Берлин: өлгөләр араһындағы айырма

Берлин – майҙаны буйынса Европа Союзында бишенсе, халҡы буйынса, Лондондан ҡала икенсе урында тора.

 

 

 

Икенсе Бөтә Донья һуғышы тамамланғас, Ялта конференцияһы ҡарарына ярашлы, Берлин, Совет оккупацияһы зонаһында урынлашыуына ҡарамаҫтан, 4 еңеүсе-держава тарафынан оккупация секторҙарына бүленә.

Һуңғараҡ өс оккупация секторы айырым дәүләт ойшмаһы статусы алған Көнбайыш Берлинға үҙгәртелә. Шулай булһа ла, Көнбайыш Берлин Германия Федератив Республикаһы менән тығыҙ бәйләнештә була.

 

Һалҡын һуғыштың мөһим символдарының береһе булған Берлин стенаһы 1989 йылга тиклем тора. 1990 йылда Германия ҡушылғас, уның башҡалаһы Берлин була. 1994 йылда Бондан Берлинға бундестаг, президент администрацияһы һәм федераль министрлыҡтар менән бергә федераль канцлер ведомствоһы күсерелә.

 

 

== Географияһы ==

1415 йылда курфюрст Фридрих I Бранденбург маркграфлығына нигеҙ һала һәм 1440 йылға тиклем унда идара итә. Шул саҡтан башлап, 1918 йылға тиклем Берлинда Гогенцоллерннар династияһы ағзалары етәкселек итә. Башта Бранденбург ере маркграфтары, аҙак Пруссия королдәре буларак һәм, ниһайәт, Герман императорҙары (кайзерҙар) булып. Ҡала халкы идаралағы үҙгәрештәрҙе гел генә ыңғай яҡтан ҡабул итмәй. Мәсәлән, 1448 йылда Тимер Фридрих II-нең курфюрст замогын төҙөүенә каршы халыҡ тулҡыны билдәле була. Әммә был протест уңышҡа ирешмәй, а халыҡ үҙ сиратында күп кенә иҡтисади һәм сәйәси иректәрҙән мәхрүм ителә. 1451 йылда Берлин бранденбург маркграфтарының һәм курфюрстарының ҡала-резиденцияһы, тип иғлан ителә һәм ирекле сауҙа ҡалаһы статусын юғалта. 1618 йылдан алып, 1648 йылга тиклем барған утыҙ йыллыҡ һуғыш ҡалаға ҙур зыян килтерә: биналарҙың өстән бер өлөшө емерелә, халыҡ һаны яртылаш кәмей. 1640 йылда Бөйөк Бранденбург курфюрсты тип танылған Фридрих Вильгельм атаһынан идара итеүҙе үҙ ҡулына ала. Уның сәйәсәте иммиграцияны яҡлай һәм дини толерантлыҡҡа хас була. Идара итеүенең икенсе йылында уҡ ул Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт биҫтәләренә нигеҙ һала.

 

 

=== Король баш ҡалаһы ===

=== Тарҡалыуҙан берҙәмлеккә ===

1945 йылда һуғыш тамамланғас, Берлиндың күп өлөшө емерек хәлдә була. Кызыл армия ҡаланы алып, Германия бер һүҙһеҙ тулы капитуляция иғлан иткәс, Берлин Бөтә Германия кеүек, сит ил идараһы аҫтындағы өс секторға бүленә. Көнбайыш Союздаштарҙың (АКШ, Бөйөк Британия) секторы ҡаланың көнбайыш өлөшөн, ә Советтар Берлегенең секторы көнсығыш өлөшөн ала. Шулай уҡ 1945 йылдың 26 июлендә ҡалала француз секторы булдырыла.

 

 

Көнбайыш Берлин “Көнбайыш витрина”- һына һәм юғары йәшәү кимәле, социаль яҡлауы, демократик иреге булған ҡалаға әйләнә.

 

Граждандарҙың бер территориянан икенсеһенә күсеүе сик контроль-үткәреүе буйынса ғына рөхсәт ителгән. 1971 йылда Көнбайыш Берлин буйынса, уның статусын көйләүсе дүрт яҡлы килешеүгә ҡул ҡуйыла.

Мәҫәлән, 1965—1978 йылдарҙа булдырылған “Көнбайыш Берлин территорияһын файҙаланыу планы” бөтә Берлин территорияһының демографик гипотезаһын һәм транспорт инфраструктураһын үҫтереүҙе үҙ эсенә ла. 1984 йылда ғына әлеге пландың яңы редакцияһында уның проект ҡарарҙары ҡәтғи рәүештә ҡаланың көнбайыш өлөшөн үҫтереүгә йүнәлтелә һәм бөтә ҡала райондың, көнсығыш өлөштөң проблемаларына ҡағылмай.

Көнсығыш Германияның халҡы баҫымы аҫтында Советтар Берлегенең ГДР-ҙың эске эштәренә ҡыҫылмауы һөҙөмтәһендә, 1989 йылда Берлин стенаһы емерелә. 1990 йылдың 3 октябрендә Германия Демократик Республикаһы Германия Федератив Республикаһының төп законына буйһона. Германия берҙәм илгә әйләнә. 1991 йылда  бундестаг, Берлинға күсеү тураһында ҡарар ҡабул итә һәм шуның менән Германия хөкүмәтенең ҡайҙа урынлашыу бәхәсенә нөктә ҡуя. 1999 йылдың 1 сентябрендә Германия хөкүмәте һәм парламенты Берлинда үҙ эшенә тотона. Берлинда 147 илдең илселеге урынлашҡан.

 

== Иҡтисад ==

 

Берлиндың яҡынса 80 % компанияһы хеҙмәтләндереү секторында эшләй.

 

== Инфраструктураһы ==

Берлин— эре транспорт үҙәге; каналдар селтәре ҡаланы Эльба һәм Одер йылғалары менән тоташтыра. Тегель — Берлиндың халыҡ-ара аэропорты. Берлиндың үҙәк вокзалы Европалағы иң ҙур вокзал һанала.

Берлинда 5334 саҡрым юл, шуларҙың 66 саҡрымы магистраль, 979 күпер бар. 2004 йылда 1428 мең автомобиль теркәлгән, шул иҫәптә 6800 такси.

Урындағы йәмәғәт транспортын [[BVG]] и Deutsche Bahn компаниялары тәьмин итә. Ул 1626 саҡрым автобус маршрутына, 187 саҡрым трамвай линияһына, 150 саҡрым [[Берлин метрополитене]]-на һәм 328 саҡрым ҡала тимер юлына эйә. 2006 йылда футбол буйынса донъя чемпионатына ҡарата яңы тимер юл вокзалы асыла.

 

 

[[Берлин метрополитен]]-е ({{lang-de|U-Bahn Berlin}})— ҡаланың мөһим транспорт үҙәге булып тора. Ул 1902 йылда асыла. Бөгөн метро 151,7 саҡрымлыҡ юлы һәм 173 станцияһы булған төп 9 линияға эйә. Иң оҙон линия — U7, уның оҙонлоғо 32 саҡрым. Ул Германияның иң оҙон ер аҫты юлы булып һанала. U4 линияһы иң ҡыҫҡаһы, бары тик 3 саҡрымлыҡ ҡына. 2003 йылдан алып U4 линияһынан башҡа бөтө маршруттарға ла төнгө линиялар индерелә. Юлдың 80 % -ы ер аҫтында.

 

== Мәҙәниәт һәм иҫтәлекле урындар ==

Ҡала үҙенең урта быуаттарҙа төҙөлгән ҡайһы бер һыҙаттарын һаҡлап ҡала алған. 18-19 быуаттарҙа дөрөҫ һыҙыҡлы майҙандар (Жандарменплатц), киң урамдар (Унтер-ден-Линден), барокко стилендәге биналар төҙөлә.

 

 

Брайтшайдтплатц майҙанында император Вильгельм сиркәүе харабалары һуғышты иҫкәртеүсе һәйкәл булараҡ һаҡланған.

 

Берлиндың визит карточкаһы булып, бөтә донъяға билдәле [[Бранденбург ҡапҡаһы]] һәм [[Еңеү колоннаһы]] тора. Әммә ҡаланың быларҙан тыш та, Германяның толерантлығын, асыҡлығын күрһәтеүсе сағыу символы бар -[[United Buddy Bears|берлин айыуы]].

 

=== Берлин парктары ===

Ҡаланың көнбайышын һәм көньяҡ-көнсығышын киң урмандар алып тора. Һәр урам тиерлек ағастар менән биҙәлгән. Шуға күрә Берлинды Германияның иң йәшел метрополияһы тип әйтергә була. Бында 2500-ҙән артыҡ парк һәм ял итеү урыны бар. Уларҙың дөйөм майҙаны 5500 гектар. Парктар, урмандар, йылғалар, күлдәр һәм каналдар ҡала майҙанынынң 30%-ын алып тора.

 

 

=== Музейҙар ===

Берлин — музейҙар ҡалаһы. Уларҙың тарихы Германия тарихы, уларҙың бүленеше менән тығыҙ бәйле. Элекке Пруссия батшалары йыйынтығы һуғыш вакытында өлөшләтә эвакуациялана, өлөшләтә йәшерелә. Һуғыш тамамланғас, коллекцияның бер өлөшө Көнсығышта, икенсеһе Көнбайышта булып сыға. Хәҙерге Берлинда бер нисә музей үҙәге бар. Иң тәү сиратта көнсығышта урынлашҡан, үҙенә Боде һәм Пергам музйҙарын, Иҫке милли галереяны һыйындырған Музейҙар утрауы. Көнбайыштағы музейҙар Европа рәсем сәнғәте һәм башҡа әҫәрҙәрҙең байлығы менән дан тота. Башҡа музей үҙәктәре — Мысыр һәм Далем музейҙары (этнологик музей, Һиндостан сәнғәт музейы һ.б.) Далемда урынлашҡан. Улар шулай уҡ иғтибарға лайыҡ. Музейҙар утрауында һуғышҡа тиклемге Берлиндың мәҙәни ҡиммәттәре һаҡланған. Һуғыш ваҡытында ҙур зыян күрһә лә. төп коллекция һаҡланып ҡала.

 

 

=== Театрҙар ===

Театрҙар араһында : [[Немец операһы]], [[Берлин дәүләт операһы]], [[Комиш опер]], Шиллер исемендәге театр, [[Берлинер ансамбль]], [[Немец театры]], Курфюрстендамдағы театр, [[Берлин драма театры]], [[Фридрихштадтпаласт]], Метрополь халыҡ театры, бик күп варьет һәм кабарелар һ.б. бар. Үҙ ваҡытында [[Вильгельм Фуртвенглер]] һәм [[Герберт фон Караян]] етәкселек иткән [[Берлин филармония оркестры]] ҙур билдәлелек яулаған.

 

Берлин үҙәгенән 30 минут алыҫлыҡта урынлашҡан [[Ҙур Ванзее]]

күлендәге пляж да ял итеү өсөн ҙур мөмкинлектәр бирә.

 

== Мәғариф һәм фән ==

Берлиндың Пруссия, һуңырак Герман империяһының баш ҡалаһы булыуы, уның фәнни үҙәккә әүерелеүен алдан уҡ билдәләй. Билдәле булыуынса, Икенсе Бөтә Донъя һуғышы тамамланғас, ҡала икегә бүленә. Көнсығыш өлөштә ҙур фәнни ойошмалар яңынан тергеҙелә. Улар араһында Германия фәндәре академияһы, Гумбольдт исемендәге Беерлин университеты, Берлин техник университеты, Берлин сәнғәт университеты бар.

 

Германия берләшкәс, Берлин Европаның алдынғы фәнни үҙәктәренең береһе булыу статусын кире ҡайтара. Бөгөнгө Берлин студенттары һаны яҡынса 140 000 кеше тәшкил итә.

 

== Һылтанмалар ==

{{Навигация

|Метавики =

|Тема = Берлин

* [http://www.berlin.de Официальный сайт города {{ref-de}}]

 

{{Германия федераль штаттары}}

{{Европа башҡалалары}}

{{Германияның федераль штаттары}}

 

[[Категория:Берлин| ]]

[[Категория:Ганза]]

[[Категория:Германия ҡалалары]]