Википедия

Афразия телдәре: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Афразийские языки" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Яз-группа
'''Афразия телдәре '''(көнбайыш әҙәбиәттә ''афроазиатский'', иҫкесә: ''семит-хәмит'' йәки ''хәмит-семит'') —  Африканың төньяҡ өлөшөндә Атлантик океан яр буйынан һәм Канар утрауҙарынан алып Ҡыҙыл диңгеҙ яр буйына саҡлы, һәм шулай уҡ Көнбайыш Азияла һәм Мальта утрауында таралған телдәр макроғаиләһе. Афразия телдәрендә һөйләшкән төркөмдәр  (башлыса ғәрәп теленең төрлө диалекттары) төп ареал сиктәренән тыш күп кенә илдәрҙә бар. Шул телдәрҙә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 253 млн самаһы кеше<ref>''Порхомовский В. Я.'' {{Статья ЛЭС|[http://tapemark.narod.ru/les/055b.html Афразийские языки]}}</ref>.▼
|цвет =афразия
|название =Афразия
|прародина =
|таксон =макроғаилә
|статус =
|ареал =Алғы Азия, Көнсығыш Африка һәм Төньяҡ Африка
|число носителей =270—300 млн
|исчезла =
|категория =Евразия телдәре, Африка телдәре
|классификация =Ностратик телдәр (фараз)
:Көнбайыш ностратик телдәр
|делится на =Бербер-ливий телдәре, мысыр теле, кушит телдәре, омот телдәре, семит телдәре, чад телдәре
|время распада =б.э.т. X—VIII меңйыллыҡ
|процент совпадений =
|ГОСТ 7.75–97=афз 069
|ISO2=afa
|ISO5=afa
}}
 
▲'''Афразия телдәре '''(көнбайыш әҙәбиәттә ''афроазиатский'', иҫкесә: ''семит-хәмит'' йәки ''хәмит-семит'')  —  Африканың төньяҡ өлөшөндә  Атлантик океан яр буйынан һәм Канар утрауҙарынан алып  Ҡыҙыл диңгеҙ яр буйына саҡлы, һәм шулай уҡ Көнбайыш Азияла һәм Мальта утрауында таралған телдәр макроғаиләһе. Афразия телдәрендә һөйләшкән төркөмдәр  (башлыса ғәрәп теленең төрлө диалекттары) төп ареал сиктәренән тыш күп кенә илдәрҙә бар. Шул телдәрҙә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 253  млн самаһы кеше<ref>''Порхомовский В. Я.'' {{Статья ЛЭС|[http://tapemark.narod.ru/les/055b.html Афразийские языки]}}</ref>.
Сығышы яғынан уртаҡ билдәләре — ҡәрҙәш тамыр һәм грамматик морфемалары  булған биш (йәки алты) тел ғаиләһен үҙ эсенә ала. Ҡайһы берҙә  бигерәк ныҡ дөйөмләштерелгән ойоштормаға — һинд-европа, [[Картвель телдәре|картвель]], [[Урал телдәре|урал]], дравидий һәм [[Алтай телдәре|алтай]] ғаиләләрен берләштергән телдәрҙең ностратик макроғаиләһенә индерелә. Әммә һуңғы ваҡытта афразия макроғаиләһе ностратик телдәрҙән сығарылып һәм һуңғыһы менән бер рәттән айырым һәм үҙ аллы итеп ҡаралһа ла, шулай ҙа ностратик телдәр менән яҡын туғандаш итеп ҡарала<ref>{{статья|автор=Старостин С. А.|заглавие=Nostratic and Sino-Caucasian|ссылка=|издание=Труды по языкознанию|тип=|год=2007|том=|номер=|страницы=448-449}}</ref>.▼
 
▲Сығышы яғынан уртаҡ билдәләре  — ҡәрҙәш тамыр һәм грамматик морфемалары  булған биш (йәки алты) тел ғаиләһен үҙ эсенә ала. Ҡайһы берҙә  бигерәк ныҡ дөйөмләштерелгән ойоштормаға  — һинд-европа, [[Картвель телдәре|картвель]], [[Урал телдәре|урал]], дравидий һәм [[Алтай телдәре|алтай]] ғаиләләрен берләштергән телдәрҙең ностратик макроғаиләһенә индерелә. Әммә һуңғы ваҡытта афразия макроғаиләһе ностратик телдәрҙән  сығарылып һәм һуңғыһы менән бер рәттән айырым һәм үҙ аллы итеп ҡаралһа ла,  шулай ҙа  ностратик телдәр менән яҡын туғандаш  итеп ҡарала<ref>{{статья|автор=Старостин С. А.|заглавие=Nostratic and Sino-Caucasian|ссылка=|издание=Труды по языкознанию|тип=|год=2007|том=|номер=|страницы=448-449}}</ref>.
 
== Тикшереүҙәр тарихы ==
{| class="toccolours" style="backgroundfloat: rgb(255, 255, 255)right; widthmargin-left: 30em1em; colormargin-right: black2em; font-size: 85%; margin-rightbackground: 2em#ffffff; margin-bottomcolor: 106pxblack; margin-leftwidth: 1em30em; max-width: 40%; float: right;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | '''Семит.Библия хәмитовТәүрәт традицияларытрадицияларында семиттар һәм библияхәмиттәр:'''<br />
Семиттар һәм хәмиттәр атамаһы Иҫке Ғәһед Ветхий Заветтың легендар персонаждарына — Бөйөк ташҡынды Великий потоп кисергән [[Ной]] улдарына барып тоташа. Риүәйәттәргә ярашлы, уларҙың иң өлкәне [[Сим]] семиттәрҙең тәү ата-бабаһы — Елам улдары/[[элам]]лыларҙың, Ассур улдары/[[Ассирия|ассирийлылар]]ҙың, [[Сим улы Арфаксад]] улдары/[[халдей]]ҙарҙың, Лут улдары/[[лидий ?]]ҙарҙың, [[арамеи|арамеев]]/сынов [[Сим улы Арамдың]] улдары/[[арамей]]ҙарҙың тәү ата-бабаһы булған ({{Библия|Быт|10:22}}). Ҡайһы берҙә өлкәне, ҡайсаҡта кесеһе тип аталған улы [[Хам]] хәмиттәрҙең тәү ата-бабаһы тип иҫәпләнә — [[Хуш]] улдары]]/[[Куш (батшалыҡ)|кушит]]тар, [[Мицраим]] улдары/[[Боронғо Мысыр|мысырлылар]], Ҡайһы бер ливийлыларҙы [[Хам улы Фут]]тың улдары һәм [[Хамдың улы Ханаан]] улдары/[[ханаан]]ейлылар ({{Библия|Быт|10:6}}).
Исеме семит һәм хәмит легендар персонажына барып тоташа иҫке ғәһедтә — улы Нух кисергән Бөйөк ташҡыны. Уларҙың өлкән Әле, риүәйәткә ярашлы була прародитель семит — [[Элам|эламит]]/Елам улы, [[Ассирия|ассирий]]/Ассура улы, халдеи/улы Арфаксад, лидиец ?/Луда сынов, арамеев/улы Арам ({{Тәүрат|Быт|10:22}}). Өлкән ҡайһы берҙә атала, ҡайһы саҡ кесе улы Хам, тип прародитель хәмитов — кушит/улы Хуши, [[Боронғо Мысыр|мысырға]]/улы Мицраима, ҡайһы бер ливиец/улы Фут һәм ханаанеев/улы Ханаанда ({{Тәүрат|Быт|10:6}}).
|}
'''Семит телдәре.''' Семит телдәрен, грамматист ғалимдар [[Ғәрәп теле|ғәрәп, боронғо йәһүд һәм арамей]] телдәренең  үҙҙәре  йәшәгән дәүерҙәге  формаларын өйрәнеп һәм боронғолары менән сағыштырып,  системалы итеп өйрәнеүҙе иртә урта быуат осоронда  башлаған тип һанарға мөмкин.  Ғәҙәттә, бындай эштәрҙең маҡсаты булып төрлө дини әҙәбиәтте яҡшылап уҡыу һәм аңлау булған. Ғәрәп, сүриә һәм йәһүд урта быуат филологтарының хеҙмәттәренә  [[Византия империяһы|византия]] грамматистары ҡайһы бер йоғонто яһаған. Европала семит тармағы телдәрен өйрәнеү классик гуманизм осоронда (XIV—XVI быуаттар) фәндә йәһүд тел ғилеме йолаларын файҙаланыу һөҙөмтәһендә башланған<ref group="~">Совокупность способов описания и осмысления [//ru.wikipedia.org/wiki/Древнееврейский_язык древнееврейского языка], складывавшаяся начиная с первых веков нашей эры на Ближнем Востоке, а с X века и в Европе.</ref>.▼
 
▲'''Семит телдәре.''' Семит телдәрен, грамматист ғалимдар [[Ғәрәп теле|ғәрәп, боронғо йәһүд һәм арамей]] телдәренең  үҙҙәре  йәшәгән  дәүерҙәге  формаларын өйрәнеп һәм боронғолары менән  сағыштырып,  системалы итеп  өйрәнеүҙе иртә урта быуат  осоронда  башлаған тип һанарға мөмкин.  Ғәҙәттә, бындай эштәрҙең маҡсаты булып төрлө дини әҙәбиәтте яҡшылап уҡыу һәм аңлау булған. Ғәрәп, сүриә һәм йәһүд урта быуат филологтарының хеҙмәттәренә  [[Византия империяһы|византия]] грамматистары ҡайһы бер йоғонто яһаған. Европала семит тармағы телдәрен өйрәнеү классик гуманизм осоронда (XIV—XVI быуаттар) фәндә йәһүд тел ғилеме йолаларын файҙаланыу һөҙөмтәһендә башланған<ref group="~">Совокупность способов описания и осмысления [//ru.wikipedia.org/wiki/Древнееврейский_язык древнееврейского языка], складывавшаяся начиная с первых веков нашей эры на Ближнем Востоке, а с X века и в Европе.</ref>.
Француз аббаты Ж. Бартелемиҙың Финикия алфавитын дешифровкалауы боронғо яҙыу ҡомартҡыларының яҙыу системаһын анализлауы
 
-Француз аббаты Ж. Бартелемиҙың Финикия алфавитын дешифровкалауы боронғо яҙыу ҡомартҡыларының яҙыу системаһын анализлауы XVIII быуаттың мөһим ваҡиғаһы булған. XIX быуатта семит телдәре буйынса мөһим грамматикалар, йыйынтыҡ  һүҙлектәр, тарихи күҙәтеүҙәр,  каталогтар һәм  ҡулъяҙмаларҙың тәнҡит баҫмалары, эпиграфик ҡомартҡылар йыйынтыҡтары, шул иҫәптән "«Corpus Inscriptionum Semiticarum"» (1881 й.) баҫылған.  Был дәүерҙең иң әһәмиәтле тикшеренеүселәре  — Т. Нёльдеке, В. Гезениус (боронғо йәһүд һүҙлеге һәм грамматикаһы), Ю.Вельхаузен, Р. Киттель (библеистика), Ф. Преториус К. һәм Ф.  А.  Дильман (эфиопистика), М. Лидзбарский (эпиграфика), К. Броккельман (семит телдәренең сағыштырма грамматикаһы), [[Сильвестр де Саси, Антуан Исаак|А.]] И. Сильвестр де Саси, Э.  М.  Катрмер, И. Гольдциер ([[Арабистика|ғәрәп тел ғилеме]]) булған.
 
XX быуатта семит телдәрен  өйрәнеү  күп һанлы ғилми экспедицияларҙа йыйылған  яңы материалдар базаһында  үҫешкән. 30-сы йылдарҙа Ш. Виролло һәм Х. Бауэр  угарит яҙмаһын дешифровкалаған анализлаған, 1947 йылда Ҡумран ҡулъяҙмаларын табыу библеистикалағы  <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">ҡайһы бер түңкәрелеш тип атарлыҡ булған</font>. XX быуаттың иң  әһәмиәтле тикшеренеүселәре  тикшеренеүселәре — П . Э Кале, П. Леандер, Г Бергштрессер, И. Фридрих (Германия); Дж. Х. Гринберг, И. Дж. Гелба, С. Гордон, В Леслау (АҠШ); Ж. Кантино, А. Дюпон-Соммер, М. Коэн, Д. Коэн (Франция); Г.  Р.  Драйвер, леди М. Дроуэр (Бөйөк Британия); С. Москати, Дж. Гарбини, П. Фрондзароли (Италия), К. Петрачек (Чехословакия), Й. Айстлейтнер (Венгрия), Э. Бен Йеһуда, Х.  М.  Рабин, Э.  Й.  Кучер (Израиль). Хәҙерге көндә  семитология кафедралары донъяның бөтә университеттарында тиерлек бар''<ref>[http://tapemark.narod.ru/les/442a.html Семитология] ([//ru.wikipedia.org/wiki/И._М._Дьяконов И.  М.  Дьяконов]) // [//ru.wikipedia.org/wiki/Лингвистический_энциклопедический_словарь Лингвистический энциклопедический словарь] — [//ru.wikipedia.org/wiki/Большая_Российская_энциклопедия_(издательство) «Советская энциклопедия»], 1990.</ref>( шулай уҡ ҡарағыҙ: Семитология)''.
 
'''Хәмит телдәре.''' Яҡынса XIX быуат уртаһында фәндә Төньяҡ Африка телдәренең   «хәмит телдәре» тигән дөйөм исем аҫтында  тел  уртаҡлығы бар тигән фараз барлыҡҡа килгән. Был күҙ аллауҙы, моғайын, немец египтологы К.  Р. Лепсиус Лепсиус тәүләп әйткәндер, ә  австрия египтологы һәм тел белгесе Л. Рейниш хеҙмәттәре йоғонтоһонда  ул тулыһынса нығынған. Һуңғараҡ тел белгесе африка телдәре белгесе африканист {{Тәржемәһеҙ 3|Мейнхоф, Карл|К. Мейнхоф|4=Carl Meinhof}}&nbsp; <span title=" Инглиз телендә " class="ref-info" style="font-size:85%; cursor:help; color:#888;">(инг.)</span>[[Мейнхоф, Карл|баш.]], бында грамматик род менән айырылып торған<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font>бөтөн Африка «хәмит телдәре» төшөнсәһен байтаҡҡа киңәйтк<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">ән</font>киңәйткән. Бөгөнгө көндә тбылбыл термин ҡуллан<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">ылмай</font>ҡулланылмай<ref name="Д">''[//ru.wikipedia.org/wiki/Дьяконов_И._М. Дьяконов И.]''</ref><ref name="Хамитские языки">''Порхомовский В. Я.'' {{Статья ЛЭС|[http://tapemark.narod.ru/les/568e.html Хамитские языки]}}</ref>.
 
'''Семит-хәмит телдәре''' (икенсе төрлө хәмит-семит). Хәмит телдәрен өйрәнеү бик күптән инде  семит телдәренә  туғанлығын<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font> асыҡланғанасыҡлаған. Мәҫәлән, боронғо мысырлылар телен боронғо семит телдәре <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">менән сағыштырыу мәсьәләһен</font> немец египтологы һәм  лексикографы А. Эрман  ентекле  өйрәнгән. Артабан күп кенә тикшеренеүселәр боронғо мысыр телдәрен мысыр теле, хәмит төркөмөнә ҡаратылған айырым африка  телдәре  менән  сағыштырыу буйынса шуға оҡшаш эштәр үткәргән. Методик күҙлектән ҡарағанда, боронғо телдәр һәм айырым алынған тере телдәрҙе сағыштырыу әллә ни уңышлы булмаған.  Боронғо телдәр һәм айырым алынған тере телдәр менән сағыштырыу ағыштырыу Семит һәм мысыр телдәре, шулай уҡ мысыр һәм бербер  телдәре араһында  сағыштырыуҙар бер ни тиклем уңышлы бу<font style="background-color: transparent;">лған</font>булған, күп кенә ышандырырлыҡ  оҡшашлыҡтар  табылған (түбәндәге ғалимдарҙың эштәре иң әһәмиәтлеһе: А. Эмбер, Р Каличе, Э. Зигларж, В Вицихл, В Леслау).
 
XX быуат уртаһында француз тел белгесе М. Коэн мәсьәләне өйрәнеүҙе байтаҡ алға этеүсе сағыштырма "Хәмит-семит телдәре һүҙлеге"н (бындай эштәре тәүгеһе) баҫтырған. Әммә, аныҡ методикаһы булмау һәм башҡа ҡайһы бер сәбәптәр<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> арҡаһында, һүҙлекте күп кенә ғалимдар  ғәҙел  тәнҡитләгән</font>. Яҡынса ошо дәүерҙә күпселек тел белгестәре  лингвистар семит-хәмит ғаиләһенә ҡараған африка телдәре азия  «семит» тармағына ҡаршы тороусы айырым «хәмит»  тармағын булдыра тип түгел, ә берҙәм тел ғаиләһенең төрлө өлөшөн тәшкил итә тигән һығымтаға килгән. Был ғаилә составында телдәрҙең айырым  африка төркөмдәре (тармаҡтары)  семит тармағы менән, кәм тигәндә,  тиң хоҡуҡлы. Шулай итеп, «семит-хәмит телдәре»  тигән термин ҡулланыу дөрөҫ булмаған, әммә, инерция буйынса, уны  ғалимдарҙың ҡайһы бер өлөшө  XX быуаттың 70-се йылдарына саҡлы  ҡулланған .
 
'''Афроазиатский<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">/афра</font>зияафразия телдәре'''. XX  быуаттың  50-се йылдарында америка лингвисы [[Гринберг, Джозеф|Дж. Х. Гринберг]] «семит-хәмит телдәре» терминын «афроазиатский телдәре» термины менән алмаштырырға кәрәклеген тәҡдим  иткән; был атама көнбайыш илдәре фәнендә, башлыса АҠШ-та, нығынған. СССР-ҙа һәм хәҙерге Рәсәйҙә «афразия телдәре» тигән термин ҡабул ителгән. Ҡайһы саҡта аҙыраҡ таралған таралған — «эритрей»,  йәки  «лисрамик» телдәр тигән исем ҡулланалар. 1965 й. афразия телдәренең ( тағы ла «семит-хәмит» атамаһы менән) сағыштырма-тарихи  грамматикаһы, 1981-86 йй. Рәсәйҙә «Афразия телдәренең сағыштырма-тарихи һүҙлеге» сығарылған. Беҙҙең осорҙа афразия макроғаиләһенең төрлө тармаҡтарын лингвистик тикшереүҙәр  күпкә киңәйҙе{{rp|1}}.
 
== Афразия телдәрен төркөмләү  классификация ==
[[Файл:Afro-Asiatic.png|мини|358x358пкс|Афроазиатский макроғаилә - — (һары төҫ) һәм уның күршеләре.]]
[[Файл:Afroasiatic_languages-en.svg|мини|350x350пкс|Афразия телдәренең хәҙерге заман  картаһы]]
Афразия телдәренә тере телдәр ҙә, шулай уҡ үле телдәр ҙә инә.  Хәҙерге ваҡытта тере телдәр Алғы Азия ([[Месопотамия]] яр буйынан [[Урта диңгеҙ|Урта]] һәм [[Ҡыҙыл диңгеҙ|Ҡыҙыл]] диңгеҙҙәреҙәре ярҙарына саҡлы)  һәм [[Көнсығыш]] һәм Төньяҡ Африканан  — [[Атлантик океан|Атлантик]] диңгеҙ ярына тиклемге территорияларының киң биләмәләрендә таралған.   Афразия телдәре вәкилдәренең айырым төркөмдәре улар таралған төп биләмәнән ситтә лә осрай. Төрлө иҫәпләүҙәр буйынса, хәҙер  ошо телдәрҙә һөйләшеүселәр һаны 270 миллиондан алып  300 миллион  араһында  тирбәлә.  Афразия макроғаиләһенә түбәндәге  тел ғаиләләре (йәки тармаҡтары) инә.
 
=== Мысыр тармағы ===
Үҙенең  һуңғы быуыны быуыны — копт  теле аша — үле тел булып тора.  Урта һәм аҫҡы  Нил үҙәне (хәҙерге Мысыр) территорияһында таралған булған. Мысыр теленең тәүге яҙма ҡомартҡылары  б.э.т. IV — IIIIV—III мең йыллыҡ башына ҡарай. Йәнле һөйләү теле  сифатында б.э.т. V быуатҡа тиклем йәшәгән. Копт теле һәйкәлдәре б.э. III  быуатынан алып билдәле. Копт теле христиан сиркәүенең культ  ғибәҙәт теле булараҡ һаҡланып килеп,  
XIV быуатҡа юҡҡа сыҡҡан. Көнкүрештә [[Копты|гобелен]], ул аҙағындағы Мәғлүмәттәр буйынса [[2010 йыл|2010]] йыл аҙағына 8 млн млн самаһы  иҫәпләнгән<ref>[http://www.newsru.com/religy/12feb2008/kopty.html Новости NEWSru.com :: Бывшим коптам разрешили снова стать христианами]</ref>,копттар көнкүрештә ғәрәп телендә һөйләшәләр һәм хәҙер, ғәрәп булмаһалар ҙа,  мысыр ғәрәптәренең этноконфессиональ төркөмө һанала: христиан копттар менән мосолман ғәрәптәр араһында ҡатнаш никахтар, конфессия-ара никахтар тыйылғанлыҡтан, ысынбарлыҡта ныҡҡатнаш никахтар ысынбарлыҡ тормошта бик һирәк осрай.
* иртә иҫке мысыр †
* иҫке мысыр классик †
Юл 39 ⟶ 59:
* птолемей †
* [[Копт теле|копт]] † (диалекттары: саид, ахмим, субахмим/асиут, фаюм, бохейр)
Прабербер теленән килеп сыҡҡандар. Был ғаиләнең тере телдәре Төньяҡ Африкала [[Мысыр]]  һәм [[Ливия|Ливиянан]]нан көнбайышҡа  [[Мавритания]]<nowiki/>ға табан, шулай уҡ [[Сахара]] оазистарынан [[Нигерия]] һәм [[Сенегал|Сенегалға]] саҡлы таралған. 1980 йыл аҙағы мәғлүмәттәре буйынса, был телдә һөйләшеүселәр 14 миллиондан  ашыу тәшкил итә. [[Марокко]]<nowiki/>ла  бербер телендә һөйләшеүселәр ил халҡының  яҡынса 40 %, [[Алжир]]<nowiki/>ҙа ҙа — яҡынса 25 % тәшкил иткән. Мысырҙа, Ливияла, [[Тунис]]<nowiki/>та, Мавританияла  бербер телле  халыҡ һаны аҙыраҡ. Гуанч теле —[[XVIII быуат| XVIII быуатҡа]] юҡҡа сыҡҡан[[Канар| Канар утрауҙарында]] йәшәгән аборигендар теле. Бөтә тере телдәр  — яҙмаһыҙ. [[Берберҙар|Бербер]] ҡәбиләләре туарегтар (Сахара) көнкүрештә боронғо ливий яҙмаһына барып тоташҡан тифинаг тип аталған яҙманы ҡуллана. Ливий яҙмаһы Сахарала һәм Ливия сүллегендә ҡаяларҙа табылған ҡыҫҡа ғына яҙ<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">маларҙаяҙмаларҙа һаҡланған</font>; уларҙың иң иртәләре  б.э.т. II быуатҡа ҡарай. Яҙмалар өлөшләтә<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font> уҡылған дешифровкаланған; улар өс һәйкәл: феззан-триполитан, көнбайыш<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> нумидий һәм </font>көнсығыш нумидий төркөмдәренә бүленгән. Был яҙмаларҙың теле бербер-ливий ғаиләһенең үле төркөмөн тәшкил итә.
 
=== Омот тармағы ===▼
 
=== Бербер-канар  тармағы ===
 
=== Мысыр тармағы ===
 
=== Семит тармағы ===
 
=== Чад тармағы ===
 
== Семит телдәрен үҫтереү ==
 
=== Кушит тармағы ===
: '''1.''' [[Бербер телдәре|бербер/бербер-ливий]]
:: '''А.''' көнсығыш бербер: сива, ауджила, фоджаха, гхадамес, сокна, тмесса
:: '''В.''' көньяҡ бербер/туарег:
::: '''а.''' төньяҡ туарег: аххагар, ахнет, тайток, гхат
::: '''б.''' көнсығыш туарег: аир,  көнсығыш тауллеммет
::: '''с.''' көнбайыш туарег: көнбайыш көнбайыш тауллеммет, тадгхак, аир, танеслемет
:: '''C.''' төньяҡ бербер:
::: '''а.''' зенет:
Юл 74 ⟶ 83:
:: '''D.''' көнбайыш бербер/зенага
:: '''Е.''' боронғо ливий эпиграфик: триполитан †, көнсығыш нумидий †, көнбайыш нумидий/мавритан †
: '''2.''' [[Канарские языки|канар/гуанч]] † (Лансароте, Фуэртевентура, Гран-Канария, Тенерифе, Пальма, Гомера, Иерро утрауҙары телдәре/диалекттары  )
Тере телдәр; был ғаиләгә хәҙерге замандың 150-нән ашыу телдәре һәм  диалект төркөмдәре ҡарай. Үҙәк һәм Көнбайыш Суданда,[[Чад (күл)| Чад күле]] районында, Нигерияла, [[Камерун|Камерунда]]да таралған. Хауса  телендә һөйләшеүселәр күпселекте тәшкил итә,  уларҙың һаны яҡынса 30-40 миллион кеше; уларҙың күбеһе өсөн хауса теле туған тел түгел, ә милләт-ара аралашыу теле булып тора.
 
▲=== ОмотЧад тармағы  ===
Тере телдәр; был ғаиләгә хәҙерге замандың 150-нән ашыу телдәре һәм диалект төркөмдәре ҡарай. Үҙәк һәм Көнбайыш Суданда,[[Чад (күл)| Чад күле]] районында, Нигерияла, [[Камерун]]да таралған. Хауса телендә һөйләшеүселәр күпселекте тәшкил итә, уларҙың һаны яҡынса 30-40 миллион кеше; уларҙың күбеһе өсөн хауса теле туған тел түгел, ә милләт-ара аралашыу теле булып тора.
: '''1.''' көнбайыш чад:
:: '''А.''' ысын мәғәнәһендә көнбайыш чад:
Юл 85 ⟶ 97:
::: '''d.''' боле-тангале: карекаре, гера, герумава, дено, куби, кирфи, галамбу, болева, квам, беле, нгамо, маха, перо, вуркум, куши, чонге, тангале, дера/канакуру, шеллен
:: '''B.''' баучи-баде:
::: '''а.  '''төньяҡ бауч<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">и</font>: варджи, цагу, гала, кария, мия, па’а/афава, сири, мбурку/барке, джимбин, дири
::: '''б.''' көньяҡ баучи: боггом/буррум, зул (мбарми), дир/барам-дутсе, геджи-гайнзи, бала, були, джими, гурунтум, зунгур, зар/сайанчи, сигиди, лукши-докши, ванди-вангдай, барава, копти/закши, бото
::: '''с.''' баде-нгизим: нгизим, баде, дувай, айюкава, ширава
Юл 118 ⟶ 130:
 
=== Кушит тармағы ===
Уларҙың Төньяҡ-Көнсығыш Африкала: [[Судан|Судандың]] төньяҡ-көнсығышында, [[Эфиопия|Эфиопияла]]ла, [[Джибути|Джибутиҙа]], [[Сомали|Сомалиҙа]], [[Кения|Кенияның]] төньяғында  һәм [[Танзания|Танзанияның]] көнбайышында таралғандары. 1980 йылдар аҙағы мәғлүмәттәре буйынса, 25,7 миллион тирәһе кеше <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">был телдәрҙә </font> һөйләшә.
: '''1.''' төньяҡ кушит: бедауйе
: '''2.''' үҙәк кушит/агав: билин, хамир, хамт, дембеа, квара, кемант, аунги, дамот
Юл 127 ⟶ 139:
::: '''б.''' макро-оромо:
:::: '''I''' консо-гидоле: консо, гидоле
:::: '''II.''' оромо: бор<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">ена</font>борена, тулема, <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">меча</font>, вата
::: '''с''' афар-тана:
:::: '''I''' сахо-афар: афар, сахо
Юл 134 ⟶ 146:
 
=== Омот тармағы ===
Эфиопияның көньяҡ-көнбайышында яҙмаһыҙ тере телдәр таралған. 1980 йылдар аҙағы мәғлүмәттәре  буйынса  һөйләшеүселәр һаны 1,6  млн кеше тирәһе тәшкил итә. Һуңғы йылдарҙа ғына (Флеминг, М.Бендер, И.  М.  Дьяконов). Афразия макроғаиләһенең үҙ аллы тармағы булараҡ айыры<font style="background-color: transparent;">млан</font>аайырымлана башлаған. Ҡайһы бер ғалимдар башҡаларынан алда пракушит теленән айырылып сыҡҡан омот телдәрен көнбайыш кушит<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> төркөмөнә индерә</font>.
: '''1.''' көньяҡ омот: каро, мунсабанна, хамер, аари/бако, диме
: 2'''.''' төньяҡ омот:
:: '''А.''' дизи-омето:
Юл 144 ⟶ 156:
::::: '''ә.''' мале
::::: '''б.''' көнсығыш: гидичо/харро, койра/бадитту, зергулла, зис, гацамба
::::: '''в''' төньяҡ: баскето, ойда, дорсе, даче, кулло, гем<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">у</font>, веламо/уоламо, гофа, зала, мало
:: '''В''' гонга-джанджеро:
::: '''ә.''' джанджеро/ямма
::: '''б.''' гонга: <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">кефа</font>/кафичо, боша, моча, анфилло/көньяҡ мао''', '''бворо/шинаша, нага, боро, губа
 
=== Семит тармағы ===
Афразия телдәре ғаиләһенең иң күп һанлы тармағы Ғәрәп Көнсығышы  территорияһында, Израилда,  Эфиопияла һәм Төньяҡ Африкала, утрауҙар һымаҡ — Азия һәм Африканың башҡа илдәрендә таралған. Төрлө сығанаҡтар буйынса һөйләшеүселәр һаны яҡынса 200  млн <font style="background-color: transparent;">тирәһендә </font>тирбәлә.
: '''1.''' төньяҡ семит
: '''А.''' төньяҡ-<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">көнсығыш</font>: аккад/ассирий-вавилон †
: '''В.''' эблаит †
: '''С.''' төньяҡ-<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">көнбайыш</font>:
: '''а. үҙәк''':
: I.төньяҡ-үҙәк:
Юл 160 ⟶ 172:
:: '''б.''' угарит †
:: '''с.''' левантий:
::: '''I.''' ханааней: ханаанейский  †, 
::: боронғо йәһүд  †,
::: хәҙерге иврит, финикий †,
::: телль эль-амарн хат яҙыу теле †, моавит †, я’уди † һ.б.
::: '''II.''' арамей: самгаль †, иҫке арамей †, империя арамей †, библия тәүрат арамей †, мысыр-арамей †, христиан-фәләстан †, йәһүд-фәләстан/йәһүд-арамей †, самаритян †, мандей †, набатей  †, пальмир †, сүриә/эдес †, вавилон-арамей/Вавилон  Талмуты теле  †, хәҙерге хәҙерге арамей  (төньяҡ-көнсығыш, туройо һ.б.)
::: '''III.''' көньяҡ ғәрәп аравийский эпиграфик: сабей †, маин/миней  †, катабан †, хадрамаут †
: '''II.''' көньяҡ-үҙәк/ғәрәп аравийский:
:: '''а.''' төньяҡ ғәрәп аравийский  эпиграфик: саф †, самуд †, лихьян †
:: '''б.''' [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] (әҙәби һ.б. — ''ҡара: ғәрәп теленең төрҙәре'')
: '''б.''' перифериялы/эфиосемит:
Юл 176 ⟶ 188:
 
== Семит телдәрен үҫтереү ==
Афразия макроғаиләһенә ингән һәр тел  ғаиләһенең эске бүленеше подразделениеһы — — генетик билдәләре буйынса төркөмләнеше бар. Бөтөн афразия телдәре лә тулыһынса өйрәнелмәгәнлектән һәм адекват һүрәтләнмәгәнлектән, төркөмләү классификация төрлө кимәлдәге деталләштереү менән эшләнгән.
 
Чад телдәре<ref>Языки Азии и Африки. Т.4. Афразийские языки. Кн.1—2. М., Наука. 1991—1993.</ref> менән күберәк оҡшағанлығы тойомланһа л<font style="background-color: transparent;">ала,</font> бер ниндәй ҙә «сыбыҡ осо» туғандаш телдәре  булмаған мысыр теле үҙенә башҡараҡ<ref>Языки Азии и Африки. Т.4. Афразийские языки. Кн.1—2. М., Наука. 1991—1993.</ref>. Тәүге һәйкәлдәрҙән алып һуңғы копт теле һәйкәлдәренә тиклем был тел йәшәүенең  тик хронологик периодизацияһы ғына бар.
 
Афразия тел берлеге осоро (дөрөҫөрәге, был берҙәм тел<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font> булмаған, ә туғандаш [[диалект]]<nowiki/>тар төркөмө  булғандыр) б.э.т.  яҡынса XI—X меңйыллыҡтарға барып тоташа. Афразия макроғаиләһенең айырым тел ғаиләләренә тарҡалыуы  б.э.т.  X—VIII  меңйыллыҡтарҙа  барғандыр.
 
Фараз ителеүенсә, бик боронғо афразия телдәр  ареалы Төньяҡ-Көнсығыш Африка һәм Алғы Азия территорияһында урынлашҡан булған.
 
<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">Афразия телдәренең тәү пра тыуған иленә ҡарата</font> ике фараз бар. И.  М.  Дьяконов (беренсе фараз) буйынса, Афразия телдәре тәүтөйәген Көньяҡ-Көнсығыш Сахара һәм Көнсығыш Африканың уға яҡын райондарына урынлаштырған локалләштергән.  Б.э.т. XI—X мең йыллығы  ([[мезолит]]  осоро) был территориялар кеше  тормошо өсөн  уңайлы булған. Әлегә саҡлы афразия тел ғаиләләренең һәм телдәренең күпселеге Африка континентында элеккесә таралыш табыуы  был  фаразд<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">ыфаразды дәлилләй</font>. Праафразия ғаиләһенән айырылған мысыр һәм чад<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> тармаҡтары ҡайһы бер</font>  дөйөм үҙенсәлектәрен һаҡлаған. Һуңғараҡ дөйөм прасемит үҙенсәлектәрен һаҡлаған  пракушит<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> тел уртаҡлығын йөрөтөүселәр </font>  айырымланған. Афразия телдәре прасемит һәм прабербер-ливий тармаҡтарының һуңғы бүленеше б.э.т. VI  меңйыллыҡта булған. Сахара территорияһында климат шарттары насарланғанлыҡтан, боронғо семит ҡәбиләлре көнсығышҡа, Алғы Азияға (Суэц муйыны  йәки [[Баб-әл-Мәндәб боғаҙы|Баб-әл-Мандеб боғаҙы]]) йүнәлгәндәр. Ливий-<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">г</font>уанчгуанч ҡәбиләләре көнбайышҡа,  Атлантик океан яр буйына  һәм Канар  утрауҙарына, күсенгән.
 
Дәүер күрһәткесе буйынса икенсе фараз, А. Ю.  Милитарев фаразы  гипотезаһы буйынса,  Афразия телдәрпенең тәү пра тыуған  иле Алғы Азия һәм [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Аравия ярымутрауында]] булған ти. А.  Ю.  Милитарев натуфий мәҙәниәтен праафразия телдәренә тап килерлек археологик мәҙәниәт тип иҫәпләй. Афразия телдәрен ностратик телдәр берлегенә ин<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">дереүиндереү яҡлылар ҙа был ҡарашты хуплай</font>. Икенсе фараз гипотеза файҙаһына  бындай  факт дәлил килтерәләр: Африка территорияһында таралған афразия телдәре һәм Алғы Азияның афразия булмаған  (айырым алғанда, кавказ) телдәре  араһында  (башлыса, [[Лексика|лексикала]]) боронғо контакт  эҙҙәре табылған. Үтеп инеү ваҡыты буйынса контакт лексика фаразланған афразия телдәре берлеге осорона тура килә. Икенсе фаразға ярашлы, афразия берлеге бүленеше афразиялыларҙың көнбайышҡа, Африка территорияһына табан хәрәкәт итеүенә  бәйле, фәҡәт прасемит телдәре генә үҙенең тарихи тыуған илендә тороп ҡалған.
 
Афразия макроғаиләһенең төп тармаҡтарын  генетик яҡтан төркөмләү классификация, тармаҡтары (ғаиләләре)төрлө дәрәжәлә өйрәнел<font style="background-color: rgb(254өйрәнелгәнлектән, 252,тулыһынса 224);">гәнлектән</font>, тулыһынса башҡарылмаған.
 
== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар
{{примечания|group="~"}}

;Сығанаҡтар
{{примечания|2}}
 
== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 
|автор = [[Дьяконов, Игорь Михайлович|Дьяконов И. М.]]
|заглавие = Семито-хамитские языки. Опыт классификации
|ссылка =
|ответственный =
|издание =
|место = М.
|издательство = Наука (ГРВЛ)
|год = 1965
|страниц = 120
|серия = [[Языки народов Азии и Африки]]
|тираж =
}}
* Дьяконов И. М., Языки дренней Передней Азии, M., 1967.
* Дьяконов И. М., Лингвистические данные к история древнейших носителей афразийских языков, в кн.: Africana. Африканский этнографический сборник, в. 10, Л., 1975.
* Дьяконов И. М., Порхомовский В. Я., О принципах афразийской реконструкции, в кн.: Balcanica. Лингвистические исследования, M., 1979.
* Порхомовский В. Я., Афразийские языки, в кн.: Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Задачи и перспективы, М., 1982.
* Порхомовский В. Я., Проблемы генетической классификации языков Африки, в кн.: Теоретические основы классификации языков мира. Проблемы родства, М., 1982.
* Порхомовский В. Я., [http://tapemark.narod.ru/les/055b.html Афразийские языки], в кн.: Лингвистический энциклопедический словарь, М., 1990.
* Cohen M., Essai comparatif sur le vocabulaire et la phonétique du chamito-sémitique, P., 1947.
* Greenberg J., The languages of Africa, Bloomington, 1963.
* Linguistics in South-West Asia and North Africa, CTI, 1970, v, 6.
* Actes du premier Congrès International de linguistique sémitique et chamito-sémitique. Paris, 1969. Réunis par A. Caquot et D. Cohen, The Hague — P., 1974.
* Hamito-semitica, ed. by J. and Th. Bynon, The Hague — P., 1975.
* The Non-Semitic languages of Ethiopia, ed. by M. L. Bender, East Lansing, 1976.
* Atti del Secondo Congresso Internazionale di linguistica camito-semitica, Firenze, 1978.
* Diakonoff I. M., Afrasian languages, M., 1988.
* Сравнительно-исторический словарь афразийских языков, в. 1—3, М., 1981-86 («Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока»).
 
== Һылтанмалар ==
* [http://community.livejournal.com/terra_linguarum/95880.html Афразийское и семитское генеалогические деревья], представленные [[Милитарев, Александр Юрьевич|А. Ю. Милитарёвым]] на докладе «Генеалогическая классификация афразийских языков по последним данным» (на конференции, посвящённой 70-летию [[Иллич-Свитыч, Владислав Маркович|В. М. Иллич-Свитыча]], Москва, 2004; [http://community.livejournal.com/terra_linguarum/95627.html краткие аннотации докладов])
 
{{Языковые семьи Африки}}
 
[[Категория:Афразия телдәре| ]]
[[Категория:Африка телдәре]]
[[Категория:Евразия телдәре]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Афразия_телдәре» битенән алынған