Ҡыҙыл форт (Дели): өлгөләр араһындағы айырма

'''Лал-Кила'''<ref>{{БРЭ|Дели|id=1945748|автор=Н. Н. Алексеева, Е. М. Гороховик, О. П. Дешпанде, Н. Р. Лидова, А. Л. Сафронова|том= 8|биттәр= 469}}</ref> ({{lang-hi|लाल किला}}) или '''Ҡыҙыл форт'''  — [[Дели]]ҙең [[Бөйөк Моголдар]] эпохаһы тарихи цитаделе. 1639 йылдың 16 апрелендә [[Шах-Джахан]] тарафынан нигеҙ һалына. Ул [[Агра]]нан бында, Шахджаханабадҡа дәүләттең баш ҡалаһын күсерә. Төҙөлөш 1648 йылдың шул уҡ көнөндә, 16 апрелдә тамамлана.

«Әгәр ерҙә ожмах булһа, ул саҡта ул бында, ул - — бында»  — тип әйтелә Кал-а-Мөбәрәк залы аркаһындағы яҙыуҙа. Фарсы шағиры [[Әмир Хосров Дехлеви|Әмир Хосров]]тың был һүҙҙәрендә Шах-Джехан  — залдың аркаһы архитекторҙарының төп идеяһы - — Ҡөрьәндә һүрәтләнгән ожмахҡа оҡшаш һәм шуның өлгөһөндә, Ирандағы [[Исфахан]]ға ла оҡшашлығы булған цитадель төҙөү ниәте сағылыш таба (Исфахан үҙенең күркәм ислам архитектураһы өсөн Иранда «Несф-е джехан»  — «Донъяның яртыһы» ҡушаматы алған).

Төньяҡ-көнбайыштан Лал-Кила иҫкерәк нығытма [[Салимгарх]]ҡа килеп тоташа. Нығытмаға исем биргән кирбесле-ҡыҙыл стенаның периметры 2500  м. Бейеклеге [[Ямуна]] йылғаһы яғынан 16 метрҙан алып ҡала яғында 33 метрға тиклем тирбәлә.

1783 йылдың мартында нығытманы [[сикхтар]] баҫып ала, 1857 йылда  — [[сипайҙар]]. Һиндостан бойондороҡһоҙлоғо Көнөндә Һиндостандың премьер-министры форт стенаһында халыҡҡа һәр йыл һайын мөрәжәғәт уҡый.

Шах-Джахан осоронда «"Ҡыҙыл форт»"та 3000 һарай кешеһе урынлашҡан була. Ҡоролма Моголдар эпохаһының төҙөк булмаған һигеҙмөйөш формаһында эшләнгән беренсе цитаделе була. Аҙаҡ был Моголдар династияһы осороноң архитектура стиле үҙенсәлеге булып китә. Керамика йәки ҡыҙыл мәрмәр менән көпләнгән кирбестәр төҙөлөш материалы булып тора. Уның архитектураһында фарсы, тимурид һәм индуист элементтары гармониялы тап килгән. Ҡоролманың ҡатмарлы геометрик композициялар хас булған стиле император исеме менән - — шахджехани тип атала.

* [[Салимгарх]]  — нығытма; хәҙер Ҡыҙыл форт комплексы өлөшө.

* Дели ҡалаһындағы [[Ынйылы мәсет (Дели)|Ынйылы мәсет]]