Эмпайр-стейт-билдинг: өлгөләр араһындағы айырма

'''Эмпайр-стейт-билдинг'''<ref>'''Эмпайр-стейт-билдинг''', -а и нескл., м. (''здание в Нью-Йорке''). {{Книга:Прописная или строчная|страницы=497}}</ref><ref>Также встречаются иные варианты написания, например, в книге [[Ермолович, Дмитрий Иванович|Д. И. Ермоловича]] «Имена собственные на стыке языков и культур» (издание 2001 года) в главе 4.1.2 «Топонимы в переводе» приводится написание «'''Эмпайр Стейт Билдинг'''»</ref> (англ. Empire State Building) — –#REDIRECT [[Нью-Йорк]] ҡалаһының [[Манхэттен]] утрауындағы 103 ҡатлы йорт. Офис бинаһы. 1931 йылдан 1970 йылға тиклем, Бөтөн донъя сауҙа үҙәгенең Төньяҡ башняһы асылғансы, донъяның иң бейек бинаһы иҫәпләнә. 2001 йылда Бөтөн донъя сауҙа үҙәгенең башнялары ҡолағас, 2012 йылға тиклем тағы ла Нью-Йорктың иң бейек йорто булып ҡала. 2012 йылда 1-се Бөтөн донъя сауҙа үҙәге бейеклеге буйынса уны уҙып китә. Бинаның архитектураһы ар-деко стиленә ҡарай.

}}{{ref-en}}</ref><ref name="nhlnom">{{cite web|url={{PDFlink|http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Text/82001192.pdf "Empire State Building", 26 апреля 1985, Кэролин Питтс]|138 Кб<!-- application/pdf, 141393 bytes -->}}|title=Кандидаты на звание национального исторического памятника|date=26 апреля 1985|publisher=National Park Service}}{{ref-en}}</ref><ref name="nrhpphotos">{{cite web|url={{PDFlink|[http://pdfhost.focus.nps.gov/docs/NHLS/Photos/82001192.pdf Фотографии здания и интерьеров, 1978.]|702 Кб<!-- application/pdf, 719847 bytes -->}}|title=Национальный реестр исторических мест США|date=26 апреля 1985|publisher=National Park Service}}{{ref-en}}</ref>. 2007 йылда Америка архитекторҙары институты һайлауы буйынса, беренсе һанлы бина иң яҡшы Америка архитектура сиселеше исемлегенә индерелә<ref name="AIA">White, Norval & Willensky, Elliot; AIA Guide to New York City, 4th Edition; New York Chapter, American Institute of Architects; Crown Publishers. 2000. p.226.</ref> Владельцем и управляющим зданием является компания W&H Properties.<ref>[http://www.esbnycleasing.com W&H Properties — Empire State Building]{{ref-en}}</ref>. Бинаның хужаһы һәм идарасыһы булып W&H Properties компанияһы тора<ref>[http://www.esbnycleasing.com W&H Properties — Empire State Building]{{ref-en}}</ref>. Башня Бишенсе авенюла, Көнсығыш 33-сө һәм 34-се урамдары араһында урынлашҡан.

Эмпайр-стейт-билдинг хәҙерге мәлдә бейеклеге буйынса [[АҠШ|Ҡушма Штаттарҙа]] дүртенсе урында, ул Нью-Йорктағы Иреклек Башняһы, Чикаголағы Уиллис-тауэр, Халыҡ-ара отель һәм Трамп башняһынан ғына ҡалыша. Донъяла бейеклеге буйынса 22-се урында. Бинаны әлеге мәлдә 550  млн долларға реконструкциялайҙар, 120  млн доллар бинаны энергияны аҙ ҡулланыусы экологик структураға әйләндереүгә тотонола.

Башняның атамаһы Нью-Йорк штатының халыҡ телендәге исеменән килеп сыҡҡан, уны “империя«империя штаты”штаты» тип йөрөтәләр. Башняның исемен “Империя«Империя штаты йорто”йорто» тип тәржемә итергә була, уның проектың «Шрив, Лэм и Хармон» (англ. Shreve, Lamb and Harmon) архитектура фирмаһы төҙөй (проекттың төп архитекторы Уилльям Ф. Лэмб). Алдараҡ Уинстон-Сейлемдағы Рейнольдс-билдинг, Төньяҡ Каролина һәм Цинциннатилағы Керью Тауэр (англ. Carew Tower), Огайо биналарын эшләгәндәге һыҙмалар ҡулланылған. Шундай бер йола бар: Эмпайр-стейт-билдинг хеҙмәткәрҙәре йыл һайын Атайҙар көнөндә (июндең өсөнсө йәкшәмбеһе) ихтирам йөҙөнән Рейнольдс-билдинг хеҙмәткәрҙәренә открытка ебәрә.

Төҙөлөштөң төп подрядсылары The Starrett Brothers and Eken, проект Джон Раскоб (англ. John J. Raskob) һәм DuPont президенты Пьер Дюпон тарафынан финанслана.

Эштәр 1930 йылдың 22 ғинауарында, башняны төҙөү 17 мартта Изге Патрик көнөндә башлана. Төҙөлөштә 3400 эшсе ҡатнаша, уларҙың күбеһе Европанан килгән эмигранттар була, шулай уҡ Монреаль эргәһендәге Канаваке резервацияһынан килгән мохокиҙар (могавктар) ҡәбиләһе вәкилдәре – — ҡорос конструкцияларҙы төҙөүсе-монтажлаусылар һаны бер нисә йөҙ тәшкил итә. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, төҙөлөш барғанда үлемгә килтергән алты осраҡ теркәлә<ref>[http://history1900s.about.com/od/1930s/a/empirefacts.htm about.com Интересные факты об Эмпайр-стейт-билдинг]{{ref-en}}</ref>.

Бина төҙөлөшө Нью-Йоркта шул мәлдә күҙәтелгән бейек йорттар төҙөү буйынса үҙенсәлекле ярыштың бер өлөшөнә әүерелә. Тағы ике проект – — Уолл-стрит, 40 менән Крайслер Билдинг был мәлдә төҙөлөп бөтөп барған була, Эмпайр-стейт-билдинг ҡалҡып сыҡҡанға тиклем уларҙың икеһе лә бер нисә ай буйына иң бейек йорт булып иҫәпләнә. Төҙөлөш 410 көн бара. Бер аҙна эсендә яҡынса дүрт ҡат төҙөлә, бер ваҡыт ун көн эсендә 14 ҡат эшләнеп бөтә. Рәсми асыу тантанаһы 1931 йылдың 1 майында була. АҠШ Президенты Герберт Гувер Вашингтондан тороп төймәгә генә баҫып, бинала ут яҡтырта. Киләһе йылына бинаның башындағы яҡтыртыу ҡорамалдарын беренсе тапҡыр ҡулланып, 1932 йылдың ноябрендәге президент һайлауҙарында Гуверҙы үтеп киткән Рузвельт еңеүен байрам итә<ref>[http://www.esbnyc.com/tourism/tourism_history_towerlights.cfm История освещения здания]{{ref-en}}</ref>.

[[FileФайл:Empire state building history.jpg|left|thumb|200px|Төҙөлөштөң барышы]]

1931 йылдың 1 майында губернатор Смиттың балалары таҫманы киҫкәндә, АҠШ-ла Бөйөк депрессия мәле була. Шуға ла биналағы бар урындарҙы ла ҡуртымға биреп бөтөп булмай, һөҙөмтәлә уны “Буш«Буш-стейт-билдинг”билдинг» (англ. Empty State Building) тип атай башлайҙар. Бөтөн урындар ҙа тулыу өсөн ун йыл ваҡыт кәрәк була<ref>[http://travel.nytimes.com/top/features/travel/destinations/unitedstates/newyork/newyorkcity/sight_details.html?vid=1083747021107&inline=nyt-classifier NYT Travel: Empire State Building]{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.time.com/time/business/article/0,8599,1833243,00.html A Renters' Market in London]{{ref-en}}</ref>. Бина 1950 йылға тиклем хужаларына килем килтермәй. 1951 йылда Роджер Стивенс һәм уның партнерҙарына 51  млн долларға һатҡандан һуң (ул мәлдә бер бина өсөн түләнгән иң ҙур хаҡ) бина зыянлы булыуҙан туҡтай<ref>[http://www.pbs.org/wnet/newyork/pbs.org]—''[[Нью-Йорк (фильм)|Документальный фильм о Нью-Йорке]]''.</ref>.

Эксплуатация башланғас, бинаның шпилен дирижаблдәр бәйләй торған мачта итеп ҡулланырға уйлайҙар. 102-се ҡат махсус туҡтау платформаһы итеп ҡулланыла, 86-сы ҡаттан 102-се ҡатҡа йөрөгән махсус лифт пассажирҙарҙы ташырға, уларҙы теркәү 86-сы ҡатта булырға тейеш була<ref name="Citycyclopedia">Kenneth T. Jackson: The Encyclopedia of New York City: The New York Historical Society; [[Yale University Press]]; 1995. стр. 375—376.{{ref-en}}</ref>. Әммә хәүефлек йәһәтенән был идеяны тормошҡа ашырыу мөмкин булмай. 1952 йылда терминал урынына телекоммуникацион ҡоролма ҡуйыла.

1945 йылдың 28 июлендә ҡуйы томан эсендә подполковник Уильям Смит тарафынан идара ителгән АҠШ-тың ВВС бомбардировщигы В-25 “Митчелл”«Митчелл» бинаның төньяҡ фасадына бәрелә. Бер двигатель башняны үтеп сығып, күрше бинаға ҡолай, икенсеһе лифт шахтаһына төшә. Был бәрелеш һөҙөмтәһендә сыҡҡан янғын 40 минут эсендә һүндерелә. Инцидентта 14 кеше һәләк була <ref>[http://www.tms.org/pubs/journals/JOM/0112/News/News8-0112.html «Empire State Building Withstood Airplane Impact»]{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.elevator-world.com/magazine/archive01/9603-002.htm «Plane Hits Building — Woman Survives 75-Story Fall»]{{ref-en}}</ref>. Лифтсы Бетти Лу Оливер лифтта 75-се ҡаттан ҡолап төшөп иҫән ҡала һәм Гиннестар китабына инә<ref>[http://web.archive.org/web/20060317041607/http://www.guinnessworldrecords.com/content_pages/record.asp?recordid=53746 guinnessworldrecords.com]</ref>.

[[FileФайл:Bomber Crashed into Empire State Building 1945.jpg|thumb|Небоскреб фасадындағы бомбардировщик ҡалдыҡтары]]

Бина ҡулланыла башлағандан алып бындай 30 осраҡ теркәлә<ref name="suicide1">[http://web.archive.org/web/20060821141920/http://www.iht.com/articles/2006/04/26/features/empside.php iht.com]</ref>. Беренсеһе төҙөлөш тамамлағас та, күптән түгел эштән ҡыуылған эшсе тарафынан эшләнә. 1947 йылда күҙәтеү майҙансығы тирәләй һаҡлаусы ҡоролма ла ҡуйыла, сөнки 3 аҙна эсендә 5 тапҡыр суицид яһарға тырышыу була<ref name="suicide2">''Compass American Guides: Manhattan, 4th Edition''. Reavill, Gil and Zimmerman, Jean P. 160.</ref>. 1979 йылда мисс Элвита Адамс 86-сы ҡаттан һикерә. Әммә көслә ел уны 85-се ҡатҡа алып ташлай. Һуңғы суицид осрағы 2007 йылдың 13 апрелендә теркәлә, һөнәри эшмәкәрлегендә уңышһыҙлыҡ кисергән адвокат 69-сы ҡаттан һикерә<ref name="suicide4">[http://www.nydailynews.com/news/2007/04/14/2007-04-14_lawyer_dies_in_empire_suicide_horror.html New York Daily News]</ref>.

Бинаның бейеклеге шпилгә тиклем - — 443.2 м һәм ҡыйығына тиклем 381  м. 41 йыл буйына ул Нью-Йорктың, 23 йыл дауамында донъяның иң бейек йорто иҫәпләнә. 1972 йылда Бөтөн донъя сауҙа үҙәгенең төньяҡ башняһы Эмпайр-стейт-билдингты үтеп китә. 2001 йылдың 11 сентябрендәге террористик акт һөҙөмтәһендә сауҙа үҙәгенең башнялары емерелә һәм ул тағы ла Нью-Йорктың иң бейек бинаһы булып ҡала һәм 2009 йылға тиклем АҠШ-та бейеклеге буйынса Чикагоның Уиллис-Тауэрынан ҡала икенсе урында тора. Бөгөнгө көндә ул бейеклеге буйынса Америкала бишенсе урында.

Бина Манхэттендың иң матур йорттары исемлегендә дүртенсе урында.

Бинала 103 ҡат, уның бейеклеге – — 381,3 метр. Үткән быуаттың 50-се йылдарында ҡуйылған телевизион башня менән дөйөм бейеклеге – — 443 метр. Нигеҙендәге киңлеге яҡынса 140 метр. Коммерция майҙандары бинаның 85 ҡатын ала (257 211 м²). Ҡалған 16 ҡат ар-деко стилендәге төҙөлөш, 102-се ҡатта күҙәтеү майҙансығы урынлашҡан. Эмпайр-стейт-билдинг – — 100-ҙән ашыу ҡаты булған донъялағы беренсе бина. Башняла 6500 тәҙрә, 73 лифт бар. Бинаның ауырлығы 331 000 тонна, ул ике ҡат нигеҙгә ҡоролған һәм ауырлығы 54 400 тонна булған ҡорос конструкция менән нығытылған. Уны төҙөүгә 10  млн кирбес, 700 километр кабель киткән. Тәҙрәләрҙең дөйөм майҙаны – — 2 гектар, нигеҙҙең майҙаны – — 8 мең м². Баҫҡыста 1860 тупһа, йылына бер тапҡыр баҫҡыс буйлап күтәрелеү буйынса ярыш ойошторола. Офис бүлмәләренә 15 000 кеше һыя, лифттар бер сәғәт эсендә 10 000 кешене йөрөтә ала. Башняла яҡынса 1000 офис, хеҙмәткәрҙәр һаны 21 000 кеше, Эспайр-стейт-билдинг хеҙмәткәрҙәр иҫәбе буйынса Пентагондан ҡала икенсе урында тора. Торбаларҙ дөйөм оҙонлоғо – — 113 метр, электр үткәргестәрҙеке – — 760 км<ref>[http://www.esbnyc.com/tourism/tourism_facts.cfm?CFID=46899 Официальный сайт]{{ref-en}}</ref>. Быу менән йылытыла.

Ҡайһы бер заманса бейек йорттарҙан айырмалы рәүештә, башня фасады классик стилдә эшләнгән<ref name="AIA"/>. Эстәге холдың оҙонлоғо 30 метр, бейеклеге 3 ҡат. Ул донъяның ете мөғжизәһе һүрәттәре менән биҙәлгән, тик уларға 8-се мөғжизә – — Эмпайр-стейт-билдинг үҙе өҫтәлгән.

1964 йылда прожектор менән яҡтыртыу системаһы ҡуйыла, ҡайһы бер иҫтәлекле даталар ваҡытында бинаның өҫкә өлөшө төрлө төҫтәр менән яҡтыртыла. Мәҫәлән, Фрэнк Синатраның 80 йәшлек юбилейынан һәм йырсының үлемен һуң бина күк төҫтә яҡтыртыла, сөнки йырсыны “Күк«Күк күҙле мистер”мистер» тип йөрөтәләр. 2004 йылдың 8 авгусында актриса Фэй Рэй үлгәс, бяшныла 15 минутҡа ут һүндерелә<ref>[http://www.thevillager.com/villager_74/whateverhappenedtofay.html] thevillager.com</ref>.

Эмпайр-стейт-билдингтың күҙәтеү майҙандары туристарҙың иң яратҡан урыны. 86-сы ҡаттан киң панорама күренә. Бында 110  млн кеше менгән. 102-се ҡатта тағы бер күҙәтеү майҙансығы бар, 1999 йылда ул ябыла һәм 2005 йылда ҡабаттан асыла. Өҫкө майҙансыҡ тулыһынса ябыҡ, уның майҙаны бер аҙ бәләкәйерәк. Кеше күп булған саҡта уны ябып торалар. Туристар күҙәтеү майҙандары өсөн хаҡты 86-сы ҡаттағы кассала түләй, 102-се ҡат өсөн хаҡ айырым<ref name="autogenerated1">[https://www.esbnyc.com/tickets/index.cfm?CFID=28691766&CFTOKEN=35278567 Empire State Building : Official Internet Site]</ref>.

=== Аттракциондар ===

Икенсе ҡатта 1994 йылда аттракцион асыла. Ул New York Skyride тип атала һәм ҡала буйлап һауанан сәйәхә итеү имитацияһын тыуҙыра. Аттракциондың оҙайлығы - — 25 минут. 1994 йылдан 2002 йылға тиклем аттракциондың иҫке версияһы эшләй, унда “Звездный«Звездный путь”путь» сериалынан Джеймс Духан менән Скотт самолет пилоты сифатында юмористик стилдә шторм мәлендә самолетты контролдә тоторға тырыша. 2001 йылдың 11 сентябрендәге теракттан һуң был аттракцион ябыла. Яңы версияла сюжет һаҡлана, әммә декорацияларҙан Бөтөн донъя сауҙа үҙәге башняһы алына, Духан урынына Кевин Бэйкон пилот була. Уға шулай уҡ патриотик элементтар индерелгән.

1933 йылда сыҡҡан “Кинг«Кинг-Конг”Конг» фильмындағы гигант горилла менән алыш тап Эмпайр-стейт-билдинг башында була. Бинаның образы миллион тамашасыларҙың хәтеренә уйылып ҡала. 1983 йылда фильмдың 50 йыллыҡ юбилейын билдәләгәндә шарҙар менән тәбиғи ҙурлығына өрөп тултырылған Кинг-Конг бинаның ҡыйығына урынлаштырыла. 2005 йылда был фильмға ремейк төшөрөлә, финал сәхнә шулай уҡ бяшняла бара.

1964 йылда Энди Уорхолдың “Эмпайр”«Эмпайр» тигән документаль фильмы сыға. Ул 8 сәғәт 5 минут бара.

Эмпайр-стейт-билдинг йүгереү майҙансығы ла. 5 февраль көнө уның баҫҡыстары буйлап ярыш үтә. Кемдер 1576 баҫҡысты бер нисә минутта үтә. 2003 йылда Пол Крейк рекорд ҡуя, уны әлегә тиклем бер кем дә үтмәгән – — 9 минут 33 секунд. Бынан тыш, янғын һүндереүселәр, полиция хеҙмәткәрҙәре араһында ла ярыштар үтә.