|
== Айырыу ==
[[Файл:Татарии обитатели. Николас Витсен.JPG|thumb|left|Николас Витсен. Ҡалмыҡ ҡылыс менән]] ▼Ҡалмыҡтар [[Ҡалмыҡ Республикаһы|Ҡалмығстандың]] төп халҡы. Ҡалмыҡтар һаны [[1989]] йылда Ҡалмыҡ Республикаһында 162 740 кеше. Ҡалмыҡтарҙең ҙур ғына ойошмалары [[Рәсәй]]ҙә ([[Астрахан өлкәһе]]ндә 6 624 кеше, [[Мәскәү]]ҙә: 3 996 кеше, [[Волгоград өлкәһе]]ндә 1 576 кеше, [[Санкт-Петербург]]та 1 283 кеше), [[Ҡырғыҙстан]]да (12 000 кеше) һәм [[Ҡаҙағстан]]да (422 кеше) йәшәй. [[Башҡортостан]]да 70 ҡалмыҡтар йәшәй.
== Тарих ==
▲[[Файл:Татарии обитатели. Николас Витсен.JPG|thumb|left|Николас Витсен. Ҡалмыҡ ҡылыс менән]]
Ҡалмыҡтар этник яҡтан [[Алтай]] һәм Көнбайыш Себерҙең монгол һәм төрки ҡәбиләләренә барып тоташа. XVII быуат алып көнбайыш монголдар — ойраттар (байттар, дербеттар, захчиндар, торғуттар, хошугтар һәм башҡалар) составында була. XV—XVI бб. Көнсығыш [[Монголия]], [[Ҡытай]] һәм [[Урта Азия]]ның төрки ханлыҡтары менән һуғыштар алып баралар. XVI—XVII бб. аҙағында көсһөҙләнгән ойраттар яңы ерҙәргә күсенеп ултыра башлай. XVII быуат башында ҡалмыҡтар [[Башҡортостан]]дың көньяҡ-көнсығыш райондарында урынлаша. Ҡалмыҡтар [[башҡорттар]]ға ойошторған даими сапҡындары ер бәхәстәренә килтергән. Ҡалмыҡтар [[Башҡортостан]]дың көньяҡ-көнбайышында башҡорт ерҙәрен баҫып алыуы [[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|Башҡорт ихтилалына (1662—1664)]] сәбәпсе була. [[Башҡорт ихтилалдары]]нда (XVII—XVIII бб.) Ҡалмыҡтар баш күтәреүселәр яғында ла, хөкүмәт ғәскәрҙәре яғында ла сығыш яһай. [[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|Башҡорт ихтилалында (1681—1684)]] ҡалмыҡ ханы Әйүкә башҡорттар яҡлы була, ләкин 1683 йылда урыҫ хөкүмәте яғына сыға, Башҡортостанға баҫып инеп, башҡорт йәйләүҙәрен туҙҙыра, ҡайһы бер башҡорт ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҡатнаша (Башҡортостанға [[1708]] йылда 10 меңлек, [[1710]] йылда 5 меңлек ғәскәр ебәрә). XVIII быуат башына көнсығыш Башҡортостанда 6 меңгә яҡын Әйүкә ҡалмыҡтар ғаиләһе йәшәй. Ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, башҡорттарҙың ҡалмаҡ ҡәбиләһенең килеп сығышы, Башҡортостандың көньяҡ һәм көнсығышында йәшәгән ҡайһы бер ырыу бүленештәре ҡалмыҡтар барып тоташа.
== Ҡалмыҡтар һан иҫәбе ==
Ҡалмыҡтар [[Ҡалмыҡ Республикаһы|Ҡалмығстандың]] төп халҡы. Ҡалмыҡтар һаны [[1989]] йылда [[Ҡалмыҡ АССР]]‑ында — 146,3 мең, [[РСФСР]]‑ҙа — 165,8 мең, [[2002]] йылда РФ‑та — 173,9 мең, шул иҫәптән [[Башҡортостан]]да — 70; [[2010]] йылда ошоға ярашлы 183,4 мең һәм 44 кеше.
== Хужалығы ==
[[Файл:Чаепитие калмыков.jpg|thumb|Ҡалмыҡ сәйләү|220px]]
[[Файл:Kalmyk Encampment.jpg|thumb|Ҡалмыҡ тирмә]]
Ҡалмыҡтар күсмә малсылыҡ менән бергә игенселек, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ менән шөғөлләнгән. Башлыса йылҡы малы һәм һарыҡ, һирәкләп һыйыр малы, кәзә һәм дөйә үрсеткәндәр. Арыш, бойҙай, тары, етен, тәмәке һәм башҡа үҫтергәндәр. Тире иләү, кейеҙ баҫыу, сигеү, туҡыу кеүек һөнәрҙәр үҫешкән. XIX быуат башына тиклем ҡалмыҡтар торамалары түңәрәк формаһында урынлаштырылған, уның уртаһында йәмәғәт йыйылыштары үткәрелгән, мал тотоу урыны һәм башҡалар булған. XIX быуат рәт-рәт итеп төҙөлгән даими торамалар барлыҡҡа килә башлай. Тирмә (кейеҙҙән, монголдарҙыҡы кеүек рәшәткәле йыйылма ағас каркастан эшләнгән) төп торлаҡ булған. Көймәле арбаларҙы ла файҙаланғандар. Шулай уҡ ер өйҙәрҙә, ярым ер өйҙәрҙә йәшәгәндәр.
== Кейеме ==
[[Файл:076 Description of all the Russian state-dwelling peoples.jpg|thumb|Ҡалмыҡ. XVIII быуат аҙағында]]
Ғәҙәти ирҙәр кейеме асыҡ муйынлы аҡ күлдәктән, буҫтау салбарҙан һәм ҡайыш менән быуылған билле бишмәттән торған. Аяҡҡа тиренән тегелгән йомшаҡ итек кейгәндәр (ҡышын кейеҙ ойоҡ, йәйен киндер силғау менән). Ҡатын-ҡыҙҙар кейеме ситса йәки йөн күлдәктән (уның өҫтөнән еңһеҙ кейем кейгәндәр) һәм салбарҙан торған. Биҙәнеү әйберҙәренә сәс һәм маңлай биҙәүестәре, алтын, көмөш, аҫыл һәм ярым аҫыл таштарҙан яһалған һырға, сәс ҡыҫтырғыстар һәм башҡа ингән.
=== Ҡатын-ҡыҙ кейеме ===
Ғәҙәти ирҙәр кейеме асыҡ муйынлы аҡ күлдәктән, буҫтау салбарҙан һәм ҡайыш менән быуылған билле бишмәттән торған. Аяҡҡа тиренән тегелгән йомшаҡ итек кейгәндәр (ҡышын кейеҙ ойоҡ, йәйен киндер силғау менән).
=== Ирҙәр кейеме ===
Ҡатын-ҡыҙҙар кейеме ситса йәки йөн күлдәктән (уның өҫтөнән еңһеҙ кейем кейгәндәр) һәм салбарҙан торған. Биҙәнеү әйберҙәренә сәс һәм маңлай биҙәүестәре, алтын, көмөш, аҫыл һәм ярым аҫыл таштарҙан яһалған һырға, сәс ҡыҫтырғыстар һәм башҡа ингән.
== Ҡалмыҡтар аш-һыуы ==
Ҡалмыҡтар традицион аш-һыуында ит аҙыҡтары ҙур урын тотҡан: итле һурпа, билмән, быҡтырылған эс-ҡарын һәм башҡалар. Шулай уҡ һыйыр һөтөнән сыр, эремсек, ҡаймаҡ, ҡатыҡ, бейәнекенән ҡымыҙ яһағандар. Май, тоҙ һәм башҡалар тәмләткестәр ҡушылған һөтлө сәй (джомба) традицион эсемлек иҫәпләнгән. Ҡамыр аштары: сөсө йәймә, һарыҡ майында ҡыҙҙырылған ҡамыр киҫәктәре. Ижт. мөнәсәбәттәрҙә айырым торамаларҙан һәм аҙ һанлы ғаиләләрҙән торған патронимик берләшмәләр мөһим роль уйнаған.
== Ғаилә ==
Ҡалмыҡтар ғаиләләре күп балалы (10 һәм унан да күберәк) булған, өлкән балалар ата-әсәһенән айырым йәшәгән. Ғаиләләр ҡоҙалау йолаһы буйынса барлыҡҡа килгән, ҡыҙҙы урлап алыу ғәҙәте лә күҙәтелгән. Йыш ҡына ҡалмыҡтар башҡорттар менән ғаилә ҡорған.
== Ижады ==
Ҡалмыҡтар традицион һәм дини инаныуҙары булып шаманлыҡ, фетишизм, утҡа, өй усағына табыныу һәм башҡалар иҫәпләнә. Яҙҙың башланыуына арналған байрамдарҙың береһе Цаган сар (Аҡ Ай) булған, был ваҡытта кешеләр бер-береһенә ҡунаҡҡа йөрөп, ҡотлаған, изге теләктәр теләгән. Иң билдәле ауыҙ-тел ижады әҫәре булып «Джангар» героик эпосы иҫәпләнә. Өс юллыҡ шиғырҙар, оҙон көй, хикмәтле һүҙҙәр, әкиәттәр һәм башҡа киң таралған була.
== Дин ==
[[Файл:Kalmyk Khurul Tsagan Aman.jpg|thumb|Хурул Цаган Аманда]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
* Кузеев Р. Г. Народы Среднего Поволжья и Южного Урала. М., 1984; ▼* Проблемы этногенеза калмыков. Элиста, 1984. ▼
== Сығанаҡтар ==
* [http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/7590-almy-tar/ Башҡорт энциклопедияһы. Ҡалмыҡтар]
▲* Кузеев Р. Г. Народы Среднего Поволжья и Южного Урала. М., 1984;
▲* Проблемы этногенеза калмыков. Элиста, 1984.
| 