милләтселектең үҫешендә революция ҡаҙаныштарына хәүеф янай тип һанаған «ҡыҙылдар» яғынан да, ҡаршылыҡ уята{{rp|591}}. Рәсәй империяһы территорияһында йәшәүсе күп халыҡтар революция һәм һуғыш барышында тәүге мәртәбә дәүләт бойондороҡһоҙлоғон яулай. Үҙҙәренең милли мәнфәғәттәрен яҡлап, был дәүләттәрҙең һәм дәүләт "яңы ойошмаларының " хөкүмәттәре үҙҙәренең сәйәсәте менән большевиктарға ҡаршы лагерҙың көсһөҙләнеүенә булышлыҡ итә, ә икенсе яҡтан — большевиктарға революция экспорты мөмкинлектәрен һиҙелерлек рәүештә сикләйҙәр.
 
Граждандар һуғышы сит илдәр хәрби интервенцияһы шарттарында йәйелә һәм элекке Рәсәй империяһы территорияһында үҙәк державалары (Четверной союз) һәм Атланта ғәскәрҙәренең хәрби ғәмәлдәре менән оҙатылаоҙатылып килә. Төп көнбайыш державаларының ҡыҫылыуына [[Германия]] менән көрәш сәбәп була, шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙә үҙҙәренең иҡтисади һәм сәйәси мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыу һәм аҡтарға большевиктар власын юҡҡа сығарыу өсөн ярҙам итеү була. Интервенция һәм аҡтар армияларына матди ярҙам күрһәтеү һуғыштың барышына ныҡ ҡына йоғонто яһай.
 
Граждандар һуғышы элекке Рәсәй империяһы территорияһында ғына түгел, күрше дәүләттәрҙең территорияларында ла бара — [[Иран]]да (Энзели операцияһы), МонголиялаМонголия һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]].
 
Элекке Рәсәй империяһы территорияһының төп өлөшөндә большевиктар тарафынан власты яулауы, хәрби ғәмәлдәр барышында хаҡиҡи юғалтыу һәм Польшаның[[Польша]], Литваның[[Литва]], Латвияның[[Латвия]], Эстонияның[[Эстония]] һәм Финляндияның[[Финляндия|Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон мәжбүри рәүештә таныу, шулай уҡ большевиктарҙың контроле аҫтында булған территорияла [[1922 йылдыңйыл]]дың 30 декабрендә ССССССР-ҙы төҙөңтөҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйған Рәсәй, [[Украина]], [[Белоруссия]], һәм [[Кавказ]] аръяғы совет республикаларын булдырыу — Граждандар һуғышының һөҙөмтәһе. Яңы власты танымаған яҡынса 2 млн кеше илде ташлап сығыуҙы хуп күрҙекүрә.
 
Аҡтар хәрәкәте сигенгәндән һәм аҡ армияларҙы Рәсәйҙән эвакуациялағандан һуң, һөргөндә, большевиктарға ҡаршы үҙенең көрәшен Совет Рәсәйендә лә, уның сиктәренән тыш та, башҡа ысулдар ҡулланып дауам итә{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008|страницы=9−10|с=9−10}}. Барон П. Н. ВрангелдеңВрангелдың алыштарҙа Перекоп позицияларынаналыштар Севастополгә тиклемһөҙөмтәһендә сигенгән Урыҫ армияһы Перекоп позицияларынан Севастополгә тиклем ҡыуылып сығарыла һәм эмиграцияла, яңы Кубань походына өмөтөндәөмөт итеп, яҡынса 50 мең яугир иҫәбе менән хәрби берәмәк булараҡ, [[1924 йыл|1924 йылдың]]дың 1 сентябренә тиклем һаҡлана. шунанШунан ул Урыҫ дөйөм хәрби союзға (РОВС) үҙгәртелә, артабан «аҡтарҙың» һәм «ҡыҙылдарҙың» көрәштеңкөрәше башҡа төр формаларын ала (спецслужбалар көрәше{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008}}: Европа һәм СССР территорияһында РОВС ОГПУ-ға ҡаршы, НТС КГБ-ға ҡаршы).
 
== Сәбәптәре һәм хронологик сиктәре ==
Хәҙерге тарих фәнендә Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы тарихы менән бәйле күп кенә һорауҙар бар, шул иҫәптән уның сәбәптәре һәм хронологик сиктәре тураһында мөһим һорауҙар һаман да бәхәслебәхәс булып ҡалалартыуҙыралар.
 
=== Сәбәптәре ===
Хәҙерге заман историографияһында Февраль революцияһы һуңынан да Рәсәйҙә һаҡланып килгән социаль, сәйәси һәм милли-этник ҡапма-ҡаршылыҡтар Граждандар һуғышының иң мөһим сәбәптәре итеп билдәләнә. Иң тәүге нәүбәттә, 1917 йылдың октябренә тиклем һуғыштың тамамланыуы һәм аграр мәсьәләһен сисеү - иң мөһим мәсьәләләр булып ҡала килә.
 
Пролетар революцияһы һәм Граждандар һуғышы үҙ-ара бик тығыҙ бәйле. ЛенинһәмЛенин һәм большевизмдың башҡа теоретиктары революцияны «граждандар донъяһының өҙөлөүе» тип ҡарапһанай, улар араһында тигеҙлек билдәһен ҡуялар. Граждандар һуғышына улар — буржуазия һәм халыҡ-ара пролетариат көрәшенә — хәҙерге заман синыфтар көрәшенең «юғары» фазаһы тип ҡарағандар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t34/p213 Т. 34., С. 213−230.]}}:
 
Большевиктар власҡа килмәгән саҡта уҡ уларҙың теорияһында милләт-ара һуғыштың синыф-ара (граждандар) һуғышына әйләндереү тураһында ҡануны иң мөһимдәрҙең береһе була{{rp|56}}. Большевиктар [[1914 йылдайыл]]да уҡ «Империалистик һуғышты граждандар һуғышына әйләндерәбеҙ» тигән лозунг ташлайҙар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p011 Т. 26., С. 13−23.]}}{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p035 Т. 26., С. 36−42.]}}. «Корнилов болаһын» баҫтырғандан һуң «ҡораллы ихтилалға» һәм «граждандар һуғышына» курс тулыһынса бойомға ашырыла башлай.
 
Большевиктарҙың власҡа килеүе һәм Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы араһында туранан-тура бәйләнеш бар.{{rp|56}}{{rp|13}} Быны Октябрь революцияһы лидеры Л. Д. Троцкий ҙа йәшермәгән::{{rp|57}} «Совет власы — алпауыттарға, буржуазияға һәм кулактарға ҡаршы ойошҡан граждандар һуғышы» - тигән. Тарихсы Ричард Пайпс, большевиктар власҡа граждандар һуғышын асыу өсөн килделәр, тип әйтәбелдерә.{{rp|57}}
 
Октябрь революцияһынан һуң, Граждандар һуғышының әүҙем хәрби ғәмәлдәре башланғанға тиклем (1918 йылдың майы), совет дәүләтенең етәкселеге бер нисә сәйәси аҙым эшләй. Тикшеренеүселәрҙең бер өлөшө уларҙы Граждандар һуғышының сәбәптәре тип ошоларҙы һанай:
* производство средстволарын, банктарҙы һәм эре күсемһеҙ мөлкәтте национализациялау һәм аграр мәсьәләне эсерҙар партияһы программаһына ярашлы сисеү. Алпауыттарҙың мәнфәғәттәренә ҡаршы килгәнлектән, милеген юғалтҡан, элек хакимлыҡ иткән синыфтарҙың ҡаршылашыуы тыуа;
* ОйоштороуУчредителдәр йыйылышын таратыутаратылыуы;
* Германия менән бөлдөргөс һәм хурлыҡлы Брест солохона ҡул ҡуйыу аша һуғыштан сығыу;
* ауылда большевиктарҙың продотрядтарыныңпродотрядтары һәм комбедтарының эшмәкәрлегенәнэшмәкәрлеге арҡаһында Совет власы һәм крәҫтиәнлек араһындаараһындағы мөнәсәбәттәрҙең ҡырҡа киҫкенләшеүе.
 
=== Хронологик сиктәре ===
Хәҙерге ваҡыттағы Рәсәй тикшеренеүселәренең (тарихсыларҙың) күпселеге Граждандар һуғышының беренсе акты большевиктар үткәргән Октябрь ҡораллы ихтилалы осоронда [[Петроград|Петроград]]тағы алыштар, тип һанайҙар, ә «ҡыҙылдар» тарафынан 1922 йылдың октябрендә Владивостокты алған саҡта аҙаҡҡы эре большевиктарға ҡаршы булған эре ҡораллы көстәрҙе ҡыйратыу — уның тамамланыуы.
 
Граждандар һуғышының барышын үҙ- ара хәрби ғәмәлдәре, ҡатнашыусылар составы һәм тышҡы сәйәси шарттар менән айырылған 3 этапҡа бүлеп була.:
* '''Беренсе этап''' — [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың ноябренә тиклем ([[Беренсе донъя һуғышы]] дәүере, 1917 йылдың 7 ноябре — 1918 йылдың 11 ноябре, «иң беренсе этап»), был ваҡытта бер-береһенә ҡаршы яҡтарҙың ҡораллы көстәренең булдырылыуы һәм нығыныуы, шулай уҡ улар араһында төп фронттарҙың барлыҡҡа килеүе. Граждандар һуғышы был осорҙа бер үк ваҡытта дауам иткән донъя һуғышы менән бергә йәйелә һәм был, үҙ сиратында, Рәсәйҙәге эске сәйәси һәм ҡораллы көрәштә үҙәк державаларҙың һәм Атлантаның әүҙем ҡатнашыуын ылыҡтыра. Хәрби ғәмәлдәр локаль бәрелештәрҙән яйлап киң масштаблы ғәмәлдәргә күсеү менән айырыла{{Sfn|''Зимина В. Д.''|2006|страницы=58−67|с=58−67}}.
* '''Икенсе этап''' — [[1918 йыл]]дың ноябрь айынан [[1920 йыл]]дың март аҙағы — апрель башына тиклем. Ошо арауыҡта [[РККА]] һәм Аҡ армиялар араһында төп бәрелештәр булып үтә һәм Граждандар һуғышында төп боролош күҙәтелә. Был осорҙа сит ил интервенттары яғынан хәрби ғәмәлдәрҙең ҡыҡаҡырҡа кәмеүе күҙәтелә, сөнки донъя һуғышы тамамлана һәм сит илдәрҙең төп контингенты Рәсәй территорияһынан сығарыла. Киң күләмдәге хәрби ғәмәлдәр Рәсәйҙең бөтә ерриторияһындатерриторияһында йәйелә, башта уңыш «аҡтарға» йылмая, аҙаҡтан дошмандың ғәскәрҙәрен тар-мар иткәниткәндән һуң һәм илдең иң мөһим территорияларын үҙ контроле аҫтына алғаналғандан һуң уңыш «ҡыҙылдарға» уңыш килә.
* '''Өсөнсө этап''' — [[1920 йыл]]дың мартынан [[1922 йыл]]дың октябренә тиклем. Был осорҙа төп көрәш илдең сиктәрендә бара һәм большевиктар власы өсөн хәүефле булмай.
Генерал Дитерихстың ғәскәрҙәрен (Земская рать) илдән ҡыуғандан һуң Рәсәйҙә көрәште генерал-лейтенант А. Н. Пепеляевтың [[1923 йыл|1923 йылдың]]дың июненә тиклем Якут крайында һуғышҡан Себер ирекле дружинаһы ғына (Якут походы) һәм ғәскәри старшина Бологовтың казак отряды алып бара. Камчаткала һәм Чукоткала совет власы 1923 йылда урынлаштырыла.
 
Урта Азияла «баҫмасылар» [[1932 йыл|1932 йылға]]ға тиклем , ҡайһы бер айырым операциялар һәм алыштар [[1938 йыл|1938 йылға]]ға тиклем, ғәмәлдә булалар.
 
== Һуғыштың беренсе этабы (октябрь 1917 — ноябрь 1918) ==
Юл 669 ⟶ 670:
'''Октябрь 1917 — февраль 1918'''
 
1917 йылдың октябре-ноябре — 1918 йылдың феврале осоро большевиктар власының сағыштырмаса тиҙ һәм еңел урынлаштырыуыурынлаштырылыуы һәм дошмандың ҡораллы ҡаршылашыуын юҡҡа сығарыуысығарылыуы ([[Петроград]], [[Мәскәү]], Украинала[[Украина]], Донда,[[Дон]] кубандәһәм Кубань һ. б. ерҙәрҙә) менән айырылып тора. Большевиктарҙың социаль терәге ошолар була: улар ҡыйыу рәүештә алпауыттарҙың ер биләмәләрен юҡҡа сығаралар, ерҙе крәҫтиәндәрҙең ҡарамағына бирәләр, Рәсәйҙе һуғыштан сығарыу буйынса эш башлайҙар, сәнәғәттә эшселәр контроле индерәләр, элекке империя халыҡтарының дәүләт мөстәҡиллеген яулауға хоҡуғын таныйҙар, шуға күрә халыҡтың төп массаһы уларҙы яҡланыяҡлап сыҡты.
 
Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең (ирекле офицерлыҡ, тыл частарының казактары, юнкерҙар), киреһенсә, Октябрь революцияһынан һуңғы бер нисә ай дауамында күҙгә күренерлек социаль терәге булмай, шуға күрә улар фронтта ла һәм казак өлкәләрендә лә ҡаршылашыуҙы тейешле кимәлдә ойоштора алмайҙаралмай. Казактар һуғыштан ялыҡҡан, улар һуғышты туҡтатҡан большевиктар менән алышырға теләмәй, шуға күрә атаман А. М. Каледин, генералдаргенерал М. В. Алексеев һәм Л. Г. Корниловтар Донда күп һанлы армия туплай алмайҙар.
''' Октябрь революцияһы '''
 
[[1917 йылдыңйыл]]дың 24 октябрендәге (6 ноябре) Петроградтағы хәлдәргә Ваҡытлы хөкүмәттең етәксеһе Керенский «ихтилал хәле» тигән баһа бирә. Керенский Псковҡа, Төньяҡ фронты штабына юллана, унда ул етәкләгән хөкүмәтте яҡлау өсөн фронттан саҡыртылған ғәскәрҙәрҙәр менән осраша. 25 октябрҙә (7 ноябрҙә) юғары баш командующий Керенский һәм Урыҫ армияһының штабы начальнигы генерал Духонин уларға буйһонған ғәскәрҙәргә ышаныслы частарҙы Петроград һәм Мәскәүгә табан йүнәлтергә һәм хәрби көс менән большевиктарҙың ихтилалын баҫырға бойоралар.
25 октябрҙең кисендә Петроградта Советтарҙың II съезы асыла, артабан ул юғары закондар сығарыусы орган тип иғлан ителә. Меньшевиктар һәм эсерҙар фракцияларының ағзалары большевистик түңкәрелеште ҡабул итмәйҙәритмәй һәм съезды ташлап сығаларсыға, улар «Ватанды һәм революцияны ҡотҡарыу комитетын» ойошторалар.
 
Съездың беренсе декреттары — Тыныслыҡ тураһында Декрет, Ер тураһында Декрет һәм фронтта үлем язаһын ғәмәлдән сығарыу — була. 2 (15) ноябрҙә съезд Рәсәй халыҡтарының хоҡуҡтары Декларацияһын ҡабул итә. Декларацияла Рәсәй территорияһындағы халыҡтарҙың айырымланыуға һәм, уҙ аллы дәүләт төҙөүгә тиклем, үҙбилдәләнеш хоҡуғынхоҡуғы иғлан ителә.
25 октября 21 сәғәт 45 минуттағы «Аврора» орудиеһының йәҙрәһеҙ атыуы Ҡышҡы һарайға һөжүмгәһөжүм башлауға сигнал бирә. Владимир Антонов-Овсеенко етәкселегендә ҡыҙыл гвардиясыларҡыҙылгвардиясылар, Петроград гарнизоны частары һәм Балтик флоты Ҡышҡы һарайҙы яулап ала һәм Ваҡытлы хөкүмәтте ҡулға ала. Һөжүм итеүселәргә бер ниндәй ҙә ҡаршылыҡ күрһәтелмәй.
 
=== Совет власының фронтта һәм тылда урынлаштырыуыурынлаштырылыуы ===
 
==== Большевиктар һәм ғәмәлдәге армия ====
Юл 688 ⟶ 689:
 
<center><gallery>
Изображение:Leo Trotzki Oktober 1917.jpg|Ҡыҙыл армияһын төҙөүселәренең береһе [[Троцкий, Лев Давидович|Л. Д. Троцкий]], 1917
Файл:Podvoisky 1903.jpg|Ҡыҙыл армияһы төҙөүселәренең береһе [[Подвойский, Николай Ильич|Н. И. Подвойский]]
Файл:В. А. Антонов-Овсеенко.jpg|Ҡыҙыл армияның беренсе военачальниктарының береһе [[Антонов-Овсеенко, Владимир Александрович|В. А. Антонов-Овсеенко]], 1917
Файл:Paveldybenko.jpg|Ҡыҙыл флотын төҙөүселәренең береһе [[Дыбенко, Павел Ефимович|П. Е. Дыбенко]]
</gallery></center>
 
Керенский ҡасып киткәндән һуң юғары баш командующий вазифаһын башҡарыусы генерал-лейтенант Н. Н. Духонин Советтарҙың II съезы һайлаған хөкүмәтенең бойороҡтарын үтәүҙән баш тарта. 19 ноябрҙә ул төрмәнән генерал Корниловты һәм генерал Деникинды төрмәнән азат итә.
 
Балтфлотта большевиктар үҙҙәренең контроле аҫтында булған Центробалтты булдыра. 1917 йылдың октябре — ноябрь башында Төньяҡ армияһының бөтә фронттарында большевиктар үларға буйһонған армияларҙыХәрбиармияларҙа Хәрби-революцион комитеттарын (ВРК) ойоштора. Ленин яғына бөтә Рәсәй күләмендә большевиктарҙың совет власын урынлаштырыуында мөһим роль уйнаған 40 мең латыш уҡсылары күсә. Большевиктарҙың Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттары ғәскәрҙәрен еңеүе Юғары баш командующий ставкаһын юҡҡа сығарыуға шарттар тыуҙыра. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында эштәр башҡасараҡ бара.
 
Украин Үҙәк радаһы [[ Совет Рәсәйе|Совет Рәсәйе]]нең законлығын таныуҙан баш тарта һәм ғәскәрҙәрҙең украинлаштырыуын һәм үҙҙәренең армияһын булдырыу буйынса эшмәкәрлеген әүҙемләштерә, фронттарҙан украинлаштырылған частарҙы Юғары баш командующийҙың Ставкаһы идаралығынан сығарырға һәм үҙ аллы Украин фронтын булдырырға тырыша<ref name="mihut" />, уны большевиктарға ҡаршы булған генерал-полковник Д. Г. Щербачев етәкләй. Украинала большевиктарға ҡаршылыҡ көслө була, ҡоралһыҙ һәм аҙыҡһыҙ ҡалған урыҫ һалдаттары сатнап торған һыуыҡта Рәсәйгә йәйәүләп ҡайтырға мәжбүр булалар.
 
1917 йылдың 23 декабрендә Тифлиста Кавказ армияһының съезы асыла, съезда ҡатнашыусылар, РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Комитетын (СНК) яҡлап, резолюция ҡабул итәләр.
 
Элекке армияла, Октябрь түңкәрелешенә тиклем уҡ, ҡатлауҙарға бүленеү процестары барабарған, шуға күрә армия тарҡалған саҡта кадрҙар киләсәк революцион армияһы өсөн дә, буржуаз-алпауыт контрреволюцияһы өсөн дә тигеҙ бүленә. Февраль революцияһы осоронда барлыҡҡа килгән удар частар, милли формированиелар, казак ғәскәрҙәренең бер өлөшө, юғары штабтар, офицерҙар йәмғиәттәре — был ойошмаларҙың барыһы ла тиерлек Октябрь революцияһы өсөн<ref name="КакуринВацетис" /> дошмандар көсөн кәүҙәләндерә.
 
==== Совет власының урынлаштырылыуы. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең ойошоуының башы ====
[[Германия]] менән һуғышты кисекмәҫтән туҡтатыуҙы вәғәҙә итеү Урыҫһалдаттарҙың армияһының «керенщина» осоронда, Урыҫ армияһы тарҡалған саҡта, большевиктарҙың яғына күсеүҙекүсеүен билдәләнеәүҙемләштерҙе. Башта илдең күпселек райондарында большевистик властың урынлашыуы бик тиҙ һәм ҡанһыҙ барҙы: 84 губерна һәм башҡа эре ҡалаларҙың тик ун бишендә генә Совет власы ҡораллы көрәш һөҙөмтәһендә урынлашты. Шуға күрә большевиктарға [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың февраленә тиклемге осорҙа «Совет власының триумфаль үҫеше» тураһында әйтергә сәбәп булдыбар.
 
[[Петроград]]тағыПетроградтағы ихтилалдың еңеүе Рәсәйҙең бөтә эре ҡалаларында Советтарға властың күсеүенә баш булды. Мәҫәлән, [[Мәскәү]]ҙәМәскәүҙә совет власы Петроградтан Ҡыҙыл гвардия отрядтарының килеүенән һуң урынлашты. [[Рәсәй]]ҙеңРәсәйҙең үҙәк райондарында Октябрь түңкәрелешенә тиклем урындағы Советтарҙың күпселеге большевиктарҙың ҡулында була (Иваново-Вознесенск, Орехово-Зуево, Шуя, Кинешма, Кострома, Тверь, Брянск, Ярославль, Рязань, Владимир, Ковров, Коломна, Серпухов, Подольск һ. б.), шуға күрә власты был ҡалаларҙа улар бик еңел ала. Ә бына Тула, Калуга, Түбәнге Новгород ҡалаларындаҡалаларындағы Советтарҙа большевиктарҙың йоғонтоһо бик мөһим булмай һәм бында процесс ҡатмарлыраҡ үтә.
 
Волга буйы сәнәғәт ҡалаларында власты большевиктар власты Петроград менән Мәскәүҙән һуң уҡ алалар. [[ҠазанҠаҙан|Ҡаҙан]]да хәрби округы командованиеһы социалистик партиялар һәм татар милләтселәре менән берлектә ҡаршы торорға маташалар, әммә Ҡыҙыл гвардия отрядтары бөтә әһәмиәтле учреждениеларҙы баҫып ала һәм 8 ноябрҙә ҡала большевиктар ҡулына күсә. Артабан 1917 йылдың ноябренән 1918 йылдың ғинуарына тиклем [[ҠазанҠаҙан губернаһы]]ныңгубернаһының өйәҙ ҡалаларында тулыһынса үҙҙәренең власын урынлаштыра. [[Һамар|Һамар]]ҙа В. Куйбышев етәкселегендә большевиктар власты 8 ноярҙә, бер нисә көндән Һарытауҙа[[Һарытау|Һарытау]]ҙа, Царицында яулайҙар. [[Әстерхан]]да алыштар 1918 йылдың 7 февраленә тиклем бара. Был ваҡытта большевиктарҙың власы бөтә Волга буйында урынлашҡан була.
1917 йылдың 7—8 ноябрендә большевиктар ҡулына Нарва, Ревель, Юрьев, Пярну, артабан Прибалтиканың немецтар аҫтында булмаған биләмәләр күсә. Исколата пленумы (латыш уҡсылары) 21—22 ноябрҙә Совнарком власын таный. Валмиерҙа 29—31 декабрҙә Фрицис Розин етәкселегендә большевиктар яҡлы Латвия хөкүмәте төҙөлә.
1917 йылдың ноябрендә [[Минск|Минск]]та Көнбайыш, Минск, Вилена өлкәләренең эшселәр, һалдаттар һәм крәҫтиәндәр съездары уҙғарыла, депутаттар Башҡарма комитетын булдыралар (Облисполкомзап), Бөйөк Белорус радаһы уны танымай. Беренсе Бөтә Белорус съезы большевиктар тарафынан таратып ебәрелә һәм 1918 йылдың ғинуар — февралендә Белоруссияның эре ҡалаларында хакимлыҡ большевиктарға күсә.
 
Украин Үҙәк радаһы Украинала власты бөтә тулылыҡта власты алыу өсөн Ваҡытлы хөкүмәтенең ҡолауы менән файҙалана. Уңышһыҙ большевистик ихтилалынан һәм Ваҡытлы хөкүмәткә тоғро ҡалған ғәскәрҙәрҙе Киевтан сығарғандан һуң Үҙәк радаһы 7 (20) ноябрҙә 8 губерна территорияһында Украин Халыҡ Республикаһын (УНР) иғлан итә: [[Киев]], Волынск, Подольск, Херсон, Чернигов, Полтава, [[Харьков]], ЕкатеринославҺәмЕкатеринослав Һәм Төньяҡ Таврияның өйәҙҙәрендә. УХР етәкселеге Рәсәйҙәге Октябрь ҡораллы түңкәрелеште танымай һәм Киевта автономиялы республикалары Федерацияһы булараҡ яңы Рәсәй үҙәге булдырырға тырыша, һәм Рада Дон Ғәскәре атаманатаманы Каледин менән союзға инергә ризалаша<ref name="mihut">{{книга|автор =д. и. н. [[Михутина, Ирина Васильевна|Михутина, И. В.]]|заглавие = Украинский Брестский мир. Путь выхода России из первой мировой войны и анатомия конфликта между Совнаркомом РСФСР и правительством Украинской Центральной рады|ссылка = http://www.modernlib.ru/books/mihutina_irina/ukrainskiy_brestskiy_mir/read/|место = М.|издательство = Европа|год = 2007|том = |страницы = |страниц = 288|серия = |isbn = 978-5-9739-0090-8|тираж = 1000}}</ref>.
 
Петроградтағы уңышлы ихтилал тураһында ишетеү менән большевиктар Луганск, Макеевка, Горловка, Краматорск һәм башҡа ҡалаларҙа совет власын урынлаштыралар. Донбаста Ҡыҙыл гвардия отрядтары формалаша башлай. Революцияның икенсе көнөндә үк [[Дондағы РостовтаРостов|Дондағы Ростов]]та (26 октябрь/8 ноябрь) совет власы иғлан ителә. Ғәскәри атаман А. М. Каледин Дон Ғәскәре Өлкәһендә хәрби хәл иғлан итә. Новочеркасск ҡалаһында ирекле отрядтар ойошторола башлай. 2 (15) декабрҙә генерал Калединдың ғәскәрҙәре ҡаты бәрелештәрҙә большевиктарҙы Ростовтан, артабан Таганрогтан ҡыуаларҡыуа һәм Донбасҡа табан хәрәкәтдәнәләрюл тота. Үҙәк радаһы совет ғәскәрҙәрен Украина территорияһы аша үткәрмәй.
 
6 (19) декабрҙә СНК контрреволюция менән көрәшеү өсөн Көньяҡ революцион фронтын булдыра. Фронт ғәскәрҙәре баш командующийы итеп В. А. Антонов-Овсеенко тәғәйенләнә<ref name=autogenerated311>Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Киев, 1979</ref>.
 
11—12 (24—25 яңы стиль буйынса) декабрҙә Харьковта Киев ҡалаһындағына альтернатив булған 1-се Бөтә украин Советтар съезы үтә һәм унда [[Украин Совет Халыҡ республикаһы]] иғлан ителә<ref>[http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=030309&page=92&format=djvu Украинская советская социалистическая республика] // Большая советская энциклопедия. — 2-е изд. — {{М}}, 1956. — Т. 44. — С. 92.</ref>. 1917 (1 ғинуар 1918) йылдың 19 декабрендә Совнарком УСХР -тың Халыҡ секретариатын Украинаның берҙе-бер законлы дәүләте тип таный.
Ике ай дауамында барған алыштар һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре һәм Ҡыҙыл гвардия отрядтары бер-бер артлы Таганрогты, Ростовты, Новочеркасскиҙы алалар. Ирекле отрядтар Кубангә сигенә, әммә Кубань казактары, Дон казактары һымаҡ уҡ, яңы власҡа ҡаршы һуғышырға теләмәй. Доброволецтарға Кубандә ауыр партизан һуғышын алып барырға тура килә.
[[Файл:Volunteer Army infantry company.jpg|thumb|Ирекле армия, Аҡтар хәрәкәтенең көньяҡта төп хәрби көсө. 1918 йыл, ғинуар]]
 
Был ваҡытҡа атаман Каледин үҙ-үҙен атып үлтергән була (29 ғинуар/11 февраль).
Украинала Үҙәк радаға ҡаршы көстәр нығына. Совет власы ЕкатеринославтаЕкатеринослав, ЛуганскиҙаЛуганск, МариуполдәМариуполь, ХарьковтаХарьков, АлександровскиҙаАлександровск, ОдессалаОдессалаларҙа урынлаша (5/18 ғинуар 1918)<ref name="КакуринВацетис">{{книга|автор=Какурин Н. Е., Вацетис И. И.|ссылка=|заглавие=Гражданская война. 1918–1921|ответственный=Под ред. А. С. Бубнова и др|место=СПб.|издательство=Полигон|год=2002|серия=Великие противостояния|страниц=672 с.|isbn=5–89173–150–9|тираж=5100}}</ref>. [[Ҡырым]] менән бәйләнеш булдырыла.
 
26 ғинуарҙа (8 февралдә) Киев яулана. Муравьев (ғәскәрҙәрҙең Көньяҡ төркөмө штабы начальнигы) Киевта «Ҡыҙыл террор» ойоштора. Бер нисә көн эсендә яҡынса 2000 кеше, башлыса урыҫ офицерҙары, атып үлтерелә.
Юл 732 ⟶ 733:
[[Севастополь|Севастополдә]] большевиктар власты 1917 йылдың 29 ғинуарында ала. 1918 йылдың 25—26 ғинуарында Симферополь ҡалаһы һәм бөтә [[Ҡырым]] яулана. Бында татар милләтсе частары ҡаршылыҡ күрһәтә. Массауи үлтерештәр һәм талауҙар башлана. Большевиктар Ҡырымда ай ярым эсендә 1000 кешене язалай {{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928|loc=[[s:Записки. Книга первая (Врангель)|Часть 1.]] {{уточнить страницу|16|02|2017}}}}.
 
Уралдағы ҡалаларҙың күпселегендә ([[Өфө]], [[Екатеринбург]], [[Силәбе]], Ижевск) һәм завод ҡасабаларында большевиктарға хакимлыҡты урынлаштырыу ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙырмай. Пермьды яулау бер аҙ ауырыраҡ була. Ныҡышмалы ҡораллы көрәш [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаһы]]нда йәйелә, бында [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] 8 ноябрҙә Ырымбур казак ғәскәре территорияһында большевиктарҙың власын танымауын иғлан итә һәм үҙ контроле аҫтына [[Ырымбур|Ырымбур]]ҙы, Силәбене[[Силәбе|Силәбе]]не, [[Верхнеурал|Верхнеурал]]ды ала. [[1918 йыл]]дың 18 ғинуарҙа Василий Блюхер ғәскәре Ырымбурҙы баҫып ала. Дутов үҙенең ғәскәрен тарҡата. Дутов Верхнеуралда яңы ғәскәр төҙөй (ғәскәр Турғай өлкәһенең баш ҡалаһы — Турғай ҡалаһына китә).
 
[[Себер|Себер]]ҙә совет власы ныҡлап Себер тимер юлы буйы линияһынан, һыу юлдарынан һәм ҙур тораҡ пункттарында нығына. [[1918 йылдыңйыл]]дың 26 февралендә халыҡ комиссарҙарының Себер Советы һайлана һәм Себер үҙәк башҡарма комитеты («Центросибирь») ойошторола. Ҙур булмаған коммунистик отрядтары һәм ирекле шарттарҙа Ҡыҙыл армияһы ирекле шарттарҙа төҙөлә.
 
Алыҫ Көнсығышта шулай уҡ Советтар булдырыла, бөтә хакимлыҡ эшселәр, крәҫтиән һәм казак депутаттары Алыҫ Көнсығыш крайы комитеты Советының ҡулында була<ref name="КакуринВацетис" />. Иркутскиҙа ғына Ваҡытлы хөкүмәте ғәскәрҙәре менән бик ҡаты бәрелештәр булып ала. Байкал аръяғында атаман Г. М. Семенов ихтилал күтәрә, әммә ул шундуҡ тиерлек баҫтырыла. Казак отрядтарының ҡалдыҡтары Маньчжурия станцияһы яғына сигенәләр.
Юл 950 ⟶ 951:
[[Файл:Kahovka English tank.jpg|thumb|Белогвардейский танк английского производства, захваченный воинами 51-й стрелковой дивизии РККА в ходе боёв под Каховкой 14 октября 1920 года]]
[[Файл:Перекопско-Чонгарская операция.svg|thumb|Расположение войск к началу [[Перекопско-Чонгарская операция 1920|перекопской операции]] (на 5 ноября 1920)]]
Совет-поляк һуғышының ҡыҙған мәлендә көньяҡта әүҙем ғәмәлдәргә барон П.  Н.  Врангель күсә. Бик ҡаты саралар, шул иҫәптән офицерҙарҙы кеше алдында язалауҙар ярҙамында, генерал тарҡалған Деникин дивизияларын тәртипле һәм һуғышҡа һәләтле армияға әүерелдерә.
 
{{Цитата|Я принял ряд мер для наведения порядка в тылу. На узловых станциях Кременное, Лиман, Лозовая были учреждены особые комендатуры во главе с генералами или штаб-офицерами, при коих состояли особые военно-полевые суды. Все следующие на юг эшелоны осматривались. Имущество разбиралось и бралось на учёт, из боеспособных воинских чинов формировались маршевые команды для отправки на фронт. Уличённых в грабежах, ослушников и дезертиров было приказано немедленно предавать суду и, по утверждению приговора комендантом, таковой приводить в исполнение.
}}{{Конец цитаты|''Врангель П. Н.'' Записки{{sfn|Врангель П. Н. Записки|1928}}}}
Мәскәүгә уңышһыҙ үткәрелгән һөжүменән көс йыйған һуң Урыҫ армияһы Ҡырымдан сығып, июлдең уртаһына Төньяҡ таврияны биләй. Был ваҡытта Ҡырымд ресурстары тулыһынса сарыф ителеп бөткән була. Ҡорал һәм боеприпастар менән тәьмин итеүҙе Врангель тик Франциянан ғына көтә ала, сөнки Англия 1919 йылда уҡ аҡтарға ярҙам итеүен туҡтата.
1920 йылдың 14 авгусында Ҡырымдан Кубангә генерал С.  Г.  Улагай етәкселегендәге десант ебәрелә (4,5 мең штык һәм ҡылыс), ул күп һанлы баш күтәреүселәр менән тоташырға һәм большевиктарға ҡаршы икенсе фронт асыуға өлгәшергә тейеш була. Әммә Улагайҙың хаталары арҡаһында баштағы уңыштарҙы үҫтерергә форсат булмай. Бының менән файҙаланып, ҡыҙылдар үҙенең резервтарын үҙ янына туплай, һан буйынса өҫтөнлөккә өлгәшә һәм Улагайҙың частарын блоклай. Казактар Азов диңгеҙе ярына сигенәләр һәм унан 7 сентябрҙә Ҡырымға эвакуацияланалар.
Июль-август айҙарында врангелевсыларҙың төп көстәре Төньяҡ Таврияла уңышлы оборона алыштарын алып бара, атап әйткәндә, Жлобаның атлы корпусын тулыһынса тар-мар итә. Кубангә уңышһыҙ десанттан һуң Врангель ҡамауҙы йырып сығырға һәм һөжүмгә күскән поляк армияһы менән осрашырға ҡарар ҡыла. Хәрби ғәмәлдәрҙе Днепрҙың уң ярына күсерер алдынан, Врангель үҙенең частарын Ҡыҙыл армия частарын ҡыйратыу маҡсатында Донбасҡа ташлай, әммә тәүге уңышты артабан үҫештеү килеп сыҡмай һәм врангелевсылар Днепрҙың һул ярына сигенә
 
Ошо уҡ ваҡытта поляктар, Врангелгә биргән вәғәҙәләрен боҙоп, 1920 йылдың 12 октябрендә большевиктар менән ваҡытлыса килешеү төҙәләр, ҡыҙылдар поляк фронтынан ғәскәрҙәрен Аҡ армияға ҡаршы ташлай башлайҙар. 28 октябрҙә М.  Н.  Фрунзе етәкселегендәге Көньяҡ фронты частары контрһөжүмгә күсәләр, әммә планлаштырылған ҡамау килеп сыҡмай. Врангелдың төп көстәре ҡырымға сигенә һәм алдан әҙерләнгән оборона рубеждарында нығына.
 
М.  В.  Фрунзе күпкә өҫтөнлөк алған көстәре менән 7 ноябрҙә Ҡырымға штурмын башлай<ref>''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.'' Гражданская война. 1918−1921 — {{СПб}}: Полигон, 2002. — 672 с. — 5100 экз. — ISBN 5-89173-150-9. [http://militera.lib.ru/h/kakurin_vatsetis/21.html — Гл. 21.]</ref>, <ref>[http://militera.lib.ru/h/sb_perekop_i_chongar/04.html ''Фрунзе М. В.'' Памяти Перекопа и Чонгара // Перекоп и Чонгар.: Сборник статей и материалов. / Под общей редакцией А. В. Голубева. — {{М}}: Государственное военное издательство, 1933. — 80 с. — 15000.]</ref>. 11 ноябрҙә Фрунзе генерал Врангелгә фронт радиостанцияһы аша өндәмә менән сығыш яһай:
{{Цитата|Главнокомандующему Вооружёнными силами Юга России генералу Врангелю.<br>
Ввиду явной бесполезности дальнейшего сопротивления ваших войск, грозящего лишь пролитием лишних потоков крови, предлагаю вам прекратить сопротивление и сдаться со всеми войсками армии и флота, военными запасами, снаряжением, вооружением и всякого рода военным имуществом.
Юл 968 ⟶ 969:
{{Конец цитаты|Командующий Южным фронтом Михаил Фрунзе<ref>ЦГАСА, ф. 101, опч 1, д. 36, лл. 134.</ref>}}}}
 
Тере көс һәм ҡорал өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫтан ҡыҙыл ғәскәрҙәре бер нисә көн Ҡырымды яҡлаусыларҙың оборонаһын емерә алмайҙар һәм 11 ноябрҙә генә аҡтарҙың оборонаһы йырыла. Ҡырымда Урыҫ армияһының һәм граждандарҙың эвакуацияһы башлана. Өс көн эсендә ғәскәрҙәр, уларҙың ғаилә ағзалары, [[Севастополь]], Ялта, Феодосия һәм Керчь диңгеҙ порттары халҡы 126 судноға тейәлә.
 
12 ноябрҙә Джанкой, 13 ноябрҙә  — Симферополь, 15 ноябрҙә  — Севастополь, 16 ноябрҙә  — Керчь ҡалаларын ҡыҙыл ғәскәрҙәр яулап ала.
 
Ҡырымды баҫып алғандан һуң большевиктар тарафынан ярымутрауҙа йәшәгән граждан һәм хәрби халҡын массауи атыуҙар башлана. Шаһиттарҙың баһаһы буйынса, 1920 йылдың ноябренән 1921 йылдың мартына тиклем 15 меңдән 120 меңгә тиклем кеше үлтерелгән<ref>[http://web.archive.org/web/20080531052016/www.rustrana.ru/article.php?nid=24053 Красный террор в Крыму. 1920—1921 годы]</ref>.
Юл 976 ⟶ 977:
Үҙ ирке менән илде ташлап китеүселәрҙең һаны 150 мең кеше тәшкил итә.
 
Аҡ Ҡырымдың ҡолатылыуы менән большевиктарға ҡаршылашыу Рәсәйҙең Европа өлөшөндә туҡтатыла. Ҡыҙыл "«диктатура"» өсөн көн үҙәгенә бөтә Рәсәйҙе ялмап алған крәҫтиән ихтилалдары мәсьәләһе баҫа.
 
=== Ҡыҙылдар тылында Советтарға ҡаршы ихтилалдар ===
Юл 997 ⟶ 998:
<!-- [[Файл:Red Army in Tiflis Feb 25 1921.jpg|thumb|Красная армия в [[Тбилиси]]. [[Советско-грузинская война]]. 1921 год]]-->
 
1920 йылдың апрелендә Төркөстан фронтының совет ғәскәрҙәре Семиречьела аҡтарҙы еңделәр, шул уҡ айҙа Әзербәйжәндә совет власы урынлаштырыла, 1920 йылдың сентябрендә —Бохарала, 1920 йылдың ноябрендә — Арменияла. Февралдә Персия һәм Афғанистан менән солох килешеүҙәренә ҡул ҡуйыла, 1921 йылдың мартында  — Төркиә менән дуҫлыҡ һәм туғанлыҡ тураһында тыныслыҡ килешеүе. Ошо уҡ ваҡытта совет власы Грузияла ла урынлаштырыла.
 
=== Алыҫ Көнсығышта ҡаршылашыуҙың аҙаҡҡы усаҡтары ===
Алыҫ көнсығышта японлыларҙың әүҙемләшеүенән хәүефләнеп, большевиктар 1920 йылдың башында ғәскәрҙәренең хәрәкәтен көнсығышҡа табан туҡтатып торҙолар, ихтилал ялмап алған Владивостокты формальрәүештә Приморье земство управаһына биреп торалар. 1920 йылдың 6 апрелендә Верхнеудинскиҙа (хәҙер Улан-Удэ) марионетик Алыҫ Көнсығыш республикаһы (ДВР) иғлан ителә.
Апрель-май айҙарында республиканың Халыҡ-революцион армияһы ике мәртәбә хәлде үҙ файҙаһына үҙгәртергә маташа, әммә көстәрҙең самалы булыуы арҡаһында, ике операция ла уңышһыҙлыҡҡа тарый. 1920 йылдың көҙөнә япон ғәскәрҙәре дипломатик тырышлыҡтар ярҙамында Байкал аръяғынан сығарыла, ә өсөнсө, Чита оперцияһы барышында Амур фронтының Халыҡ-революцион арияһы ғәскәрҙәре һәм партизандар атаман Семенов казактарын һәм Колчак ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын еңәләр. 22 октябрҙә Чита яулана, ә ноябрь башында Байкал аръяғы тулыһынса баҫып алына. Ҡыйратылған аҡгвардиясылар ҡалдыҡтары Маньчжурияға сигенә. Ошо уҡ ваҡытта япон ғәскәрҙәре Хабаровскиҙан киәләр. Большевик В.  Г.  Антонов етәкселегендәге Приморье земство управаһы Алыҫ Көнсығыш республикаһын таный.
Әммә 1921 йылдың 26 майында Приморьелағы аҡгвардиясылар түнкәрелеше һөҙөмтәһендә Владивостокта һәм Приморьела власть ҡабаттан Аҡтар хәрәкәте яҡлылары яғына күсә. Владиостокта ҡалған япондарнейтралитет һаҡлап ҡалалар <ref>''Смолин М. Б.'' Тайны русской империи. — {{М}}: Вече, 2003. — ISBN 5-9533-0032-8</ref>.
 
1921 йылдың ноябрендә Приморьенан төньяҡҡа табан аҡтарҙың һөжүме башлана, улар хабаровскиҙы яулай, әммә артабан һөжүмде дауам итергә көстәре булмай һәм улар Волочаевка - — Верхнеспасская һыҙығында оборонаға күсә һәм бында нығытылған район төҙөйҙәр.
 
1922 йылдың 5 февралендә [[Блюхер Василий Константинович|Василий Блюхер]] командованиеһы аҫтындағы Халыҡ-революцион армияһы частары һөжүмгә күсәләр һәм 10 февралдә Волочаевканы штурмлай башлайҙар, уның оборонаһы тик 12 февралдә генә ҡолатыла. 14 февралдә ҡыҙылдар Хабаровскиҙы ала.
Сентябрҙә аҡгвардиясылар һөжүмен ҡабатлап ҡарайҙар. 4 - — 25 октябрҙә Приморье операцияһы үткәрелә - — Граждандар һуғышындағы иң һуңғы эре операция.
24 октябрҙә япон командованиеһы ғәскәрҙәрен Алыҫ Көнсығыштан сығарыу буйынса Алыҫ Көнсығыш республикаһы менән килешеү төҙөргә мәжбүр була.
25 октябрҙә Халыҡ-революцион армияһының частары һәм партизандар Владивостокка инәләр. Аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтары эвакуциялана.
 
1923 йылдың апрелендә совет власы Анадырҙа урынлаштырыла, әммә 1 июлгә тиклем генерал А.  Н.  Пепеляевтың ғәскәрҙәре хәрби ғәмәлдәрен дауам итәләр.
 
==== Бакич отрядының алыштары Монголияла ====
 
1921 йылдың апрелендә [[Бакич Андрей Степанович|БакичБакичты]]тың ң отрядына (элекке Ырымбур армияһы) Себерҙән сигенгән хорунжий (һуңынан полковник) Токаревтың баш күтәреүсе Халыҡ дивизияһы (1200 кеше тирәһе) ҡушыла. 1921 йылдың майында А. СС. Бакич етәкселегендәге отряд көнсығышҡа табан Монголияға Джунгария һыуһыҙ далалар аша китә (ҡайһы бер тарихсылар тап ошо ваҡиғаларҙы Аслыҡ походы тип һанайҙар).
 
Кобук йылғаһы янында ҡыҙылдар заслоны аша үтеп, Шара- Сумэ ҡалаһына тиклем барып етә һәм уны өс аҙна ҡамауҙан һуң баҫып ала, 1000 кеше һәләк була. 1921 йылдың сентябрь башында 3 мең кеше бында ҡыҙылдарға биреләләр, ә ҡалғандары Монгол Алтайына китә.Октябрь аҙағында алыштарҙан һуң корпустың ҡалдыҡтары Уланк янында "«ҡыҙыл"» монгол ғәскәрҙәренә биреләләр, уларҙы 1922 йылда Совет Рәсәйенә ҡайтаралар. А. С. Бакич һәм тағы ла 5 офицер (генерал И. И. Смольнин-Терванд, полковнитар С. Г. Токарев һәм И. З. Сизухин, штабс-капитан Козьминых һәм корнет Шиғабитдинов) 1922 йылдың май аҙағында Новониколаевскиҙа судпроцесынан һуң атып үлтереләләр. 350 кеше монгол далаларында йәшенәләр һәм полковник Кочнев менән улар Гучэнуға сигенәләр һәм 1923 йылдың йәйенә тиклем Ҡытайҙа таралалар.▼
 
▲Кобук йылғаһы янында ҡыҙылдар заслоны аша үтеп, Шара- Сумэ ҡалаһына тиклем барып етә һәм уны өс аҙна ҡамауҙан һуң баҫып ала, 1000 кеше һәләк була. 1921 йылдың сентябрь башында 3 мең кеше бында ҡыҙылдарға биреләләр, ә ҡалғандары Монгол Алтайына китә.Октябрь аҙағында алыштарҙан һуң корпустың ҡалдыҡтары Уланк янында "ҡыҙыл" монгол ғәскәрҙәренә биреләләр, уларҙы 1922 йылда Совет Рәсәйенә ҡайтаралар. А. С. Бакич һәм тағы ла 5 офицер (генерал И. И. Смольнин-Терванд, полковнитар С. Г. Токарев һәм И. З. Сизухин, штабс-капитан Козьминых һәм корнет Шиғабитдинов) 1922 йылдың май аҙағында Новониколаевскиҙа судпроцесынан һуң атып үлтереләләр. 350 кеше монгол далаларында йәшенәләр һәм полковник Кочнев менән улар Гучэнуға сигенәләр һәм 1923 йылдың йәйенә тиклем Ҡытайҙа таралалар.
== Граждандар һуғышында большевиктарҙың еңеүенең сәбәптәре ==
 
Юл 1026 ⟶ 1028:
[[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]]
[[Категория:Граждандар һуғыштары]]
 
== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Деникин А. И.]] |заглавие=«[[Очерки русской смуты]]» |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство= |год= |том=I—V |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=Деникин А. И. Очерки}}
** I том: ''«Крушение власти и армии. Февраль—Сентябрь 1917»''. [В 2-х вып.]. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1921. Вып. 1.  — 183 с. Вып. 2.  — 238 с.
** II том: ''«Борьба генерала Корнилова. Август 1917  г. Апрель 1918  г.»''. {{П.}}: изд-во Поволоцкого, 1922.  — 345 с.
** III том: ''«Белое движение и борьба Добровольческой армии. Май—октябрь 1918 года»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1924.  — 271 с.
** IV том: ''«Вооруженные силы юга России»''. {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во «Слово», 1925.  — 244 с.
** V том: «Вооруженные силы юга России». {{comment|Б.|Берлин}}: изд-во [[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]], 1926.  — 367 с.
* «Гражданская война. Материалы». [в 2 т.]. {{М}}: Высш. военно-ред. совет, 1923. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=453975&basename=OldBook Т. 2]
* ''Горн В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8760-gorn-v-grazhdanskaya-voyna-na-severo-zapade-rossii-berlin-1923#page/5/mode/inspect/zoom/4 «Гражданская война на северо-западе России».]  — {{comment|Б.|Берлин}}: «Гамаюн», 1923.  — 416 с.
* ''[[Гусев, Сергей Иванович (партийный деятель)|Гусев С. И.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454113&basename=OldBook «Гражданская война и Красная армия. Сб. военно-теор. и военно-полит. ст. (1918—1924)»]. {{М.}}; {{Л.}}: Госиздат, 1925.
* ''Король И.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=461748&basename=OldBook «История гражданской войны и Красной армии. Пособие для занятий с красноармейцами»]. {{М.}}: «Красная звезда», 1925.
* [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454046&basename=OldBook «Краткий очерк истории гражданской войны»]. {{Л.}}: «Красная звезда», 1925.
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11251-grazhdanskaya-voyna-boevye-deystviya-na-moryah-rechnyh-i-ozernyh-sistemah-l-1925-1926 «Гражданская война: Боевые действия на морях, речных и озерных системах»]. [В 3 т.]. {{Л.}}: Ред.-изд. отд. Мор. сил РККФ, 1925—1926. Т. 2 «Северо-Запад». [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11171-t-2-severo-zapad-ch-1-baltiyskiy-flot-1918-1919-1926 Ч. 1: «Балтийский флот, 1918—1919  гг.»]; [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/10615-t-2-severo-zapad-ch-2-ozernye-i-rechnye-flotilii-1926 Ч. 2: «Озерные и речные флотилии»]. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/11172-t-3-yugo-zapad-1925 Т. 3: «Юго-Запад»]
* ''Иванов К.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454003&basename=OldBook «Красная армия и гражданская война»]. [{{Л.}}]: Изд-во Ленгубпрофсовета, 1926.
* ''Мавроган А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454051&basename=OldBook «Гражданская война в России (1918—1920 гг.)»]. {{М.}}; {{Л.}}: «Московский рабочий», 1927.
* ''[[Бубнов, Андрей Сергеевич|Бубнов А. С.]]'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=454035&basename=OldBook «Гражданская война, партия и военное дело»]. Сб. {{М}}: Воен. вестник, 1928.
* {{книга |автор=[[Врангель П. Н.]] |часть=«Записки» |заглавие=«Белое дело. Летопись белой борьбы» |викитека= |ответственный=[[Лампе, Алексей Александрович фон|А. А. фон Лампе]] |издание= |место=[[Берлин]] |издательство=[[Медный всадник (издательство)|«Медный всадник»]] |год=1928 |том=V и VI |страницы= |столбцы= |страниц=321 и 265 |серия= |isbn= |тираж= |ref=Врангель П. Н. Записки }}
* «Гражданская война, 1918—1921». [В 3 т.] / под общ. ред. А.  С.  Бубнова, С.  С.  Каменева, Р.  П.  Эйдемана. {{М.}}: «Военный вестник», 1928—1930. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258141&basename=OldBook Т. 1: «Боевая жизнь Красной армии»]. [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=258142&basename=OldBook Т. 2: «Военное искусство Красной армии»]
* ''Базь И.'' [http://sovdoc.rusarchives.ru/#showunit&id=10406;tab=img «Почему мы победили в гражданской войне»]. {{М.}}: [[Военгиз]], 1930.
* ''Енборисов Г. В.'' [http://elan-kazak.ru/sites/default/files/IMAGES/ARHIV/Memuar/enborisov-ot-urala_0.pdf «От Урала до Харбина. Памятка о пережитом»]. Шанхай, 1932.
* ''Голубев А.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=554801&basename=OldBook «Гражданская война 1918—1920  гг.»] {{М.}}: «[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]», 1932.
* [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=493428&basename=OldBook «Гражданская война»]. Лит.-худ. сб. {{М}}; {{Л.}}: [[Гослитиздат]], 1932.
* ''Рабинович С.'' [http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&page=1&idbook=519730&basename=OldBook «История гражданской войны. Кратк. очерк»]. 2-е изд., испр. и доп. {{М.}}: [[Соцэкгиз]], 1935.
Юл 1066 ⟶ 1069:
* {{книга |автор=Авторский коллектив|заглавие=«Гражданская война в России: энциклопедия катастрофы»|ответственный=Составитель и ответственный редактор: [[Володихин, Дмитрий Михайлович|Д. М. Володихин]], научный редактор [[Волков, Сергей Владимирович|С. В. Волков]]|издание=1-е|место=М.|издательство=«Сибирский цирюльник»|год=2010|страницы= |страниц= 400|серия= |isbn= 978-5-903888-14-6|тираж=}}
* {{книга |заглавие=«1920 год в судьбах России и мира: апофеоз Гражданской войны в России и её воздействие на международные отношения» |ссылка= |викитека= |ответственный=отв. ред. В. И. Гол­дин |издание= |место=Архангельск |издательство=«Солти» |год=2010 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=294 |серия= |isbn=5-7536-0372-6 |тираж= |ref= }} Сб. ма­те­ри­а­лов меж­ду­нар. на­уч. конф.
* ''Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/10/zaimka-ru_shishkin-fareast.pdf «Геополитическая роль русского Дальнего Востока в период Великой войны 1914—1922  гг.»] // «Гражданская война и иностранная интервенция на Российском Дальнем Востоке: уроки истории. Материалы второй междунар. науч. конф., посв. 90-летию окончания Гражданской войны и иностранной интервенции на российском Дальнем Востоке (Владивосток, 25—27 окт. 2012  г.)». Владивосток, Изд. дом [[Дальневосточный федеральный университет|Дальневост. фед. ун-та]], 2012. С. 88—95.
* ''Сафонов Д. А.'' «Гражданская война в Росси как мифологема в сознании россиян» // «Научный православный взгляд на ложные исторические учения». {{М.}}: Русский издательский центр, 2013. С. 265−274.
* ''Ларьков Н. С., Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2014/01/zaimka-ru_larkov-shishkin-partisans.pdf «Партизанское движение в Сибири во время гражданской войны»] // «Власть и общество в Сибири в XX веке». Сб. науч. ст. Новосибирск, 2013. Вып. 4. С. 76—114.
* {{статья |автор=Климов&nbsp;А. |заглавие=«Белое движение. Краткая история возникновения» |ссылка=http://www.armymuseum.ru/bd_r.html |издание=armymuseum.ru |тип=сайт |место=М. |издательство=[[Центральный музей Вооружённых Сил]] |год= |месяц= |число= |том= |выпуск= |номер= |страницы= |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= |archiveurl=http://archive.li/GUh6 |archivedate=2012-12-21 }}
* ''[[Регельсон, Лев Львович|Регельсон Л.]]'' [http://www.regels.org/documents.htm «Хронология, документы, фотоматериалы: Русская церковь и Советское государство 1917-1953 1917—1953 гг.»] <!--[http://www.apocalyptism.ru/Russish_Church.htm]-->
 
=== Историографик тикшеренеүҙәр ===
Юл 1085 ⟶ 1088:
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8889 Тематический указатель литературы по гражданской войне]. {{Л.}}, 1929.
* {{Книга|автор = |заглавие = Библиография русской революции и гражданской войны (1917—1921): Из каталога библиотеки Р.З.И. Архива|ответственный = |издание = |место = Прага|издательство = |год = 1938|страницы = |страниц = |isbn = |ссылка = http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=252869&basename=OldBook}}
 
== Һылтанмалар ==
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/5061-imennoy-spisok-poter-na-frontah-v-lichnom-sostave-raboche-krestyanskoy-krasnoy-armii-za-vremya-grazhdanskoy-voyny-m-1926#page/1/mode/grid/zoom/1 Именной список потерь на фронтах в личном составе рабоче-крестьянской Красной армии за время гражданской войны.] — М.: Упр. устройства и службы войск. ГУРККА, 1926. — 635 c.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Рәсәйҙә_Граждандар_һуғышы» битенән алынған