Венгрия короллеге: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Яңы мәғлүмәттәр |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) викилаштырыу |
||
1 юл:
{{Тарихи дәүләт
|название =Венгрия
|самоназвание ={{lang-hu|Magyar Királyság}}
|статус =[[1867 йыл]]дан дәүләт [[Австро-Венгрия]] составында
|флаг =Flag of Hungary (1867-1918).svg
|описание_флага =
|герб =Coa Hungary Country History med (1915).svg
|описание_герба =
|карта =Physical map of the Kingdom of Hungary before 1919.jpg
|описание =
74 юл:
|прим =
}}
'''Венгрия
== Тарихы ==
Венгрияның тәүге короле Арпадтар династияһынан [[Иштван I|Изге Иштван I]] була. Ул король итеп 1001 йылда, рим папаһы ''Сильвестр II'' «апостол ғәли йәнәптәре» титулын биргәс кенә ысынлап таныла. 1102 йылда венгр короле ''Кальман I'' хорват бейҙәре менән килешеү төҙөй. Уның буйынса Шәхси уния һөҙөмтәһендә ике дәүләттең короле тип билдәләнә. Хорват ерҙәренә идара итеү менән башлыса хорват Бандары шөғөлләнә.
▲900–1000 йылдар тирәһендә венгр ҡабиләләре урта-дунай тигеҙлегенә, шулай уҡ венгрҙарға ҡәрҙәш секей һәм чангоштар биләгән Прикарпатьеға (Трансильванияға) килеп урынлашалар. Быға тиклем өс-дүрт быуат элек был ерҙәрҙә күсеп йөрөгән славян ҡабиләләренән айырмалы венгрҙар ерҙәрҙе һуңғараҡ яулай. Был халыҡ славяндар (төнъяҡтан һәм көньяҡтан), немецтар (көнбайыштан) һәм румындар/валахтар менән (көнсығыштан) тәбиғи байлыҡтар өсөн ҡаты конкуренция шарттарында, ярайһы уҡ һуғышсанлыҡ күрһәтеп, яулай был ерҙәрҙе. Мадьярҙарҙы, улар артынан хазарҙарҙы, печенег һәм кумандарҙы (половсыларҙы) тарихи аренаға сығарыу процесы биш быуат элек һундарҙы, шулай уҡ башҡа дала халҡын дәртләндергән процесҡа үтә ныҡ оҡшаған. Шул уҡ социал мотивация, хәрби тактика, иҡтисади билдәләр, хатта барып етеү урыны – паннон бассейнына– тиклем оҡшағандар. Тимәк урта быуат венгр тарихын яҙыусыларының Атилла вариҫтарына һылтаныуҙары һис тә осраҡлы түгел<ref name="musse">''[[Мюссе, Люсьен|Мюссе Л.]]'' Варварские нашествия на Западную Европу. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 14 -15. — ISBN 5-8071-0211-8</ref>.
[[Файл:Crown, Sword and Globus Cruciger of Hungary.jpg|thumb|left|200px|Изге Иштван коронаһы]]
Арпадтар династияһы көсһөҙләнгәс венгр коронаһын Анжуй династияһы вариҫҡа ала. Ә Анжуйҙарҙан һуң поляк Ягеллондары һәм башҡа династияһыҙ етәкселәр вариҫ булалар. Янош Хуньяди бер юлы етәксе лә полководец та була һәм 1456 йылда Белградты яуларға теләгән османдар яуын кире ҡаға. Бының менән ул Венгрияға 70 йылға етерлек бәйһеҙлек бирә. Вафатынан һуң уның улы Матьяш Хуньядины король итеп һайлайҙар. Ул Европалағы [[Яңырыу]] осороноң иң сағыу етәкселәрнең береһе була. 1527 йылда сабор Цетин замогында [[Габсбургтар]] ырыуынан эрцгерцог Фердинандты Хорватия короле итеп һайлай.
▲Венгрияның тәүге короле Арпадтар династияһынан Изге Иштван I була. Ул король итеп 1001 йылда, рим папаһы Сильвестр II «апостол ғәли йәнәптәре» титулын биргәс кенә ысынлап таныла. 1102 йылда венгр короле Кальман I хорват бейҙәре менән килешеү төҙөй. Уның буйынса Шәхси уния һөҙөмтәһендә ике дәүләттең короле тип билдәләнә. Хорват ерҙәренә идара итеү менән башлыса хорват Бандары шөғөлләнә. XII-XIII быуаттарҙа венгр короллеге словак, хорват, румын һәм украин ерҙәренең бер ни тиклемен үҙенә буйһондора. [[Файл:Crown, Sword and Globus Cruciger of Hungary.jpg|thumb|left|200px|Изге Иштван коронаһы]]
▲Арпадтар династияһы көсһөҙләнгәс венгр коронаһын Анжуй династияһы вариҫҡа ала. Ә Анжуйҙарҙан һуң поляк Ягеллондары һәм башҡа династияһыҙ етәкселәр вариҫ булалар. Янош Хуньяди бер юлы етәксе лә полководец та була һәм 1456 йылда Белградты яуларға теләгән османдар яуын кире ҡаға. Бының менән ул Венгрияға 70 йылға етерлек бәйһеҙлек бирә. Вафатынан һуң уның улы Матьяш Хуньядины король итеп һайлайҙар. Ул Европалағы [[Яңырыу]] осороноң иң сағыу етәкселәрнең береһе була. 1527 йылда сабор Цетин замогында Габсбургтар ырыуынан эрцгерцог Фердинандты Хорватия короле итеп һайлай. 1526 йылдан Габсбургтар венгр коронаһына ла эйә булалар; Австро-Венгрия 1918 йылда тарҡалғанға тиклем уны үҙҙәрендә һаҡлайҙар.
▲1541-1699 йылдарҙа боронғо Венгр короллеге хәрби-иҡтисади бөлгөнлөк кисерә һәм дунай алды Венгрияһының күп өлөшө төрөк-осман ҡулына күсә. Австрия ҡайһы бер сиктәш региондарҙы контролгә ала. Осман империяһы регионды исламлаштырыу буйынса әүҙем (ярайһы уҡ уңышлы) кампания йәйелдерә. Әммә уларҙы Габсбург империяһының ҡаршылыҡ күрһәтеүе тотҡарлай. XVIII быуат башына төрөктәр тулыһынса илдән ҡыуыла, ә Венгрия Австрия империяһы составына ҡушыла, әммә венгр башлыҡтары буйһонмай һәм автономия өсөн көрәшеүен дауам итә.
== Австро-Венгрия ==
Австро-Венгрия 1867 йылда австрия немецтары һәм венгрҙар араһындағы ике яҡлы килешеү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Был дәүләт 1805 йылда барлыҡҡа килгән Австрия Империяһын реформалау була. Империя составында Венгр короллеге киң автономия, шулай уҡ барыһы бергә венгр Транслейтанияһын барлыҡҡа килтергән «ярым-колониаль» биләмәләрҙе (Трансильвания, [[Хорватия]], [[Словакия]]) ала.
Австро-Венгрия Беренсе Бөтә Донъя һуғышында еңелгәндән һуң йәшәүҙән туҡтай. Император Карл IV 1918 йылдың 12 ноябрендә ил менән идара итеүҙән ситләштерелә. Венгрия короллеге Венгр Халыҡ Республикаһына әйләнә. ▼
▲Австро-Венгрия Беренсе Бөтә Донъя һуғышында еңелгәндән һуң йәшәүҙән туҡтай. Император Карл IV 1918 йылдың 12 ноябрендә ил менән идара итеүҙән ситләштерелә. Венгрия короллеге Венгр Халыҡ Республикаһына әйләнә.
== Иҫкәрмәләр ==
|