Википедия

Фашизм: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
'''Фаши́зм''' (''итал.'' һүҙе fascio -нан ''итал.'' fascismo атамаһы килеп сыҡҡан. Мәғәнәһе: «Фасциялар - — союз, шәлкем, бәйләм, берләшмә») — ультра уң, киҫкен уң сәйәси хәрәкәттең, [[идеология|идеология]]һының һәм шуға тура килгән [[диктатура|диктатор]] тибындағы идара формаһының дөйөмләштерелгән атамаһы <ref>''{{нп3|Милза, Пьер|Милза П.|fr|Pierre Milza}}'' [https://archive.is/20130407014314/www.politlogia.narod.ru/m/Milza.htm Что такое фашизм?] // [[Политические исследования (журнал)|Полис]], 1995 г., № 2</ref><ref>[http://read.virmk.ru/b/BARANOV_POLITICA/11.htm Лекция 11. Авторитарный режим] // Теория политики: Учебное пособие. / Авт.-сост. Н. А. Баранов, Г. А. Пикалов. В 3-х ч. — СПб: [[Балтийский государственный технический университет|Изд-во БГТУ]], 2003.</ref>, уның характерлы билдәләрен милитаристик, (киң мәғәнәлә) милләтселек<ref name="Stanley G. Payne 1945. Pp. 106">''Stanley G. Payne.'' A History of Fascism, 1914—1945. Pp. 106.</ref><ref>Jackson J. Spielvogel. ''Western Civilization''. Wadsworth, Cengage Learning, 2012. P. 935.</ref>, антикоммунизм һәм анти-либерализм<ref>{{Книга|автор = Payne, Stanley|заглавие = Fascism: Comparison and Definition|место = |издательство = |год = 1980|страницы = P. 7.}}</ref>, ксенофобия, реваншизм һәм шовинизм, мистик юлбашсылыҡ, һайлаулы демократияны һәм либерализмды күрә алмау, элиталар өҫтөнлөгөнә һәм тәбиғи социаль иерархияға ышаныу<ref name="brit">{{нп3|Суси, Роберт|Soucy R.||Robert Soucy}}[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/202210/fascism Fascism] // [[Encyclopedia Britannica]]</ref>, этатизм, һәм ҡайһы бер осраҡта, синдикализм, расизм<ref name=ran/><ref name=passmore/><ref name="belmat"/> һәм геноцид сәйәсәте тип атайҙар<ref name=ran>{{Источник/НФЭ|Фашизм|[[Гаджиев, Камалудин Серажудинович|Гаджиев К. С.]]|url=http://iph.ras.ru/elib/3159.html}}</ref><ref name="belmat">[http://politike.ru/dictionary/839/word/fashizm Фашизм.] // Большая актуальная политическая энциклопедия/ Под общ. ред. А. Белякова и О. Матвейчева. — М.: [[Эксмо]], 2009. — 412 с.</ref>.▼
 
▲'''Фаши́зм''' (''итал.'' һүҙе fascio -нан ''итал.'' fascismo атамаһы килеп сыҡҡан. Мәғәнәһе: «Фасциялар - союз, шәлкем, бәйләм, берләшмә») — ультра уң, киҫкен уң сәйәси хәрәкәттең, [[идеология|идеология]]һының һәм шуға тура килгән [[диктатура|диктатор]] тибындағы идара формаһының дөйөмләштерелгән атамаһы <ref>''{{нп3|Милза, Пьер|Милза П.|fr|Pierre Milza}}'' [https://archive.is/20130407014314/www.politlogia.narod.ru/m/Milza.htm Что такое фашизм?] // [[Политические исследования (журнал)|Полис]], 1995 г., № 2</ref><ref>[http://read.virmk.ru/b/BARANOV_POLITICA/11.htm Лекция 11. Авторитарный режим] // Теория политики: Учебное пособие. / Авт.-сост. Н. А. Баранов, Г. А. Пикалов. В 3-х ч. — СПб: [[Балтийский государственный технический университет|Изд-во БГТУ]], 2003.</ref>, уның характерлы билдәләрен милитаристик, (киң мәғәнәлә) милләтселек<ref name="Stanley G. Payne 1945. Pp. 106">''Stanley G. Payne.'' A History of Fascism, 1914—1945. Pp. 106.</ref><ref>Jackson J. Spielvogel. ''Western Civilization''. Wadsworth, Cengage Learning, 2012. P. 935.</ref>, антикоммунизм һәм анти-либерализм<ref>{{Книга|автор = Payne, Stanley|заглавие = Fascism: Comparison and Definition|место = |издательство = |год = 1980|страницы = P. 7.}}</ref>, ксенофобия, реваншизм һәм шовинизм, мистик юлбашсылыҡ, һайлаулы демократияны һәм либерализмды күрә алмау, элиталар өҫтөнлөгөнә һәм тәбиғи социаль иерархияға ышаныу<ref name="brit">{{нп3|Суси, Роберт|Soucy R.||Robert Soucy}}[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/202210/fascism Fascism] // [[Encyclopedia Britannica]]</ref>, этатизм, һәм ҡайһы бер осраҡта, синдикализм, расизм<ref name=ran/><ref name=passmore/><ref name="belmat"/> һәм геноцид сәйәсәте тип атайҙар<ref name=ran>{{Источник/НФЭ|Фашизм|[[Гаджиев, Камалудин Серажудинович|Гаджиев К. С.]]|url=http://iph.ras.ru/elib/3159.html}}</ref><ref name="belmat">[http://politike.ru/dictionary/839/word/fashizm Фашизм.] // Большая актуальная политическая энциклопедия/ Под общ. ред. А. Белякова и О. Матвейчева. — М.: [[Эксмо]], 2009. — 412 с.</ref>.
 
== Этимологияһы һәм билдәләмәһе ==
Юл 6 ⟶ 5:
[[Файл:National Fascist Party logo.svg|thumb|Итальян милләтсе фашист партияһы эмблемаһындағы фасциялар]]
 
'''Фашизм''' һүҙе итальянса ''fascio'' (''фа́шо'') — «союз» (мәҫәлән, Бенито Муссолиниҙың сәйәси радикаль ойошмаһының атамаһы — ''Fascio di combattimento'' — ''«Көрәш союзы»''). Был һүҙ, үҙ сиратында, юғары магистрат власы символын, фасцияларҙы - — тимер бәйләменә ҡыҫтырылған балта эмблемаһын, ''fascis'' — «"бәйләм, шәлкем»"де аңлатҡан, латин һүҙенә ҡайтып ҡала. Рим республикаһы юғары магистраттарының почётлы ҡарауылы - — ликторҙар фасциялар йөрөткән. Фасциялар халыҡ исеменән көс, хатта үлем язаһын ҡулланыу хоҡуғын символлаштырған. Шунан бирле фасциялар һүрәте күп илдәрҙең дәүләт власы символдарында сағыла (мәҫәлән, фасциялар Рәсәй Федерацияһы суд приставтары Федераль хеҙмәте :Файл: ФССП.Эмблема.gif|эмблемаһында һүрәтләнгән).
 
Тарыраҡ тарихи мәғәнәлә фашизм тигәндә, [[Италия|Италия]]ла 1920-се — 1940-сы йылдар башында Бенито Муссолини етәкләгән күмәк кеше йәлеп иткән сәйәси хәрәкәт хәтергә төшә<ref name="belmat"/>. Был атама башҡа илдәрҙә барлыҡҡа килгән шуға оҡшаш идеологияларҙы һәм сәйәси режимдарҙы классификациялағанда ла ҡулланыла башлай.
 
{{нп3|Суси, Роберт|Роберт Суси||Robert Soucy}} Британникаһы <ref name=brit/>, Камалудин Серажудинович Гаджиевтың Яңы фәлсәфә энциклопедияһы<ref name="ran" /> һәм башҡа сығанаҡтар 1920-19451920—1945 йй. әүҙемләшкән күп кенә ойошмаларҙы фашистик хәрәкәт тип атаны: НСДАП<ref name=passmore>Kevin Passmore. Fascism. A Very Short Introduction, 2002 p. 62</ref><ref name="lib.ru">''Вольфганг Випперман'' [http://lib.ru/POLITOLOG/fascio.txt Европейский фашизм в сравнении 1922—1982]</ref><ref name=ReferenceA>[[Гриффин, Роджер|Roger Griffin]] [http://books.google.ru/books/about/The_Nature_of_Fascism.html?id=544bouZiztIC&redir_esc=y The Nature of Fascism], [[Taylor & Francis Group]], 1991</ref>, Испан фалангаһы<ref name=brit/><ref name=passmore/>, усташтар<ref name=brit/>, португал Милли союзы<ref name=brit/> финн Лапуа хәрәкәте, венгр Сатраш уҡтары<ref name=brit/>, румын Тимер гвардияһы<ref name=brit/> һ.б.
 
Ҡайһы бер Европа илдәрендә барлыҡҡа килгән дәүләт ҡоролошон (иң йыш осраҡта Адольф Һитлер идара иткән дәүерҙәге Германияны һәм Муссолини осорондағы Италияны) - — Икенсе Бөтөн донъя һуғышы тамамланғанға тиклем йәшәгән фашистик дәүләттәр тип атайҙар.<ref>The American Heritage® New Dictionary of Cultural Literacy, Third Edition Copyright © 2005 by Houghton Mifflin Company. Published by Houghton Mifflin Company.</ref>.
 
Эрнст Нольте фашизмдың нигеҙе итеп өс идеологик "анти-"ны атай: антимарксизм, антилиберализм һәм антиконсерватизм. Ошоларға тағы хәрәкәттең ике ҡылыҡһырламаһы өҫтәлә: лидерлыҡ һәм партиялылыҡ принцибы.<ref>Nolte, E. 1965. Three Faces of Fascism. London: Weidenfeld & Nicolson</ref>.
 
Фашизмды өйрәнеүсе билдәле Стенли Пейн Нольтеның өс "«анти-"»һына түбәндәге ҡылыҡһырламалар өҫтәгән: милләтселек, авторитар этатизм, корпоративизм, синдикализм, империализм, идеализм, волюнтаризм, романтизм, мистицизм, милитаризм, көс ҡулланыу.<ref>Payne, S. 1995 A History of Fascism, 1914–19451914—1945. Madison: [[University of Wisconsin Press]].</ref><ref>Payne, S. 1980. Fascism: Comparison and Definition. Madison: University of Wisconsin</ref>.
 
Фашизмдың социологы Хуан Линц фашизмға тағы ла киңерәк билдәләмә биргән: берҙәм партия һәм корпоратив вәкәләтлек аша берләшеүҙе үҙенең маҡсаты итеп ҡуйған "«гипермилләтсе, йыш ҡына пан-милләтсе, антипарламентар, антилибераль, антикоммунистик, популистик һәм, шунан сығып, антипролетар, өлөшләтә антикапиталистик һәм антибуржуаз, антиклерикаль йәки, иң кәмендә, клерикаль булмаған хәрәкәт"»<ref>Linz, J. 1976. “Some«Some notes toward a comparative study of fascism in sociological historical perspective.”» In W. Laqueur (ed.), Fascisim: A Reader’s Guide. Berkeley: [[University of California Press]]. p. 12-15</ref>.
 
Британия ғалимы Роджер Итвелл (Roger Eatwell) бик төгәл һәм ҡыҫҡа билдәләмә бирә: фашизм "«холистик-милли радикаль өсөнсө юл нигеҙендә социаль яңынан тыуыуҙы (возрождение) етәкләү маҡсатын ҡуя"».<ref>Eatwell, R. 2001 “Universal«Universal fascism? Approaches and definitions.”» In S. U. Larsen (ed.), Fascism outside Europe. New York: [[Columbia University Press]]</ref>.
 
Инглиз тикшеренеүсеһе Роджер Гриффин, этик ҡиммәттәргә иғтибар итеп, фашизмды милләттең, расаның тоҡомон һәм мәҙәниәтте тамырынан үҙгәртеү һәм "«яңы кеше"» барлыҡҡа килтереү идеяһы менән илһамланған "«популистик ультрамилләтселектең"» "«мифик ядроһы"» тип аңлата.<ref>Michael Mann, Professor of Sociology at UCLA. Fascists (Cambridge University Press, 2004)</ref> Ул фашизмды үҙенең мифологик ядроһында фашистик идеология (башҡа төрлө милли-популистик идеологиялар кеүек) милләтте үҙгәртеүгә түгел, ә уны ''«тамырынан үҙгәртеп яңынан яралтыуға»'' ниәт иткән'' «палингенетик ультрамилләтселек»'' тип билдәләй<ref name=ReferenceA /><ref name="Umkand">проф. Андреас Умланд. [http://www.apn.ru/publications/article19710.htm#_edn30 Фашизм и неофашизм в сравнении: западные публикации 2004—2006 годов]</ref>. Андреас Умланд фекеренсә, был концепция инглиз телле ғилми берләшмә тарафынан бөгөнгө көндә аҙмы-күпме ҡабул ителгән, тип һанай<ref>[[Умланд, Андреас|Умланд А.]] [http://www.academia.edu/172163/_ Современные концепции фашизма в России и на Западе] // «[[Неприкосновенный запас (журнал)|Неприкосновенный запас]]» 2003, №  5(31)</ref>.
 
Америка тарихсыһы Роберт Пакстон (Robert Paxton) фашизмды "берҙәмлек, көс һәм "«таҙа булыу"» культы аша компенсацияланыуҙы нигеҙ итеп алып, берләшмәнең түбән тәгәрәүе, кәмһетелеүе, ҡорбансыллығы тураһында саманан тыш хәстәрлек күреү, шул уҡ ваҡытта халыҡ массаларына таянған милләтсе-әүҙемдәр партияһы, традицион элиталар менән ҡатмарлы, ләкин эффектив хеҙмәттәшлек итеп, демократик азатлыҡтан баш тартып һәм этик һәм легаль сикләүҙәрһеҙ "«эске таҙарыныу"» һәм халыҡ-ара экспанция маҡсаттарын көс ҡулланып тормошҡа ашырыусы сәйәси тәртип формаһы, " тип билдәләй <ref>Robert Paxton The Anatomy of Fascism (Alfred A. Knopf, 2004)</ref>.
 
Америка тарихсыһы Джон Лукач, немец милләтселек-социализмы һәм итальян фашизмы араһында, оҡшашлыҡҡа ҡарағанда, айырма күберәк, ти<ref>Lukacs, John ''The Hitler of History'' New York: Vintage Books, 1997, 1998 page 118</ref>.
Юл 34 ⟶ 33:
=== Фашизм һәм расизм ===
 
Фашизм һәм расизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре буйынса фәндә төрлө фекер йәшәй. Беренсе ҡараш яҡлылар биологик расизм идеяһы {{comment|нацистик|милләтселек}} режимдың {{comment|өҫтөнлөклө хоҡуғы|прерогативаһы}}, ә фашизм расаға түгел, милләт сифатына айырым иғтибар йүнәлтә тип һанайҙар. Был теория яҡлылар {{comment|нацистик|милләтселек}}ды айырым тарихи феномен, тип билдәләй һәм уны фашизмдың бер төрө тип иҫәпләмәй<ref>Renzo De Felice. Rosso e Nero.  — Milano: Baldini&Castoldi, 1995.  — P. 149—163.</ref><ref>[[:en:A. James Gregor|A. James Gregor]]. The Faces of Janus: Marxism and Fascism in the Twentieth Century.  — New Haven: Yale University Press, 2000.  — Chapter 8.</ref><ref>[[:en:Zeev Sternhell|Zeev Sternhell]]. The Birth of Fascist Ideology.  — Princeton: Princeton University Press, 1994.</ref>.
 
Бөгөнгө көндә ныҡ таралған, Роджер Гриффин һәм уның «яңы консенсус» мәктәбе хуплаған, икенсе ҡараш буйынса, биологик расизм милләтте йә расаны мотлаҡ революцион «яңынан яралтыу» һәм «таҙартыу» идеяһына ({{comment|палинген ультрамилләтселек|палингенезис}}кә нигеҙләнгән фашизм теорияһы һәм практикаһы менән тәбиғи (органик) үрелә. Был ҡарашта тороусылар, айырым алғанда, 1980-се йылдар ахырына тиклемге тарихнамә танығанса, «классик» итальян фашизмы нығыраҡ расист характерлы булған, тиҙәр. Шуға ҡарамаҫтан, был ғалимдар ҙа биологик расизмды (киң таралған булһа ла) фашизмдың тарихи шарттар буйынса ҡалҡып сығырға тейешле бер төрө, ультрамилләтселек, билдәһе, тип иҫәпләйҙәр һәм раса идеяһын фашистик идеологияның иң кәрәкле компоненты тип һанамай<ref>Roger Griffin. The Nature of Fascism.  — London: Routledge, 2013.</ref><ref>Fascism Past and Present, West and East: An International Debate on Concepts and Cases in the Comparative Study of the Extreme Right. Edited by Roger Griffin, Werner Loh, Andreas Umland.  — Stuttgart: ibidem-Verlag, 2006.</ref> Әйтергә кәрәк, хәҙерге заман көнбайыш ғилми традицияһында «расизм» төшөнсәһе, дискриминацияның һәм эксклюзионизмдың (шул иҫәптән милли һәм этник) төрлө формаларын берләштерә, ғөмүмән, постсовет дәүере менән сағыштырғанда, киң күләмгә эйә.
 
== Тарихы ==
Юл 44 ⟶ 43:
Фашизмдың идеологик тамырҙары 1880 йылға, айырым алғанда, ул саҡтағы ''Fin de siècle'' темаһына барып тоташа<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev|заглавие = Crisis of Fin-de-siècle Thought|ответственный = |издание = International Fascism: Theories, Causes and the New Consensus|место = London and New York|издательство = |год = 1998|страницы = 169|страниц = |isbn = }}</ref>. Был тема материализмға, рационализмға, позитивизмға, буржуаз йәмғиәткә һәм демократияға ҡаршы тороуға нигеҙләнгән. Ошо интеллектуаль мәктәп кешене бик ҙур берҙәмлектең бер өлөшө тип иҫәпләгән, либерал йәмәғәтселектең индивидуализмын һәм буржуаз йәмғиәттәге социаль бәйләнештәрҙең юҡҡа сығыуын ғәйепләгән.
 
''Fin de siècle'' донъяға ҡарашы төрлө интеллектуаль асыштар, шул иҫәптән Чарлз Дарвин биологияһы, Рихард Вагнер эстетикаһы, Жозеф Артюр де Гобино расизмы, Гюстав Лебон психологияһы һәм Фридрих Ницше фәлсәфәһе, Фёдор Михайлович Достоевский һәм Анри Бергсон тәьҫирендә формалашҡан. Ул ваҡытта киң танылыу тапҡан социаль дарвинизм физик һәм йәмғиәт тормошо араһында айырма күрмәй һәм йәшәү - — кешенең, тере ҡалыр өсөн, бер туҡтауһыҙ дауам иткән көрәше тип ҡарай. Социаль дарвинизм үҙенең биотөркөмдөң идентиклығы һәм йәмғиәттә органик мөнәсәбәттәрҙең әһәмиәте тураһындағы акценты менән йәмғиәттә милләтселек идеяһының легитимлығына һәм һөймәләклегенә килтергән<ref>{{Книга|автор = Stanley G. Payne|заглавие = A history of fascism, 1914–1945.|ответственный = |издание = Digital printing edition.|место = Oxon, England, UK|издательство = [[Routledge]]|год = 1995, 2005|страницы = 29|страниц = |isbn = }}</ref>. Социаль һәм сәйәси психологияның яңы теориялары кешенең үҙен рациональ тотошо төшөнсәһен кире ҡаҡҡан һәм сәйәси һорауҙарҙы хәл иткәндә хис-тойғолар (эмоциялар) аҡылдан алда йөрөй, тип иҫбатлаған. Ницшеның «Алла үлгән» тигән аргументы христианлыҡты, демократияны һәм хәҙерге заман коллективизмын, «көтөү хисе» тигән ғәйеп ташлауы менән аралашып килгән. Уның Бөйөк кеше (Übermensch) концепцияһы һәм идара итеүгә ихтыяр - — кешенең тәү инстинкты тип раҫлауы ''Fin de siècle'' быуын вәкилдәренә ҙур йоғонто яһаған.
 
Гаэтано Моска үҙенең «Хакимлыҡ итеүсе класс» (1896) тигән хеҙмәтендә һәр йәмғиәттә «ойошҡан аҙсылыҡ» «"ойошмаған күпселек»"тән өҫтөн торасаҡ һәм улар менән идара итәсәк, тип раҫлаған теория барлыҡҡа килтергән<ref>{{Книга|автор = William Outhwaite|заглавие = The Blackwell dictionary of modern social thought|ответственный = |издание = [[Wiley-Blackwell]]|место = |издательство = |год = 2006|страницы = 442|страниц = |isbn = }}</ref>. Моска йәмғиәттә тик ике класс ҡына бар: «идара итеүселәр» (ойошҡан аҙсылыҡ) һәм «буйһоноусылар» (ойошмаған күпселек) тигән. Ул шулай уҡ ойошҡан аҙсылыҡтың ойошҡанлығы ойошмаған күпселек рәттәрендә булған һәр кешене ҡыҙыҡһындыра, тип раҫлаған<ref>{{Книга|автор = Giuseppe Caforio|заглавие = Handbook of the sociology of the military|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Springer]]|год = 2006|страницы = 12|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
[[Файл:Charles Maurras - avant 1922.jpg|left|thumb|139x139px|Шарль Моррас]]
Француз милләтсеһе һәм реакцион монархисы Шарль Моррас фашизм үҫешенә тәьҫир иткән. Ул милләттең органик берҙәмлегенә саҡырыусы интеграль милләтселекте пропагандалаған. Моррас ҡеүәтле монарх милләтененең идеаль лидеры була, тип раҫлаған. Моррас «халыҡ ихтыярын демократик мистификациялау»ға ышанмаған, ошо күренеш шәхсиәтһеҙ коллектив субъект барлыҡҡа килтерә тигән. Ҡеүәтле монарх, уның ҡарауынса — ил эсендә халыҡты берләштерер өсөн үҙенең абруйын файҙалана алыусы персонифицирланған хөкөмдар. Моррастың интеграль милләтселеге фашистар тарафынан идеалләштерелгән һәм, монархизмдан баш тартып, модернлашҡан инҡилап формаһы итеп үҙгәртелгән<ref>{{Книга|автор = David Carroll|заглавие = French Literary Fascism: Nationalism, Anti-Semitism, and the Ideology of Culture|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = 1995|страницы = |страниц = |isbn = 9780691058467}}</ref>.
 
Француз революцион синдикалисы Жорж Сорель үҙенең хеҙмәттәрендә дөйөм забастовка ойоштороу аша капитализм һәм буржуазияны ҡолатыу революцияһына килтереү маҡсатында сәйәси мәжбүр итеүҙе легитимләштереү кәрәклеген һәм радикаль сараларҙы пропагандалаған. Үҙенең «Золом тураһында уйланыуҙар» тип аталған(1908) тип аталған иң билдәле хеҙмәтендә, Сорель яңы сәйәси дин кәрәклеген һыҙыҡ өҫтөнә алған<ref name=":0">{{Книга|автор = Mark Antliff|заглавие = Avant-garde fascism: the mobilization of myth, art, and culture in France, 1909–1939|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Duke University Press]]|год = 2007|страницы = 81|страниц = |isbn = }}</ref>. «Прогресс иллюзиялары» тигән хеҙмәтендә Сорель, «аристократтың да аристократы - — ул демократия», тип яҙып, демократияның реакцион характерын ғәйепләгән<ref name=":0" />. 1909 йылда Францияла синдикалист дөйөм забастовкаһы ҡыйратылғандан һуң, Сорель һәм уның яҡлылар һул радикалдарҙан айырылған һәм, уң радикалдарға ҡушылып, республикаға ҡаршы булған христиан патриоттарын идеаль революционерҙар тип хуплап, һуғышсан католицизм һәм француз патриотизмын үҙҙәренең сәйәси ҡараштарына яраҡлаштырырға, улар менән берләшергә тырышҡан. Башта Сорель рәсми рәүештә марксизмды ревизиялаусы булған, ә 1910 йылда социализмдан баш тартыуын иғлан иткән, Бенедетто Кроче афоризмын ҡулланып, «марксизм тарҡалыуы» арҡаһында «социализм үлгән» тип әйтер булған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 78|страниц = |isbn = }}</ref>. 1909  йылда Сорель Шарль Моррастың реакцион милләтселеген хуплай, уныһы ла, үҙ сиратында, демократияға ҡаршы тороу сараһы булараҡ, үҙенең милләтселек идеалдарының Сорель синдикализмы менән ҡушылыу мөмкинлеге менән ҡыҙыҡһынған булған. Моррас "«демократик һәм космополитик элементтан азат социализм, матур ҡулға яҡшы итеп тегелгән бирсәткә нисек килешһә, милләтселеккә шулай уҡ килешә"» тип әйткән<ref>{{Книга|автор = Douglas R. Holmes|заглавие = Integral Europe: fast-capitalism, multiculturalism, neofascism|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 2000|страницы = 60|страниц = |isbn = }}</ref>.
[[Файл:Georges Sorel.jpg|thumb|157x157px|''Жорж Сорель'']]
Моррас милләтселегенең һәм Сорель синдикализмының бергә ҡушылыуы радикаль итальян милләтсеһе Энрико Коррадиниға бик көслө тәьҫир итә. Революцион милләтсе-синдикалистарҙың киҫкен хәрәкәт итеүе һәм көрәшкә әҙерлеге аристократтар һәм анти-демократтар етәкселегендә ойошторолорға тейеш, тигән ул. Коррадини Италияны, Франция һәм Бөйөк Британия плутократик режимдарына ҡаршы сыға алырлыҡ, империализм сәйәсәте үткәрерлек «пролетар милләт» тип атаған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 163|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
Фашизмдың социаль ағым булараҡ аяҡҡа баҫыуына британ публицисы Томас Карлейль әһәмиәтле йоғонто яһаған. Немец политологы Мануэль Саркисянц:
{{начало цитаты}}Нацизм — немецтәр уйлап сығарған нимә түгел, тәүҙә ул ситтә барлыҡҡа килгән һәм беҙгә унан күсерелгән … Нацизм (милләтселек) фәлсәфәһен, [[диктатура|диктатура]] теорияһын йөҙ йыл элек үҙ ваҡытының бөйөк шотландлыһы, бик ихтирам ителгән сәйәси пәйғәмбәре — Карлейль формулаға әйләндергән. Һуңғараҡ уның идеялары Хьюстон Стюарт Чемберлен тарафынан үҫтерелгән. Нацизм диненең нигеҙләнерлек бер ниндәй ҙә төп доктринаһы булмаған … ул Карлейлдә лә… Чемберлен дә лә булмаҫ ине. Карлейль дә, Чемберлен дә… нацистик диндең ысын мәғәнәһендә рухи аталары булғандар… Һитлер һымаҡ, Карлейль дә парламент системаһын күрә алмаған … Һитлер һымаҡ, Карлейль дә һәр ваҡыт диктатураның ҡотҡарыусы яҡшылыҡ булыуына ышанған.{{конец цитаты|источник=М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »<ref>[http://scepsis.ru/library/id_2131.html М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „Хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »]</ref>}}
 
Бертран Рассел үҙенең «Көнбайыш фәлсәфәһе тарихы» (1946) китабында: «"Карлейль һәм Ницшенан артабанғы аҙым — Һитлер,» "-тип раҫлаған.
 
== Фашизмдың төп һыҙаттары ==
Юл 65 ⟶ 64:
Вольфганг Випперман фекеренсә, фашизм идеологияһының төп һыҙаттары булып<ref name="lib.ru" />{{уточнить}}:
* традиционализм,
* милләтселек
* либерализмды тәнҡитләү/антилиберализм
* антикоммунизм
Юл 83 ⟶ 82:
Илдә иҡтисади кризис булһа, һәм ул шулай уҡ социаль һәм сәйәси өлкәлә кризисҡа килтерһә, йыш осраҡта фашист партияларының барлыҡҡа килеү һәм үҫеү факторы шул була.
 
Фашист партиялары йыш осраҡта ''милитарлашҡан'' һәм ул осор өсөн ғәҙәти булмаған сәйәси стиль ҡулланғандар: күмәк халыҡтың манифестациялары, күмәк кеше марштары, партияның ир-егеттәр характерлы икәнен һыҙыҡ өҫтөнә алыу, мәҙәниәтте, фәнде, аңды дин йоғонтоһонан азат итеү сиркәү мөлкәтен дәүләт мөлкәтенә әйләндереү - — секуляризирланған динлелектең ҡайһы бер формалары, сәйәси конфликттарҙы компромисһыҙ хуплау һәм ''көс ҡулланыу''.
 
Фашист партияларын айырып торған билдәһе - — нигеҙенә амбивалентлыҡ һалынған сағыштырырлыҡ идеологиялары һәм маҡсаттары булыу. Фашистик идеология бер үк ваҡытта ''антисоциалистик'' һәм антикапиталистик, антимодернлы һәм хәҙерге заманса махсус, трансмилли моменттарҙы асып һала. Был мөнәсәбәттәр фашизмдың бөтөн төрҙәрендә лә бер төрлө формала сағылмай.
 
Итальян Милләтсе {{comment|фашист партияһы|НФП}} программаһының күп өлөшөндә аңлы рәүештә бәйләнешһеҙ яҙылған антакапиталистик пункттары, үҫеш барышында, һаман да артҡы планға күсә барған. Былар венгр «"Сатраш уҡтар»"ында, румын «Тимер гвардия»һында, Испан фалангаһының ҡайһы бер бүлексәләрендә, француз {{comment| Халыҡ Француз Партияһы|ФНП}}нда, Жак Дориола сағыштырмаса көслө сағылған. Киреһенсә, был австрия һеймверсыларында, норвегия «"Милли берләшеү»"ендә, бельгия рексистарында, ҡалған француз фашист партияларының ҡайһы бер бүлексәләрендә һәм голланд НСС-ында сағыштырмаса көсһөҙ сағыла.
 
«"Тимер гвардия»"сыларҙа киҫкен антимодернлыҡ йүнәлеш күҙәтелә. Әммә был хәрәкәт тә пропагандала, сәйәсәттә, хәрби эштә һәм иҡтисадта махсус заманса ҡоралдар һәм методтар ҡулланыуҙан бер нисек тә баш тартмай. Фашизмды ни ғәҙәттән тыш антимодернлыҡ тип тә, ни «замансаға уҡталыш» тип тә, бигерәк тә - — «социаль революция» тип атап булмай<ref name="lib.ru"/>.
 
Бөтөн фашист партиялары ла махсус милләтселек йүнәлешендә торған; күпселеген улар милли тарихтарының идеаллаштырылып күрһәтелгән аныҡ тап килгән «данлы» периодтарына иғтибар иткән. Әммә ваҡ фашист хәрәкәттәре, теләйме, теләмәйме, ниндәйҙер дәрәжәлә башҡа фашист хәрәкәттәренең, бигерәк тә фашист режимдарының мәнфәғәттәре менән иҫәпләшергә тейеш булған. Тап сит ил фашист өлгөһөнә йүнәлтелеү арҡаһында был партиялар менән һулдар ғына түгел, киҫкен милләтсе йүнәлештә торған уң партиялар ҙа көрәшкән.
 
Бөтөн фашист партиялары ла ҡәтғи рәүештә һәм компромисһыҙ ихтыяр көсө менән үҙҙәренең сәйәси дошмандарын, ә тағы — нигеҙһеҙ һайлағанды  — аҙсылыҡты юҡ итергә ынтылғандар<ref name="lib.ru"/>.
 
== Фашизмдың варианттары ==
Юл 100 ⟶ 99:
{{Main|Итальян фашизмы}}
See also Фашизм доктринаһы Ысын идеализм Римгә марш
Тар мәғәнәлә фашизм, йәғни Бенито Муссолини доктринаһы беренсе планға корпоратив дәүләт — (партиялар власы булған парламент демократияһына ҡапма-ҡаршы) бөтөн ҡатлам халыҡтың мәнфәғәттәрен гармониялаштырған һәм күрһәткән корпорациялар власы булған дәүләт идеяһын тормошҡа ашыра. Фашист идеологияһы [[1910]]-сы йй. һуңында [[Италия|Италия]]ла барлыҡҡа килгән, итальян фашист партияһы власҡа килгән һәм [[1922 йыл]]да Муссолини диктатураһын урынлаштырған. Муссолини үҙенең ''«La Dottrina del Fascismo»'' тигән китабында «фашизм» һүҙен «дәүләт идараһы системаһы» мәғәнәһендә лә, «идеология» мәғәнәһендә лә ҡулланған:
<blockquote> «Il fascismo, oltre a essere un sistema di governo, è anche, e prima di tutto, un sistema di pensiero» («Фашизм — ул идара системаһы ғына түгел, ул бигерәк тә фекер системаһы»).</blockquote>
 
=== Немец национал-социализмы ===
{{Main|Милләтсе-социализм}}
Национал-социалистик немец эшсе партияһы (''немец. ''Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei|Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei). Рус телле транскрипцияла аббревиатураһы: НСДАП Германияла [[1933]] йылдан [[1945 йыл]]ға саҡлы идара итә. Бенито Муссолиниҙың [[1922 йыл]]дағы Римгә маршының уңышы герман ултрауң радикалдары өсөн дәртләндергес өлгө булған. Немец национал-социалистары лидеры [[Адольф Һитлер]] нацистик партия формалашыуына итальян фашизмының етди тәьҫирен таныған<ref>''Рахшмир П. Ю.'' Происхождение фашизма. — М.:[[Наука (издательство)|Наука]], 1981 (История и современность), 184 с.</ref>. Нацизмдың төп пропагандисы Йозеф Һеббельс итальян фашизмына либерал демократия менән конфликт башын япһарып, былай тигән:
<blockquote>Римгә марш либерал демократия штурмы билдәһе булды. Был либерал-демократик рух донъяһын ҡыйратыуҙың тәүге ынтылышы ине...ине… ә ул 1789 йылда Бастилияны алыуҙан башланды һәм аяуһыҙ революцион түңкәрелештәрҙә сиратлап бер ил артынан икенсеһен, милләттәрҙең [[марксизм]]да, демократияла, анархия һәм синфи көрәштә һәләк булыуына юл ҡуйыр өсөн, яуланы…<ref name="Carlsten, 1982. p. 80">Carlsten, 1982. p. 80.</ref>.</blockquote>
[[Файл:Corneliu Zelea Codreanu.jpg|thumb|160px|left|Корнелиу Зеля Кодряну]]
[[Файл:Guardiadehierro.svg|thumb|right|180px|Символика ''Железной гвардии'']]
Юл 113 ⟶ 112:
=== Тимер гвардия ([[Румыния]]) ===
{{Main|Тимер гвардия}}
«Тимер гвардия» — [[1927]]йылдан [[1941 йыл]]ға саҡлы Румынияла йәшәп килгән фашист хәрәкәте<ref>Spicer, Kevin P. 2007. Antisemitism, Christian ambivalence, and the Holocaust. [[Indiana University Press]] on behalf of the Center for Advanced Holocaust Studies. p. 142.[http://books.google.ca/books?id=5y36kURk5w4C&pg=PA142&dq=iron+guard+totalitarian] (Describes the Romanian Iron Guard as a totalitarian nationalist and anti-Semitic movement.</ref>. Улар [[1940 йыл]]дың 14 сентябренән [[1941 йыл]]дың 21 ғинуарына саҡлы власть башында ултырған. Корнелиу Зеля Кодряну был хәрәкәтте [[1927 йыл]]дың 24 июлендә ''{{comment| «Тимер гвардия|Архангел Михаил легионы}}»«'' атамаһы менән нигеҙ һалған (''«»[[:ro:Mișcarea Legionară|Legiunea Arhanghelului Mihail]]»"''), һәм, вафатына саҡлы (1938), уның юлбашсыһы булған.
 
=== Фалангизм ([[Испания]]) ===
{{Main|Фалангизм}}
'''Испа́н Фала́нгаһы''' (''испан.''Falange Española) — Испанияның ультрауң сәйәси партияһы. [[1933 йыл]]да Хосе Антонио Примо де Ривера, Испанияның элекке диктаторының улы нигеҙ һалған. Испан Фалангаһы Франциско Франконың тоталитар режимы йылдарында  ([[1936]]—[[1975]])  — ил менән идара иткән берҙән-бер законлы партия<ref name="spanishfascism">{{cite book | last =Payne | first =Stanley G| title =Falange: A History of Spanish Fascism| publisher =Textbook Publisherss| url =http://books.google.com/books?id=rsHyAAAACAAJ&dq=Spanish+Fascism&lr=| isbn =0758134452}}</ref>.
 
[[1975 йыл]]да Франко вафат булғандан һуң, Испанияла демократик процестар башлана, һәм партия тарҡалған. Хәҙерге ваҡытта фалангист тип аталыу хоҡуғына бер нисә партия һәм хәрәкәт дәғүә итә.
 
Фаланганың идеологияһы (национал-синдикализм) [[Италия|итальян]] [[фашизм]]ының ҡайһы бер аспекттарына яҡын тора. Хосе Антонио Примо де Ривера был турала үҙенең «"Башланғыс пункттар»"ында яҙған. Испанияның бөйөк державаға әйләнеүен, испан телле илдәр менән мәҙәни һәм сәйәси бәйләнештәрҙе яйға һалыуҙы, Испан империяһын тергеҙеүҙе күҙ аллағандар улар. Фаланганың милләтселеге этник түгел, гражданлыҡ -патриотик, тиер кәрәк сөнки ойошма, Испан империяһына лояль мөнәсәбәттә булыу шарты менән, баск һәм каталондарҙың мәҙәни автономияһына ҡаршы сыҡмаған. {{comment|итальян фашизмы|Национал фашист партияһы}}нан айырмалы рәүештә, Фаланга сәйәси партияларҙы ҡәтғи кире ҡаҡҡан, һул хәрәкәткә лә, уңына ла бер төрлө дошманлыҡ менән ҡараған. Девиздары — «Берҙәм, бөйөк һәм азат» (Испания) ({{lang-es|¡Una, Grande y Libre!}}).
 
Испан Фалангаһы 1936  йылдың 17-18 июлендәге хәрби түңкәрелеште хуплаған сәйәси көс булып торған.
Франсиско Франко [[1937 йыл]]дың 19 апрелендәге бойороғо менән Фаланганы {{comment|«традиционалистар общинаһы»|карлистар}} менән ҡушып, традиционалистарҙың Берҙәм Испан фалангаһын һәм Национал-синдикалист һөжүме хунталарын барлыҡҡа килтерә ({{lang-es|Falange Española Tradicionalista y de las JONS}}).
1940-сы йылдарҙа дәүләттә Хосе Антонио Примо де Ривера программаһына ингән реформалар үткәрелә. Ә монархияны тергеҙеү ҡарары Фаланганың сығанаҡ идеологияһына тап килмәгән.
 
Франконан һуң, Испанияла демократик процесс башланып, күп партиялылыҡ индерелгәс, асыҡ идеологияһы булмағанлыҡтан һәм халыҡтың күпселеге үҙгәрештәргә әҙер түгеллектән, Милли хәрәкәт уңышҡа өлгәшмәй.
 
Милли хәрәкәттең инфраструктураһы уның элекке ағзалары, бигерәк тә Мануэль Фрага Ирибарне тарафынан, Халыҡ Альянсын, артабан, 1996-20041996—2004 йылдарҙа идара итеүсе Испания халыҡ партияһын төҙөр өсөн, файҙаланылған, тип һанала
<ref>Фаланганың бөгөнгө төп идеологик вариҫтары  — [[:es:La Falange (partido)|FE/La Falange]] (сайт [http://www.lafalange.org www.lafalange.org]); [[:es:Movimiento Falangista de España|Movimiento Falangista de Espana]] (сайт [http://mfe.mforos.com/ www.mfe.mforos.com]), [[:es:Falange Española de las JONS (1977)|Falange Española de las J.O.N.S]] (сайт [http://www.falange.es www.falange.es]) һәм[[:es:Falange Auténtica|Falange Auténtica]] (сайт [http://www.falange-autentica.org www.falange-autentica.org])</ref>.
 
=== Яңы дәүләт ([[Португалия]]) ===
Юл 138 ⟶ 137:
[[1926 йыл]]дың 28 майындағы түңкәрелештән һуң ил менән идара итеү генерал Антониу Оскар ди Фрагуш Кармонеға күскән. Ул башта ваҡытлыса президент булһа, артабан 1928 йылдан 1951 йылға саҡлы президент булып ҡалған. 1928 йылда Кармона Антониу ди Оливейру Салазарҙы финанс минстры вазифаһына саҡыра. Налоговые реформы Салазарҙың һалым реформаларыбюджет килемен арттырған, дәүләт бурысы ҡыҫҡартылған, иҡтисад үҫешенә, йәмәғәт эштәренә, оборона һәм социаль сфераға шаҡтай ҙур аҡса бүленгән.
 
1932 йылда Салазар премьер-министр вазифаһын биләй һәм 1933 йылдағы референдумда ҡабул ителгән конституция проектын әҙерләй. Конституция корпоративизм идеологияһына нигеҙләнгән була һәм «донъялағы беренсе корпоратив конституция» тип иғлан ителә.
[[Рим-католик сиркәүе|Католик сиркәүе]] Антониу ди Оливейра Салазарҙы власҡа алып килгән
Португалияла Милли союз партияһы идара итеүсе берҙән-бер партия булған.
 
Уның ҡеүәте [[1968 йыл]]ға саҡлы, мейеһенә ҡан һауып, ил менән идара итерлек хәлдә булмағас, отставкаға киткәнгә тиклем, кәмемәгән. Унан һуң етәкселеккә килгән премьер-министр Марселу Каэтану сәйәси курсын бер аҙ йомшарыу йүнәлешендә алып барған.
 
1973 йылдың сентябрендә урта һәм кесе дәрәжәләге офицерҙар «Капитандар хәрәкәте» тигән йәшерен ойошма барлыҡҡа килтерә.
[[1974 йыл]]дың 25 апрелендә «Ҡыҙыл ҡәнәферҙәр революцияһы» Яңы дәүләтте ҡан түкмәй генә юҡҡа сығара, «Капитандар хәрәкәте» етәкселегендәге армия Каэтану хөкүмәтен ҡолата.
 
Португалия Яңы дәүләте фашистик тип йөрөтөлгән режимдар араһында иң оҙон ғүмерлеһе булған<ref>https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Новое_государство_(Португалия)</ref>.
Юл 155 ⟶ 154:
=== Рус фашизмы ===
{{main|Рус фашизмы}}
Рус милләтселеге үҫеш осоро 1930-сы — 1940-сы йылдарҙа, годы, характеризующийся симпатией итальян фашизмына симпатия формаһында, артыҡ сағылған антисоветизм һәм антииудаизм, шулай уҡ өлөшләтә антисемитизм менән характерлана. Рус фашизмы Германияла, Маньчжурияла һәм АҠШ-тағы аҡ эмигранттар араһында таралған һәм тарихта билдәле булған «"Ҡара сотня»"сылар кеүек хәрәкәттәрҙән<ref>''Уолтер Лакер''. [http://litfile.net/web/224923/292000-293000 Чёрная сотня. Происхождение русского фашизма.] М.: Текст, 1994. ISBN 5-7516-0001-0</ref> һәм «аҡтар хәрәкәте» кеүек хәрәкәттәрҙән баш алған</ref>.
 
Германияла һәм АҠШ-та ([[Маньчжурия|Маньчжуриия]нан айырмалы рәүештә) ғәмәлдә сәйәси әүҙемлек күрһәтмәгәндәр, антисемит йөкмәткеле гәзит һәм брошюралар сығарыу менән сикләнгәндәр. Икенсе Бөтөн донъя һуғышы башланыу менән Германиялағы рус фашистары Һитлер яҡлы булған һәм Икенсе Бөтөн донъя һуғышында рус коллаборационистары рәтенә баҫҡан.
 
Рус неонацизмы - — рус милләтселегенең киҫкен формаһы. Һәм киң мәғлүмәт сараларында милли күрә алмаусанлыҡ йәиһә түҙеп тормаҫлыҡ мөнәсәбәт арҡаһында ҡылған енәйәттәр тураһындағы хәбәрҙәр уның ни тиклем ҡурҡыныс икәнен күрһәтә <ref>{{cite web
|author=
|authorlink=
Юл 175 ⟶ 174:
=== Украин милләтселәренең ойошмаһы (ОУН) ===
{{main|Украин милләтселәренең ойошмаһы}}
1920-се йылдарҙың аҙағынан 1950-се йылдар уртаһына саҡлы [[Украина|Украина]] территорияһында (башлыса Көнбайыш Украинала) Украин милләтселәре ойошмаһы (ОУН) — украин национал-ультрауң сәйәси ойошмаһы эш иткән. Эшмәкәрлегенең башланғыс этабында этник украиндарҙы поляк һәм совет хөкүмәтенең репрессияларынан, эксплуатацияһынан һаҡлауҙы яҡын маҡсат итеп ҡуйған, ахырғы маҡсат булып — украиндар йәшәгән поляк, совет, румын, чех һәм словак территорияларын индергән үҙаллы һәм берҙәм Украин дәүләте төҙөү. ОУН етәкселеге был маҡсаттарға ирешеү өсөн иң яраҡлы сара булып террор тора тип һанаған. ОУН етәкселәренең әйткәндәренән, программаһының төп фекеренән белеүебеҙсә, уның эшмәкәрлеге антиполяк, антисовет һәм антикоммунистик характерҙа икәне асыҡ күренә.
 
Беренсе һәм Икенсе донъя һуғыштары аралығында Польшаға ҡараған Галиция украиндарының хоҡуҡтары Австро-Внегрияла йәшәгән дәүер менән сағыштырғанда күпкә насарайыуы фонында донъяға демократик һәм социалистик ҡараш «украин халҡына үҙ дәүләтен төҙөргә» ҡамасаулай тигән идея формалаша. Бөтөн Европаға хас волюнтаристик, уңрадикал идеологиияһы популярлашҡан. 1930-сы йылдарҙа коммунистик идеялар сталин репрессиялары һәм СССР-ҙағы аслыҡ (1932—1933) менән яманаты сыҡҡан<ref>[http://regnum.ru/news/1305220.html Украинцы не должны были массово убивать мирное население: интервью историка Джона-Пола Химки]</ref>.
 
Дмитрий Иванович Донцов - — радикаль украин милләтселегенең билдәле манифесы авторы. 1926 йылда ул «Милләтселек» («Национализм») тигән хеҙмәтен баҫтыра. Социал-дарвинизм ҡараштарына нигеҙләнеп, милләтте «ижади мәжбүр итеү» ҡулланған айырым «иң яҡшы кешеләр» ҡатламы етәкләргә тейеш, тип раҫлаған, ә милләттәрҙең үҙ-ара дошманлығы тәбиғи һәм, һөҙөмтәлә, «көслө» милләттәр «көсһөҙҙәр»ҙе еңергә тейеш, тип һанаған ул. һуңғараҡ Донцовтың ҡараштары ОУН идеологияһының нигеҙен тәшкил иткән<ref>''[[Полищук, Виктор Варфоломеевич|Полищук В. В.]]'' [http://www.politex.info/content/view/279/30/ Правовая и политическая оценка ОУН И УПА] // Политическая экспертиза: ПОЛИТЭКС. — 2006. — Т. 2, № 3. — С. 25—63.</ref>.
 
1920-се йылдарҙа барлыҡҡа килгән радикаль-милләтсе ойошмалар: Украин ғәскәри ойошмаһы, Украин милли йәштәр төркөмө, Украин милләтселәренең Лигаһы (уның эсенә ингән Украин фашистары союзы), Украин милләтсе йәштәр союзы 1929 йылдың 27 ғинуары - — 3 февралендә Венала Украин милләтселәренең I Конгресында (''укр. '' Великий Збір ОУН) Украин милләтселәре ойошмаһына берләшәләр.
 
1929 йылда Евгений Михайлович (Евген) Коновалец ОУН-дың беренсе етәксеһе булған. 1938 йылда Коновалецты үлтергәндән һуң, ОУН ике фракцияға — ОУН(р) - — «революцион ОУН», йәғни ''ОУН(б)'', үҙенең етәксеһе Степан Бандера исеме менән /«Украин милләтселәре ойошмаһы (бандера хәрәкәте)»/ — һәм Андрей Мельник яҡлыларға, ОУН(м)ға тарҡала.
{|align="left"
|-valign="top"
Юл 191 ⟶ 190:
Ойошма [[терроризм|террор]]ҙы көрәштә мөмкин булған метод тип ҡараған, оунсылар тарафынан байтаҡ дәүләт эшмәкәрҙәре үлтерелгән.
 
Икенсе Бөтөн донъя һуғышы башында ОУН-дың ике бүлексәһе лә һитлер Германияһы менән хеҙмәттәшлек иткән. ОУН пропагандаһы һөҙөмтәһендә һәм ОУН ағзалары ҡатнашлығында халыҡты йыртҡыстарса күпләп ҡырыу тормошҡа ашырылған. 1942—1943 йылдарҙа немец ғәскәрҙәренә һәм совет армияһына, партизандарға ҡаршы тороуҙы үҙенең маҡсаты итеп ҡуйған {{comment| Украин баш күтәреүселәр армияһы|УПА}} төҙөлгән. Әммә һуғыш тамамланыуға ОУН лидерҙары ҡабаттан [[Өсөнсө Рейх|Өсөнсө Рейх]] менән хеҙмәттәшлеккә күскән.<ref name="ИТ">[http://itar-tass.com/politika/1023447 МИД РФ опубликовал доказательства сотрудничества ОУН-УПА с нацистами во время ВОВ]</ref>.
 
Икенсе донъя һуғышы тамамланғанда, ОУН-дың ике лидеры ла Европала көнбайыш союзниктарҙың оккупация зонаһында ҡалған, ә 1945 йылдың һуңында — көнбайыш илдәрҙең махсус хеҙмәттәре ҡыҙыҡһыныуы сфераһына эләккән. ОУН(б) хәрәкәте әллә ни үҙгәреш кисермәй, һаман 1930-сы йылдар башындағы позицияла ҡала килгән. Шуға ҡарамаҫтан, ул АҠШ һәм Канадала йәшәгән милләтсе эмигранттар араһында кәрәк булып сыға, бигерәк тә 1980-се йылдарҙың беренсе яртыһында, һалҡын һуғыш осоронда, көсәйгән.
1980-се йылдар аҙағына ике хәрәкәт тә ярым йәшерен рәүештә Украинаға әйләнеп ҡайтҡан. Ике ОУН да 1990-сы йылдар башында легалләшкән, өҫтәүенә ОУН(б) сәйәси партия — {{comment|Украин милләтселәре конгресы|КУН}}, ә ОУН(м) - — шул уҡ исемдәге йәмәғәт-сәйәси хәрәкәт булып легалләшкән.
 
Күп тикшеренеүселәр был ойошманы итальян хәрәкәтенә ныҡ оҡшаған <ref>Clerical Fascism in Interwar Europe edited by Matthew Feldman, Marius Turda, Tudor Georgescu, [[Routledge]], 2008, p.59</ref><ref>Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, Andrew Wilson. Ukraine. Psychology Press, 1996. p. 122</ref><ref>[http://defendinghistory.com/distorted-nationalist-history-ukraine/65887 Distorted Nationalist History in Ukraine] // Defending History, 15 March 2012, Grzegorz Rossolinski-Liebe interview {{ref-en}}</ref>, хатта артыҡ экстремистик<ref>''David Marples.'' Hero of Ukraine Linked to Jewish Killings, Honorary title sure to provoke divisions among Ukrainians today — Edmonton Journal, 7 February 2010: «It was a typically fascist movement of the interwar period not dissimilar to the Italian version.»</ref> фашист хәрәкәте, тип атай<ref>Anders Rudling: THEORY AND PRACTICE Historical representation of the wartime accounts of the activities of the OUN-UPA (Organization of Ukrainian Nationalists—Ukrainian Insurgent Army).East European Jewish Affairs, Volume: 36, Issue: 2, Lund university, 2006, p. 167: «It could be argued that the ideology of OUN, like those of the fascist or radical right-wing parties of Eastern Europe, was in many regards more extreme and uncompromising than that of, say, Mussolini.»</ref><ref>Tadeusz Piotrowski. Poland’s Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918—1947, McFarland, 1997, p.357</ref>.
 
«"Украина тарихы энциклопедияһы»"нда яҙылғанса <ref>издана [[НАН Украины]], автор статьи И. К. Патриляк)</ref> украин тикшеренеүселәренең күпселеге ОУН идеологияһының Европа аграр илдәрендәге (Хорватия, Румыния, Польша һ.б.) милли уң һәм Азия һәм Африка халыҡтарының антиколониаль хәрәкәттәренә ҡәрҙәшлеген һыҙыҡ өҫтөнә алған<ref>{{книга
| заглавие = Енциклопедія історії України
| ссылка = http://www.history.org.ua/?libid=5647
Юл 213 ⟶ 212:
=== Хорватиялағы Усташтар ===
{{main|Усташи}}
Хорват милләтселеге [[XIX быуат]]тан баш ала. Уның күренекле теоретиктары Анте Старчевич, Эвген Кватерник һәм Йосип Франк. [[Австро-Венгрия|Австро-Венгрия]] ерҙәрен улар хорват ере тип һанаған. Әммә унда шаҡтай күп [[Сербтар|сербтар]] ҙа йәшәгән. Боснияла һәм Герцеговинала, Далмацияла сербтар йә күпселекте йә шаҡтай ҙур өлөштө тәшкил иткән. Хорват хоҡуҡ партияһы сербтар милли хорват дәүләтен төҙөүгә ҡамасаулай тип иҫәпләгән.
 
Хоҡуҡ партияһындағы әйҙәүсе урынға Йосип Франк килгәс, хорват милләтселегенең мөһим элементы булған сербофобия көсәйеп киткән. Ул хорваттар Балҡан ярымутрауында Австро-Венгрияның төп терәге, ә сербтар уның төп дошманы, тип ышандырырға тырышҡан. В 1900—1902 йылдарҙа Франк яҡлылар сербтарҙы ҡырыу (погром) ойошторған. 1918 йылда хорват халҡы бойондороҡһоҙ Хорватия булдырыу талаптары менән демонстрацияларға сыҡҡан. Был маҡсатҡа өлгәшеүҙе Степан Радичтың Хорват республика крәҫтиән партияһы хуплаған.
[[1928 йыл]]дың 20 июнедә Радичты Скупщинала серб милләтсе-депутаты Пуниша Рачич атып үлтергән. Был серб-хорват мөнәсәбәттәрен ҡатмарлаштырған. Бындай шарттарҙа король Александр I Карагеоргиевич [[1929 йыл]]дың 6 ғинуарында король диктатураһын иғлан иткән, милләтселек хәрәкәттәрен тыйған. 1929—1934 йылдарҙа Короллек халыҡтарын туплауға йүнәлтелгән реформалар үткәрелгән. Илдең исеме Югославия Короллеге тип үҙгәртелгән{{sfn|Беляков|2009|с=106}}.
[[1918 йыл]]да Хорват хоҡуҡ партияһы яңынан тергеҙелә, уның секретаре итеп адвокат Анте Павелич һайлана. Яңы программала партияның маҡсаты итеп «хорват халҡының милли үҙенсәлеген һәм дәүләт үҙаллығын һаҡлау» мәсьәләһе ҡуйылған{{sfn|Беляков|2009|с=111}}.
[[Файл:Ante Pavelić.jpg|thumb|Усташтар лидеры Анте Павелич]]
Павелич 1928 йылда «Хорват домобраны» тигән террористик ойошма төҙөй, ә 1929 йылда илдән ҡасып китә.
 
Павелич эмиграцияла элек ҡасҡан фекерҙәштәре һәм франкистар менән бәйләнешкә ингән. 1932 йылда «Усташа» гәзите сыға башлаған, Германиялағы Веймар республикаһы территорияһында ойошманың үҙәге төҙөлгән. Яңы усташтар йәлеп ителгән.
 
Югославия ерҙәренә дәғүә иткән итальян фашисы Муссолини һәм Венгрия (1931-19341931—1934), үҙ ғәмәлдәрен тормошҡа ашырыу маҡсатында, усташтарҙың хәрби-сәйәси лагерҙарын ойоштороуға рөхсәт биргән.
Иң ҙур усташ теракты - — 1934 йылдың 9 октябрендә Марселдә югослав короле Александрҙы үлтереү{{sfn|Беляков|2009|с=122}}.
 
Хорват милләтселеген таратыуҙа һәм усташтарҙы әҙерләүҙә католик дине (иезуит гимназиялары, Загреб университетының теология факультеты, «Тәре йөрөтөүселәрҙең Бөйөк туғанлығы») ҙур роль уйнаған.
 
1936 йылдың октябрендә Павелич Германия МИД-ына «Хорват мәсьәләһе» меморандумын тапшыра.
 
[[1941 йыл]]дың март башында Павелич Флоренциянан (унда йәшәгән) [[Рим]]гә саҡырылған. Павеличҡа Югославияның Тройственный пактҡа ҡушылыуы, усташ ойошмаһының һәр төрлө эшмәкәрлеге туҡтатылыуы хаҡында әйтәләр. 1941 йылдың 25 мартында Югославия премьер-министры ҡушылыу килешеүенә ҡул ҡуйған. Был хәлде ҡайһы бер Югославия сәйәсмәндәре милли мәнфәғәттәргә хыянат итеү тип ҡабул иткәнлектән, 26-нан 27 мартҡа ҡаршы төндә Цветкович хөкүмәте һәм принц-регент Павел ҡолатылған. 1941 йылдың 6 апрелендә Гитлер Югославияға һөжүм итергә ҡарар иткән{{sfn|Беляков|2009|с=130}}.
 
Павелич етәкселегенгдәге усташтар радионан Загребта ''Бойондороҡһоҙ Хорватия Дәүләте'' барлыҡҡа килгәнен ишетәләр({{lang-hr|Nezavisna Država Hrvatska}}).
 
1941 йылдың 12 апрелендә Германияның сит ил эштәре министры Иоахим фон Риббентроп [[Загреб]]тағы герман МИД-ының махсус вәкиле СС штандартенфюреры д-р Эдмунд Веезенмайерға Гитлерҙың хорват мәсьәләләрен хәл итеү буйынса {{comment|''поглавник''|юлбашсы}} тип иғлан ителгән полковник Анте Павеличҡа өҫтөнлөк биреүен хәбәр иткән.
 
1941 йылдың 6 июнендә Хорватия дәүләтенә хәҙерге Хорватия (Истрия индерелмәгән) ғына түгел, Босния, Герцеговина һәм Санджак индерелгән. [[Босния һәм Герцеговина|Босния һәм Герцеговина]]ны усташтар «боронғо хорват ере» тип иғлан иткәндәр{{sfn|Беляков|2009|с=153}}. Аҙаҡ Павелич Далмацияны ла ҡуша.
Хорватия дәүләте Югославияны оккупациялау системаһының бер өлөшө генә булһа ла, реаль дәүләт атрибутына һәм эске сәйәсәттә ниндәйҙер үҙаллылыҡҡа эйә булған. Хорватияның бойондороҡһоҙлоғон хорват халҡының күпселеге һәм босния мосолмандарының бер өлөшө хуплаған. Усташтар власы көслө тоталитар һыҙатлы радикаль-милләтсе режим, усташтар һәм уларҙың идеологияһы абсолют монополияға эйә булған. Башҡа сәйәси партиялар һәм йәмәғәт хәрәкәттәре тыйылған. Тик усташ хәрәкәте вәкилдәре генә мөһим дәүләт вазифаларын биләй алғандар{{sfn|Югославия в XX веке|2011|с=394}}.
Юлбашсы ''поглавник'' Павелич бөтөн власты үҙ ҡулында тотҡан һәм үҙенең шәхес культын тыуҙырған.
1944 йылда хәрби түңкәрелеш әҙерләүселәрҙе, эске эштәр министры Младен Лорковичты һәм хәрби министр Анте Вокичты, атып үлтергәндәр {{sfn|Беляков|2009|с=140}}.
Юл 245 ⟶ 244:
 
Нацистарҙың раса теорияһына эйәреп, усташтар режимы сербтарға, еврейҙарға һәм сиғандарға ҡаршы закондар сығарған. 17 апрелдә хорват халҡы, уның милли дәүләте мәнфәғәттәренә ҡурҡыныс янаған енәйәт өсөн үлем язаһы{{sfn|Косик|2012|с=15}}, 25 апрелдә Кириллицаны тыйыу {{sfn|Косик|2012|с=15}}, 30 апрелдә — «хорват халҡының арий ҡанын һәм намыҫын» һаҡлау һәм расаны һаҡлау тураһындағы закон, Серб православие сиркәүе эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһындағы ҡарар сыға. 2 июндә бөтөн серб православ халыҡ мәктәптәрен һәм балалар баҡсаларын япҡандар{{sfn|Косик|2012|с=15}}.
Сербтарҙы күпләп үлтерәләр һәм концлагерҙарға оҙаталар, был геноцидтың иң юғары нөктәһе булған{{sfn|Югославия в XX веке|2011|с=397}}.=
 
[[1945]] йылда Икенсе Бөтөн донъя һуғышында Антифашист коалицияһы еңгәндән һуң, усташтарҙың ҡайһылары сит илгә ҡасып киткән. Ҡалғандарын Югославия коммунистары атып үлтергән. Австрия ҡалаһы Блайбургта усташтарҙы күпләп язалағандеңар.
Павелич 1947 йылда Аргентинаға ҡасҡан һәм 50-се йылдарға саҡлы диктатор Хуан Перондың хәүефһеҙлек буйынса кәңәшсеһе булған.
Эмигрант-усташтар йәшерен террористик төркөмдәргә берләшкән. Хорват ультрамилләтселәре Германияла, АҠШ-та, Канадала, [[Австралия|Австралия]]ла һәм Аргентинала үҙәктәр асҡан һәм үҙҙәренең эшмәкәрлеген «хорват азатлыҡ хәрәкәте» (Hrvatski Oslobodilački Pokret) тип атаған.
 
1991 йылда Хорватия президенты Франьо Туджман Хорватияға эмиграциялағы усташтарҙың кире ҡайтыуына юл ҡуйған{{sfn|Гуськова|2001|с=155}}. Хорват сәйәсмәндәренән тәүге булып ул Бойондороҡһоҙ Хорват Дәүләтенең милли дәүләт булараҡ әһәмиәте тураһында һөйләй башлай. Үҙенең бер сығышында Туджман Икенсе донъя һуғышы осорондағы Хорватия нацист дәүләт берәмеге генә булмаған, ул хорват халҡының меңәр йылдар буйы ынтылған маҡсаты булған, тип әйтә<ref>{{книга
Юл 264 ⟶ 263:
{{цитата|Республикала усташтар традициялары тергеҙелгән: яңы Хорватия символикаһы фашист Хорватия дәүләтенекен ҡабатлай, «Хорват домобрандары» тигән йәмғиәт барлыҡҡа килгән (Бойондороҡһоҙ Хорват Дәүләте осорондағы регуляр ғәскәр шулай аталған), Икенсе Бөтөн донъя һуғышы йылдарындағы ҡайһы бер енәйәтселәр аҡланған, фашизм ҡорбандарына ҡуйылған һәйкәлдәр, партизандар ҡәберлеге бысратылған, туҙҙырылған. «У» (был «усташа»тигәнде аңлата) атамалы кафе һәм ресторандар асыла, казармаларҙа һәм йәмәғәт урындарында Анте Павелич портреттары эленә}}
 
Әйткәндәй, 10 торлаҡ пунктында урамдарға усташтар лидеры Миле Будак исеме ҡушылған<ref>{{cite web |url=http://www.rts.rs/page/stories/ci/story/3/Регион/1282214 |title=Баук против Будака |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=sr}}</ref><ref name=autogenerated1>Пивоваренко А.  А.  Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук.  — М., 2014.  — С. 115. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf</ref>. Иво Ройницаны, Икенсе Бөтөн донъя һуғышында серб, еврей һәм сиғандарҙы ҡыуыуҙа ғәйепләнгән усташ башлығын, Туджман Буэнос-Айрестағы ышаныслы вәкиле итеп тәғәйенләй<ref name=autogenerated1 /><ref>{{cite web |url=http://dnevnik.hr/vijesti/svijet/umro-ivo-rojnica-bivsi-visoki-duznosnik-ustaskog-rezima.html |title=Umro Ivo Rojnica, bivši visoki dužnosnik ustaškog režima |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.blic.rs/Vesti/Hronika/22184/Umro-ustaski-zlocinac-Ivo-Rojnica- |title=Umro ustaški zločinac Ivo Rojnica |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=sr}}</ref>. Антифашистарға арналған һәйкәлдәр, «Славония халыҡтарының еңеү һәйкәле»<ref>{{cite web |url=http://www.supervizuelna.com/blog-zeljena-ili-nezeljena-bastina-svuda-oko-nas-vojin-bakic-1915-1992-svjetlonosne-forme-retrospektivna-izlozba-muzej-suvremene-umjetnosti-zagreb/ |title=ŽELJENA ILI NEŽELJENA BAŠTINA, SVUDA OKO NAS |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref>«"Беловарец»" һәйкәле<ref>{{cite web |url=http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=6275 |title=Svečanost u povodu obnove spomenika "Bjelovarac" |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref>, Ядовно концлагеры ҡорбандарына һәйкәл, күпләп юҡҡа сығарылалар<ref>{{cite web |url=http://www.slobodnadalmacija.hr/Split/tabid/72/articleType/ArticleView/articleId/249572/Default.aspx|title=м |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}} һ.б. емерәләр. Туджман, власҡа килгәс, элекке усташтарға һәм хәрби БХД формированиелар ветерандарына пенсия түләй башлаған</ref>. <ref>{{cite web |url=http://www.blic.rs/Vesti/Politika/560656/Linta-Hrvatska-da-ukine-penzije-ustasama|title</ref>.
 
Яңы партияларҙан Доброслав Парага етәкләгән Хорват партияһы усташтар хәрәкәтенә үҙенең асыҡтан-асыҡ симпатияһын йәшермәгән. Хорват сәйәси партияһының сәйәси секретаре Иван Габелица шундай фекер әйтә{{sfn|Гуськова|2001|с=147}}:
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фашизм» битенән алынған