Троя: өлгөләр араһындағы айырма

| дата основания = Бб.Э э.Т т. 3000 йылдар тирәһе

'''Троя''' ([[Грек теле|греч.]]<span contenteditable="false"> </span><span {{lang="-el" contenteditable="false">|Τροία, Τροίη йәкиили ''Wilios''</span>}}, йәиһә  '''Илион''' ([[Грек теле|греч.]]<span contenteditable="false"> </span><span {{lang="-el" contenteditable="false">|Ἴλιον</span>}}, хетт. ''Wilusa'' (^URU''Wi-lu-ša'' )), '''Дардания'''  һәм '''Скамандр'''  —  Кесе Азияла  [[Эгей диңгеҙе|Эгей диңгеҙенән]]  йыраҡ булмаған боронғо нығытылған биләмә, Төркиә провинцияһы  [[Дарданелдар боғаҙы|Чанаккалелағы Дарданелла]]  боғаҙынан алыҫ түгел.  Трояға  [[Илиада|"«Илиада"»]]  поэмаһында дан йырлана, уның авторы  тип  [[Гомер]]  иҫәпләнә. Гомер һүрәтләгән ваҡиғаларҙы хәҙерге тарихсылар  крит-микен осоро  тип ҡарай.  Трояла йәшәгән халыҡ  [[Боронғо Греция|боронғо грек]]  сығанаҡтарында  тевкрҙар  тип аталған.

[[Файл:Troas.png|слева|мини|Троада  картаһы]]

Трояның иртә ҡатламдары үҙенсәлекле көнбайыш анатолия цивилизацияһына  ҡарай.  Әкренләп Троя үҙәк Анатолияның йоғонтоһон нығыраҡ кисерә (хаттар, һуңыраҡ  — хеттар).

"«Троя"» атамаһы Тариуш кеүек  Богазкей архивында хетт шына яҙыулы яҙмаларында  табыла.  Рамзес III  осорона ҡараған мысыр стелаһында уның диңгеҙ халҡы "турша"ны еңеүе телгә алына. Был атаманы йыш ҡына "«тереш"» халҡы менән бер рәткә ҡуялар, улар алдараҡ,  билдәле стела  Мернептахта  осрай. Был  килмешәктәр  трояндар булғанмы, юҡмы, был хаҡта фән донъяһында фекерҙәр төрлөсә. Бындай нигеҙле исемдәр микен  текстарында осрай<ref>Гиндин Л. А., Цымбурский В.  Л.  Гомер и история Восточного Средиземноморья. М., 1996. С.208 </ref>, мәҫәлән, отряд командиры  '''to-ro-о'''<ref>Предметно-понятийный словарь греческого языка. Микенский период. Л., 1986. С.134 </ref>.

Быға тиклем "«Троя"» һәм "«Илион"» терминдары боронғо бер үк дәүләттең төрла ҡалаларын белдереүе, йәки был терминдарҙың береһенең баш ҡаланы, икенсеһе дәүләтте белдереүе һәм "Илиада"ла ғына бер терминға берләшеүе (Гиндин һәм Цымбурскийға ярашлы, Троя - — илдең, ә Илион ҡаланың атамаһы<ref>Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. Гомер и история Восточного Средиземноморья. М., 1996. С.100-103 </ref>) тураһында фекерҙәр осрай. Бындай фекер нигеҙһеҙ түгел, сөнки "Илиада"ла, үҙ сиратында, параллель сюжетлы фрагменттар бирелә, йәғни, бер үк сюжетты төрлөсә һөйләүҙәр булыуы ихтимал, шул уҡ ваҡытта, "«Илиада"» Троян һуғышы  ваҡиғаларынан күп быуаттар үткәс барлыҡҡа килә һәм был мәлгә күп деталдәр онотолоуы ихтимал.

[[Файл:Vessels_and_figurines_from_Troy.jpg|мини|307x307пкс|Троянан һауыт-һаба һәм һындар. Б.э. тиклем 1000 йыл  — б. э. 500 йылы.  Яңы музей,  [[Берлин]]]]

Генрих Шлиман  заманы  тарихсылары араһында Троя  Бунарбаши  урынында булған тигән гипотеза таралған.  Гиссарлык  убаһының   Гомер Трояһына оҡшаш булыу фаразын  [[1822 йыл|1822 йылда]]да Чарл Макларен  әйтә. Уның идеяһын  Френк Калверт  уртаҡлаша,  ул Гиссарлыкта ҡаҙыныу эштәрен Шлиманға ҡарғанда 7 йылға иртәрәк башлай. Яҙмыш шаярыуы буйынса, Калвертҡа ҡараған Гиссарлык убаһының бер өлөшө Гомер Трояһына инмәй.  Генрих Шлиман Калверт менән таныш була һәм XIX быуат аҙағында Гиссарлык убаһының икенсе яртыһын тикшерә башлай.  Шлимандың табышының күп өлөшө  Пушкин музейында (Мәскәү), шулай уҡ [[Эрмитаж Дәүләт Музейы|Дәүләт Эрмитажында]]  һаҡлана. Хәҙерге ваҡытта [[Археология|археологтар]]  Гиссарлык ҡаҙыныу территорияһында төрлө осорҙарға ҡараған  туғыҙ ҡәлғә-биләмә эҙе тапҡан.

Гиссарлыктағы беренсе биләмә (Троя I тип атап йөрөтөлә) диаметры 100  м булған ҡәлғә һәм ул оҙайлы осорҙа булған булырға тейеш. "Илиада"ла һүрәтләнгән осорға етенсе ҡатлам ҡарай. Был мәлгә Троя ҙур биләмә (майҙаны 200 мең м2) була, туғыҙ метр бейеклегендәге башнялы диуар менән уратып алынған. 1988 йылдағы ҙур ҡаҙыныу эштәре күрһәтеүенсә, гомер осоронда ҡала халҡы алты меңдән туғыҙ меңгә - — ул заман өсөн ҙур һанға еткән булған.  [[:en:Manfred Korfmann|Корфман]]  экспедицияһы мәғлүмәттәре буйынса, түбәнге ҡаланың майҙаны яҡынса  170 мең м2, цитадель - — эске ҡала ҡәлғәһе майҙаны  — 23 мең м2 булған<ref>Latacz J. Troy and Homer. </ref>.

[[Файл:Makieta_Troja_RB.jpg|мини|300x300пкс|Гиссарлык  убаһында алып барылған ҡаҙыныу эштәре нигеҙендә троян цитаделе макет-реконструкцияһы  ]]

* Кумтепе  йәки Троя 0  — [[Неолит|неолитик]]  биләмә, Трояның эргәһендә була.

* Троя I (б. э. тиклем 3000 - — 2600 йылдар): Беренсе Троян биләмәһе, диаметры 100  м, балсыҡ кирбестәрҙән яһалған бик ябай торлаҡтарҙан торған. Ҡалған эҙҙәргә ҡарағанда, янғын мәлендә юҡҡа сыға.  Керамикаһы  Езеро мәҙәниәте  керамикаһына оҡшаш, Болгария<ref>Рындина Н. В., Дегтярёва А. Д. Энеолит и бронзовый век. М. 2002. С. 46.</ref>.

* Троя II (б. э. тиклем 2600 - 23002600—2300 йылдар): Киләһе биләмә нығыраҡ үҫешкән һәм байыраҡ. 1873 йылда немец археологы  Шлиман  был ҡатламда  атаҡлы троян хазинаһын  таба, ул күп һанды ҡорал, баҡыр әйберҙәр, ҡиммәтле биҙәнеү әйберҙәренең өлөштәренән, алтын һауыттарҙан,  тарихҡа тиклемге һәм иртә тарих осорона  ҡараған ҡәбер таштарынан тора.  Б. э. тиклем  III меңйыллыҡта был мәҙәниәт шулай уҡ янғын тарафынан юҡ ителә.

* Троя III—IV—V (б. э. тиклем 2300 - 19002300—1900 йылдар): Был ҡатламдар боронғо ҡаланың тарихында тарҡалыу осоро тураһында һөйләй. 

* Троя VI (б. э. тиклем 1900 - 13001900—1300 йылдар): Ҡала диаметры 200 метрға тиклем киңәйә. Биләмә б. э. тиклем 1300 йылдағы көслө ер тетрәүе ҡорбаны була.

* Троя VII-A (б. э. тиклем 1300 - 12001300—1200 йылдар): Был осорға атаҡлы Троян һуғышы  ҡарай.  Һуңыраҡ афиналылар биләмәне талай һәм емерә.

* Троя VII-B (б. э. тиклем 1200 - 9001200—900 йылдар): Ярым емерек Троя фригийҙар  тарафынан баҫып алына..

* Троя VIII (б. э. тиклем 900 - 350900—350 йылдар): Был ваҡытта ҡалала алеан гректары йәшәй.  Ксеркс  батша  Трояға килә һәм бында 1000 баштан ашыу мал ҡорбан итә. 

* Троя IX (б. э. тиклем 350 йыл  — б. э. 400 йылы): Эллинистик осороноң ярайһы ҙур үҙәге.

Гектор һәм Приама теле мәсьәләһе ғалимдарҙы күптән ҡыҙыҡһындыра. Ҡайһы бер боронғо грек тарихсылары фаразлауынса, уларҙың теле фригий  теленә яҡын булыуы ихтимал. Шунан Гомер Трояһы халҡы этрусктар  вариҫтары булған тигән фекер тарала  (Эней һәм уның юлдаштары сығышы менән Троянан булған тигән легенда нигеҙендә).

1980 йылдар уртаһында  Н.  Н. Казанский  Трояла табылған бер нисә балсыҡ һауыт ярсыҡтарын баҫтыра. Уларҙа крит яҙмаһын  хәтерләткән аңлайышһыҙ билдәләр була, уларҙы  троян хаты  тип атай.  Әммә башҡа белгестәр фекеренсә, был яҙма булмауы, бары тик яҙмаға оҡшатып яҙыу ғына булыуы ихтимал.

1995 йылдарҙа  Трои VII ҡатламдарында лувий иероглифтары менән мисәт табыла<ref>Latacz J. Troy and Homer. </ref>. Приама һәм башҡа троян геройҙары исеме лувий сығанаҡлы тигән һуңғы белдереүҙәр менән бергә ҡушылып, фәнни донъяла боронғо троя халҡы лувий телендә һөйләшкән тигән фекер нығына. 2004 йылда Оксфорд университеты тарафынан сығарылған монографияла  [[:en:Joachim Latacz|Иоахим Латач]]  лувий теле  гомер Трояһының рәсми теле тигән фекергә килә. Троя халҡының ниндәй телдә аралашыуы мәсьәләһе һаман асыҡ ҡала. 

Шуға арамаҫтан, Троя көслө эллин йоғонтоһонда була, күп кенә арҙаҡлы кешеләр урындағы һәм шул уҡ ваҡытта грек исеме (мәҫәлән, Парис һәм Александр) йөрөтә. Троя халҡының грек исемдәре Гомер тарафынан уйланып сығарылмай, быны  хетт яҙмалары  дәлилләй, уларҙа  Таруиса (Вилуса) хакимдары телгә алына.

T-K-R һәм T-R-S халыҡтары, фараз рәүешендә  тевкрҙар  (троян халҡы синонимы) һәм трояндар (йәки тирсендар?) тип алыныусылар, [[Рамзес II]] осоро яҙмаларында " «диңгеҙ халыҡтары"» араһында телгә алына .

Хәҙерге ваҡытта күпселек көнсығышты өйрәнеүселәр бер уртаҡ фекергә килә, Троян дәүләте күп милләтле була. Был хаҡта "диңгеҙ халыҡтары"ның ярайһы сағыу составы һөйләй, тимәк, [[Троя һуғышы|Троян һуғышы]] һөҙөмтәһендә улар Трояға күсеп килгән булырға тейеш. 

== Ҡара  шулай уҡ ==

* [[Көнбайыш Анатолия цивилизацияһы]]

* Троян[[Троя һуғышы]]

* [[Троян аты]]

== ПримечанияИҫкәрмәләр ==

{{Ҡалып:Иҫкәрмәләр}}

* Стоун Ирвинг, Грек хазинаһы. Генрих һәм Софья Шлиман тураһында биографик роман, 1975

* Гиндин Л.  А.  Гумер Трояһының халҡы, 1993.

* Гиндин Л. А., Цымбурский В.  Л.  Гомер һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйы тарихы . М. 1996.

* [http://memoirs.ru/files/1371Virhov.rar Р. Вирхов Развалины Трои // Исторический вестник, 1880.  — Т. 1.  — №  2.  — С. 415-430415—430.]

* [http://annals.xlegio.ru/mal_az/troy/pragreki.htm Гиндин Л.] [http://annals.xlegio.ru/mal_az/troy/pragreki.htm А., Цымбурский В.  Л. "«Троялағы боронғо гректар"»]

* [http://annals.xlegio.ru/mal_az/small/praahh.htm Гиндин Л.] [http://annals.xlegio.ru/mal_az/small/praahh.htm А., Цымбурский В.  Л. "«Троя һәм иң боронғо-Аххиява"»]

* [http://annals.xlegio.ru/hetts/small/vdi86_1.htm Гиндин Л.] [http://annals.xlegio.ru/hetts/small/vdi86_1.htm А., Цымбурский В.  Л. "«KUB XXIII 13. сағылған тарихи ваҡиғаның антик версияһы"»]

* [http://annals.xlegio.ru/hetts/small/vdi_91_3.htm Гиндин Л.] [http://annals.xlegio.ru/hetts/small/vdi_91_3.htm А. "«Троян һуғышы һәм аххиява хетт шына яҙыулы текстары"»]