Энергия: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) "Энергия" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{другие значения}}
{{Физическая величина
| Название = Энергия
| Символ = <math>\ E</math>, <math>\ W</math>
| Размерность = <math>L^2MT^{-2}</math>
| СИ = [[Джоуль|Дж]]
| СГС = [[эрг]]
| Примечания =
}}
'''Энергия''' ({{Lang-grc|ἐνέργεια}} — хәрәкәт, эшмәкәрлек, көс, ҡеүәт) — төрлө хәрәкәт формаларын һәм материяның тәьҫир итешеүен, материяның бер форманан икенсе формаға күсеүен үлсәй торған скаляр физик дәүмәл. Әгәр система йомоҡ булһа, [[ваҡыт]] үтеү менән системаның энергияһы һаҡлана. Был раҫлау ''энергияның һаҡланыу законы'' тип атала.
Юл 16 ⟶ 25:
== Төшөнсә тарихы ==
"Энергия" термины ''energeia ''һүҙенән килеп сыҡҡан. Был терминды беренсе мәртәбә [[Аристотель]] ҡулланған.
[[Файл:Thomas_Young_(scientist).jpg|мини|left|Томас Юнга беренсе мәртәбә энергия терминын хәҙергә төшөнсәлә ҡулланған.]]
1686 һәм 1695 йылдарҙа [[Готфрид Лейбниц|Лейбниц]] «тере көс» (vis viva) төшөнсәһен керетә. Ул быны объекттың массының һәм тиҙлек квадратының ҡабатландығы тип билдәләй (хәҙерге терминологияла был кинетик энергия тип атала, тик икегә ҡабатлайҙар). Бынан тыш Лейбниц дөйөм «тере көс»төң һаҡланғанын белгән. ''Ышҡылыу көсөнә'' сарыф ителгән «тере көс» атомдарға күсә тип аңлатҡан.
Юл 31 ⟶ 40:
== Энергия төрҙәре ==
Механика энергияны потенциаль һә кинетик энергияға бүлә. Уларҙың суммаһы тулы механик энергия тип атала.
{| align=right cellpadding=2 class=toccolours style="margin-left:0.5em;"
! colspan=2 |Энергия төрҙәре:
|-
| bgcolor=#B066FF |[[Файл:Atwood machine.svg|16px]] |||Механик
|-
| bgcolor=#B066FF |[[Файл:Transformer_Centre-tap_Air_Core.svg|24px]] ||Электр
|-
| bgcolor=#B066FF |[[Файл:Sun corner.svg|24px]]||Электромагнит
|-
| bgcolor=#B066FF |[[Файл:Oil&gas portal logo.PNG|24px]]||Химик
|-
| bgcolor=#B066FF |[[Файл:Radiation_symbol_alternate.svg|24px]]||Ядро
|-
| bgcolor=#990000 |<font color=#CC3300>‹<font color=#FF8000>♦</font>›</font>||Йылылыҡ
|-
| align=center |<math>\emptyset</math> |||Вакуум
|-
! colspan=2 |<small>Гипотетик энергия:</small>
|-
| bgcolor=#000000 | ||Ҡараңғы энергия
|}
Бөтә ҡырҙарҙың да энергияһы бар. Ҡырҙарҙың энергияһы ''электромагнит'' (ул үҙе электр һәм магнит энергияһына бүленә), ''гравитация'' (тартылыу көсө), ''атом'' энергияларына бүленә.
Юл 43 ⟶ 72:
Энергия миҡдары системаның ниндәйҙер эш башҡарыу һәләтен күрһәтә. Эш һәм энергия бер үк үлсәү берәмегендә үлсәнә.
* Механик башҡарылған эш һан яғынан мехник энергия үҙгәрешенә тигеҙ.
== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Энергия|А. Д.,}}
* {{книга
| автор = [[Паули, Вольфганг|Паули В.]]
| заглавие = Общие принципы волновой механики
| место = М.
| издательство = Гостехтеориздат
| год = 1947
| страниц = 332
| isbn =
| ref = Паули
}}
* {{книга
| автор = [[Широков, Юрий Михайлович|Широков Ю. М.]], [[Юдин, Николай Прокофьевич|Юдин Н. П.]]
| заглавие = Ядерная физика
| место = М.
| издательство = Наука
| год = 1972
| страниц = 670
| isbn =
| ref = Широков
}}
* {{книга
| автор = [[Пономарев, Леонид Иванович|Пономарев Л. И.]]
| заглавие = Под знаком кванта
| место = М.
| издательство = Наука
| год = 1989
| страниц = 368
| isbn = 5-02-014049-X
| ref = Пономарев
}}
* {{книга
| автор = [[Алексеев, Георгий Николаевич|Алексеев Г. Н.]]
| заглавие = Энергия и энтропия
| место = М.
| издательство = Знание
| год = 1978
| страниц = 192
| isbn =
| ref = Алексеев
}}
== Иҫкәрмә ==
| |||