Википедия

Төркиә: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
30 юл:
|Сәғәт бүлкәте/Сәғәт бүлкәттәре=
}}
'''Төркиә ('''{{lang-tr|Türkiye}}, рәсми исеме '''Төркиә Йөмһүриәте''' {{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}})  — Евразия материгында, атап әйткәндә: Көнсығыш Азияла һәм Көньяҡ-Көнбайыш Европала урынлашҡан дәүләт.
 
Төньяҡ-көнбайышта [[Болгария]], көнбайышта [[Греция]], төньяҡ-көнбайышта [[Грузия]], көнсығышта [[Әрмәнстан]], [[Иран]], [[Әзербайжан]]дағы [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы]], төньяҡ-көнсығышта [[Ираҡ]] һәм [[Сирия]] менән сиктәш.
36 юл:
[[1920-се йылдар]] башында, [[Ғосман империяһы]] тарҡалыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Төркиәнең күпселек территорияһы [[Кесе Азия]] ярымутрауына тура килә, [[Европа]]ла иһә бәләкәй өлөшө урынлашҡан. Баш ҡалаһы — [[Анҡара]].
 
Төркиә  — боронғо һәм мәҙәниәтле демократик, унитар, конституцион дәүләт. [[НАТО]], [[OECD]], [[ОБСЕ]] кеүек донъя ойошмалары ағзаһы булып тора.
 
== Этимологияһы ==
57 юл:
[[Файл:Rise and Fall of the Ottoman Empire 1300-1923int.gif|right|250px|Ил сиге үҙгәреү|thumb]]
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|left|250px|thumb|Иң ҡеүәтле ваҡытында Ғосман империяһы]]
* [[1453]] йылда [[Мәхмәт II]] етәкселегендә төрөктәр [[Константинополь]]ды баҫып ала һәм уны [[Ғосман империяһы|яңы империяның]] баш ҡалаһы тип иғлан итә.
* [[Сәлим I]] идараһы ваҡытында Ғосман империяһы [[Сүриә]], [[Ғәрәбстан ярым утрауы]]н һәм [[Египет]]ты баҫып ала. Төрөк солтаны [[Ҡаһирә]] хәлифәһе урынына үҙен [[хәлифә]] тип иғлан итә.
[[16 быуат|XVI]] һәм [[17 быуат|XVII быуаттар]]ҙа [[Ғосман империяһы]] 3 ҡитғала урынлашҡан иң ҡеүәтле мәмләкәт булып торған. Империяның сәскә атҡан ваҡыты [[Сөләймән I]] идараһы ваҡытына тура килә. Империя оҙаҡ йылдар [[Изге Рим империяһы]] һәм [[Польша]] менән [[Үҙәк Европа]]ны яулап алыу өсөн көрәшә<ref name="Ottoman_Turkey">{{cite book|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|first=Stanford|last=Jay Shaw|coauthors=Kural Shaw, Ezel|publisher=Cambridge University Press|year=1977|isbn=0-5212-9163-1}}</ref>. 242 йыл дауамында [[Ғосман империяһы]] [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] менән һуғыша, шул һуғыш уны ныҡ көсһөҙләндерә. 20-се быуат башында Ғосман империяһының ҡайһы бер өлөштәрендә сепаратистик ҡараштар көсәйә. Империя үҙ территорияларын юғалта башлай.
65 юл:
 
== Төркиә Йөмһүриәте ==
Беренсе донъя һуғышынан һуң ҡул ҡуйылған килешеүҙәр буйынса, империя бер нисә өлөшкә бүленергә тейеш була. Греция ғәскәрҙәре Төркиә биләмәләренә инә. Әлбиттә, был хәлдәр [[Истанбул]], [[Измир]] һәм башҡа биләмәләрҙең баҫып алыныуы төрөктәрҙе тыныс ҡалдыра алмай. [[Мостафа КемальКәмал АтатөрөкАтатөрк]] етәкселегендә милли хәрәкәт көстәре бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәшкә күтәрелә. [[1922 йыл]]дың [[18 сентябрь|18 сентябрендә]] дәүләт тулыһынса баҫҡынсыларҙан азат ителә. [[1923 йыл]]дың [[24 июль|24 июлендә]] Төркиәнең сиктәрен һәм үҙаллылығын донъя илдәре таный, [[1923 йыл]]дың [[29 октябрь|29 октябрендә]] баш ҡалаһы [[Анҡара]]ла булған яңы Төркиә Йөмһүриәте иғлан ителә<ref name="Shaw, Stanford Jay 1977">Shaw, Stanford Jay; Kural Shaw, Ezel (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press. ISBN 0-521-29163-1.</ref>. Уның беренсе президенты [[Мостафа КемальКәмал АтатөрөкАтатөрк]] була.
 
<div class="NavFrame collapsed">
76 юл:
! Фотография
! Эш башлау
! Эш тамам
! Партия
|-- bgcolor=#FFE8E8
101 юл:
| 11 || [[Абдулла Гюль]] <br />(1950) || [[Файл:Abdullah Gül 2011-06-07.jpg|60px]]|| [[28 август]] [[2007]] || [[28 август]] [[2014]] || [[Ғәҙеллек һәм үҫеш партияһы]]
|-- bgcolor=#CCCCFF
| 12 || [[Реджеп Тайип Эрдоған]] <br /> ( 1954) || [[Файл:Recep Tayyip Erdoğan.jpg|60px]] || [[28 август]] [[2014]]|| || [[Ғәҙеллек һәм үҫеш партияһы]]
|}
{{clear}}
</div>
</div>
 
=== Хәрби алмашыныуҙар ===
1960 йылдың 27 майында Төркиәлә Джемаль Гюрсель етәкселегендә 1-се хәрби алмашыныу булды. Төркиәнең өсөнсө Президенты Мәхмүд Джеляль Баяр [[Мәрмәр диңгеҙе]]нең Яссыада утрауында хәрби трибуналға тапшырылды.
 
1971 йылдың 27 мартында Төркиәлә 2-се хәрби алмашыныу булды.
 
1980 йылдың 12 сентябрендә Төркиәлә 3-сө хәрби алмашыныу булды. 650 мең кеше полицияға килтерелде, 1,683 миллион енәйәт эше асылды. 517 кеше үлем язаһын алды.<ref>[ http://www.warandpeace.ru/ru/reports/view/40861/ Төркиәлә 3-сө хәрби алмашыныу булды]</ref>
 
=== Беренсе Президент һайлауы (2014 йыл) ===
2014 йылдың 10 авгусында Төркиәлә беренсе тапҡыр граждандар Президентты тура һайланы. 2014 йылға тиклем Төркиә Президентын мәжлес депутаттары һайлаған ине. Өс кандидат булды: [[Реджеп Тайип Эрдоған]]; Эхмеллетдин Иһсаноғлу (2005-20132005—2013 йылдарҙа [[Ислам хеҙмәттәшлеге ойошмаһы]] сәркәтибе); Селахаттин Демирташ – — Халыҡтарҙың демократик партияһы рәйесе. Һайлаусыларҙың 51.,79 % тауышы [[Реджеп Тайип Эрдоған]] өсөн бирелгән, ул еңеүсе тип танылған.
[[FileФайл:2014 Turkish Presidential Election.png|thumb|center|500px|Илдәр буйынса күпселек тауыштар биреү. Һары - — [[Реджеп Тайип Эрдоған]], шәмәхә - — Селахаттин Демирташ, ҡыҙыл - — Эхмеллетдин Иһсаноғлу]]
===Рәсәйҙең «Су-24» самолётын юҡ итеү (2015 йыл)===▼
 
▲=== Рәсәйҙең «Су-24» самолётын юҡ итеү (2015 йыл) ===
[[2015]] йылдың 24 ноябрендә Мәскәү ваҡыты менән 10:24 сәғәттә [[Сирия|Сирия ғәрәп Йөмһүриәте]] территорияһында төрөк һауа ғәскәрҙәренең F-16 истребителдәре тарафынан Рәсәйҙең «Су-24» самолёты бәреп төшөрөлдө.<ref>[http://rbcdaily.ru/politics/562949998434828 Сбили лучшего], 26.11.2015 йыл «РБК» гәзите.</ref>
 
Юл 124 ⟶ 127:
 
Төркиә Конституцияһына ярашлы, дәүләт власы закондар сығарыу, башҡарма һәм суд йүнәлештәренә бүленә.
 
=== Закондар сығарыу власы ===
'''Төркиә бөйөк милли мәжлесе''' ({{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}}  — ''TBMM'')  — Төркиә Йөмһүриәтенең юғары бер палаталы закондар сығарыу органы (парламент) <ref>[http://www.tbmm.gov.tr/ '''Төркиәнең Бөйөк Милли Меджлисы''' рәсми сайты]</ref>. 1920 йылдың 23 апрелендә, Икенсе төрөк-грек һуғышы барышында, [[Анҡара]]ла төҙөлдө. Төркиә Йөмһүриәтенең Мәжлесе 1920 йылда Төркиә Конституцияһын ҡабул итеү өсөн төҙөлә. Һуңғы Һайлауҙар 2015 йылдың июнендә үтә. 85 һайлау округта партия исемлектәре буйынса 550 депутат һайлана.
 
[[Истанбул]]да  — өс һайлау округы, [[Анҡара]]ла һәм [[Измир]]ҙа  — икешәр.
 
Парламентта тик 10  % тауыш алған партиялар күрһәтелгән.
 
Спикер  — [[Чичек Джемиль|Джемиль Чичек]], 2011 йылдан.
 
<div class="NavFrame collapsed">
Юл 197 ⟶ 201:
 
=== Башҡарма власть ===
'''Төркиә Президенты'''  — Төркиәнең юғары дәүләт вазифаһы. Төркиә Президенты 2007 йылдан халыҡ менән һайлана. 2007 йылға тиклем Президент [[Төркиә бөйөк милли мәжлесе]] депутаттары менән һайланды.
 
=== Суд власы ===
 
== Административ бүленеше ==
Төркиә 81 илгә (элек ''виләйәт'' һүҙе ҡулланылған), ә инде һәр ил үҙ сиратында илселектәргә (райондарға, [[Төрөк теле|төр.]] ''ilçe'') бүленә. Барлығы Төркиәлә 923-ләп район иҫәпләнә.
Юл 1034 ⟶ 1040:
</div>
Шулай уҡ ил рәсми булмаған статистик яҡтан 7 төбәккә бүленә:
* Эгей төбәге ({{lang-tr|Ege Bölgesi}}) — Төркиәнең 8 провинцияны эсенә алған көнбайыш регионы.
** [[Афйонкараһисар (ил)|Афьонкарахисар провинцияһы]] ({{lang-tr|Afyonkarahisar}})
** [[Айдын (ил)|Айдын провинцияһы]] ({{lang-tr|Aydın}})
** [[Денизли (ил)|Денизли провинцияһы]] ({{lang-tr|Denizli}})
** [[Измир (ил)|Измир провинцияһы]] ({{lang-tr|İzmir}})
** [[Кютахья (ил)|Кютахья провинцияһы]] ({{lang-tr|Kütahya}})
** [[Маниса (ил)|Маниса провинцияһы]] ({{lang-tr|Manisa}})
** [[Мугла (ил)|Мугла провинцияһы]] ({{lang-tr|Muğla}})
** [[Ушак (ил)|Ушак провинцияһы]] ({{lang-tr|Uşak}})
* Ҡара диңгеҙ төбәге
* Үҙәк Анатолия төбәге
Юл 1052 ⟶ 1058:
 
== Географик белешмә ==
Төркиә Ерҙең көнсығыш ярымшарында урынлашҡан. Майҙаны 779 452 км² тәшкил итә. Ил майҙанының 97 проценты  — [[Азия]]ла, ҡалған 3 проценты [[Европа]]ла ята. Төркиәнең географик үҙенсәнлеге — ике ҡитға ҡушылған ерҙә урынлашыуы, шуға ла ил аша боронғо замандарҙан уҡ мөһим юлдар үтә.
 
Көнбайыштан көнсығышҡа Төркиә 1600 километрға, көньяҡтан төньяҡҡа иһә 600 километрға һуҙылған. Дәүләт өс тарафтан өс [[диңгеҙ]] менән йыуыла: [[Ҡара диңгеҙ]], [[Эгей диңгеҙе]] һәм [[Урта диңгеҙ]]. Төркиәнең [[Европа]] һәм [[Азия]] өлөштәре [[Мәрмәр диңгеҙе]], [[Босфор боғаҙы|Босфор]] һәм [[Дарданелла боғаҙы|Дарданелла]] боғаҙҙары менән айырыла.
 
== Төркиә ҡалалары ==
 
Юл 2331 ⟶ 2338:
 
== Иҡтисады ==
Төркиә иҡтисадының 28 процентын  — сәнәғәт, 15 процентын  — ауыл хужалығы, 6 процентын  — төҙөлөш, һәм ҡалған 51 проценттан күберәк өлөшөн төрлө хеҙмәтләндереү өлкәләре (башлыса туризм) тәшкил итә.
 
'''Ыңғай яҡтары:''' Ауыл хужалығы тармағы илде [[аҙыҡ]]-түлек менән тулыһынса тәьмин итә. [[1990-сы йылдар|1990 йылдарҙа]] иҡтисадтың тиҙ үҫеүе күҙәтелде. [[Туризм]]. Белгестәр күп булыуы. [[АБ]] менән киң хеҙмәттәшлек.
 
'''Кире яҡтары:''' Даими юғары булған инфляция ([[2004 йыл]]да  — 54,4 процент). Таянып булмаҫтай ижтимағи финанс секторы. Дәүләт бюрократияһы. Тигеҙһеҙ хосусилаштырыу.
 
=== Энергетика ===
Төркиәлә хәҙерге ваҡытта ике АЭС төҙөлә: береһен  — япон фирмалары менән, икесеһен – — Рәсәйҙең Росатом менән (Аҡҡойоу (Akkuyu) АЭС-ы, [[Мерсин]] илендә).▼
 
===Энергетика Төҙөлөш ===
▲Төркиәлә хәҙерге ваҡытта ике АЭС төҙөлә: береһен — япон фирмалары менән, икесеһен – Рәсәйҙең Росатом менән (Аҡҡойоу (Akkuyu) АЭС-ы, [[Мерсин]] илендә).
===Төҙөлөш===
Төҙөлөш илдең иҡтисадында ҙур роль уйнай. Төркиәнең төҙөлөш компаниялары Германия, Рәсәй һәм башҡа илдәрҙә күп объекттар төҙөй.
 
Эре вәкилдәр:
* Уртим (Баш офис: Нуретдин Барансел Генералы урамы, 22-се йорт, Хадымкөй, Арнавуткөй, Истанбул)
* [[Ант Япы]]
 
Юл 2352 ⟶ 2360:
{| class="standard sortable" style="float:center; margin-left:2em; width:100%"
|-
!align="center" width = 20%|Исем||align="center" width = 35%|Сфера деятельности||align="center" width = 10%|Оборот<br /><small>(млрд долл.)</small>||align="center" width = 10%|Активтар<br /><small>(млрд долл.)</small>||align="center" width = 10%|Эшселәр<br /><small>( мең кеше)</small>||align="center" width = 15%|Штаб-фатир
|-
|[[Koç Holding]]||align="center"| конгломерат (автомобильдәр, көнкүреш химия, аҙыҡ-түлек, сауҙа, энергетика, финанстар, туризм, төҙөлөш, информацион технологиялар) ||align="center"| 47,1 ||align="center"| 61,1 ||align="center"| 81,0 ||align="center"| [[Истанбул]]
Юл 2358 ⟶ 2366:
|[[Isbank]] (Türkiye İş Bankası)||align="center"| Финанстар||align="center"| 12,4 ||align="center"| 112,7 ||align="center"| 26,0 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Garanti Bank]]||align="center"| Финанстар( [[Doğuş Holding]] һәм [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria]]) ||align="center"| 9,8 ||align="center"| 99,2 ||align="center"| 17,2 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Akbank]]||align="center"| Финанстар( [[Sabanci Holding]] һәм [[Citigroup]]) ||align="center"| 8,2 ||align="center"| 91,6 ||align="center"| 16,5 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Sabanci Holding]] (Hacı Ömer Sabancı Holding)||align="center"| конгломерат (финанстар, страхование, шиналар, цемент, сауҙа, энергетика, туризм, информацион технологиялар, телекоммуникациялар, тәмәке) ||align="center"| 14,6 ||align="center"| 98,3 ||align="center"| 57,4 ||align="center"| [[Истанбул]]
Юл 2368 ⟶ 2376:
|[[VakifBank]] (Türkiye Vakıflar Bankası)||align="center"| Финанстар||align="center"| 6,3 ||align="center"| 60,6 ||align="center"| 12,2 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Turk Telekom]]||align="center"| Телекоммуникациялар ( [[Saudi Oger]] һәм Төркиә ҡаҙанлығы) ||align="center"| 7,1 ||align="center"| 9,5 ||align="center"| 37,5 ||align="center"| [[Анкара]]
|-
|[[Turkcell]]||align="center"| Телекоммуникациялар ( [[Çukurova Holding]] һәм [[TeliaSonera]]) ||align="center"| 5,9 ||align="center"| 10,5 ||align="center"| 13,9 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Turkish Airlines]] (Türk Hava Yolları)||align="center"| Авиация ||align="center"| 8,3 ||align="center"| 10,5 ||align="center"| 19,1 ||align="center"| [[Истанбул]]
Юл 2380 ⟶ 2388:
|[[BIM Birlesik Magazalar]] (Birleşik Mağazalar)||align="center"| сауҙа ||align="center"| 5,5 ||align="center"| 1,2 ||align="center"| 20,9 ||align="center"| [[Истанбул]]
|-
|[[Ford Otosan]]||align="center"| Автомобильдәр ( [[Koç Holding]] һәм [[Ford]]) ||align="center"| 5,5 ||align="center"| 2,6 ||align="center"| 6,6 ||align="center"|Измит [[Кожаәли]]
|-
|}
Юл 2413 ⟶ 2421:
ХХ быуаттың һуңғы ун йыллыҡтарынан алып [[Башҡортостан]]дың Төркиә дәүләте менән бәйләнештәре йылдам үҫә. Был тәү сиратта халыҡ-ара туризм өлкәһенән башланып, башҡа йүнәлештәргә лә күсеп килә. Төрөк фирмалары республикала төрлө төҙөлөш эштәре алып бара. Мәҙәниәт өлкәһендә [[«Төрксәй»|«ТөрКСОЙ»]] ойошмаһы менән хеҙмәттәшлек әүҙем ойошторолған, унда [[Башҡортостан]]дың махсус вәкиле бар. Ике ил араһында төрлө кимәлдәге делегациялар менән алмашыу ҙа даими күренешкә әйләнде.
 
== Дәүләт байрамдары ==
* 29 октябрь –-[[:tr:29 Ekim Cumhuriyet Bayramı|Йөмһүриәт (Республика) байрамы]] <ref>[]http://www.tccb.gov.tr/videogaleri/</ref>
 
== Галерея ==
<gallery>
File:Aya sofya.jpg|[[Айя Суфия]]
Юл 2430 ⟶ 2438:
File:Diyarbakir P1050751 20080427135832.JPG| [[Диярбакыр (ил)]]
Файл:Walls of Troy (1).jpg|Мәшһүр Троя диуарҙары
Файл:Edirne 7333 Nevit.JPG|[[Сөләймәниә мәсете]] — [[Ғосман империяһы]]нан ҡалған иң мәшһүр архитектура һәйкәлдәрнеңһәйкәлдәренең береһе.
MustafaKemalAtaturk.jpg|[[Мостафа КемальКәмал АтатөрөкАтатөрк]], Төркиә йөмһүриәтенә нигеҙ һалыусы һәм уның беренсе президенты.
Файл:Celsus-Bibliothek2.jpg|Тарихи Цельсий китапханаһы бинаһы. Боронғо Эфес. [[Измир (ил)]].
</gallery>
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Төркиә» битенән алынған