Википедия

Башҡортостан автономияһы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
100 548 төҙәтеү
стилде төҙәтеү, орфография
35 юл:
{{Викитека|:ru:Категория:3-й Курултай Башкурдистана|Ойоштороусы ҡоролтайҙың ҡарарҙары һәм резолюциялары}}
{{Викитека|:ru:Категория:Фарманы 1917 года|Башҡорт Хөкүмәте фармандары}}
Рәсәйҙәге 1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң [[Башҡорт милли хәрәкәте]]нең башҡорттарҙың милли-территориаль автономияһын төҙөү процессы башлана. 1917 йылдың июль — авгусында [[Ырымбур]] һәм [[Өфө]] ҡалаларында I һәм II [[Бөтә башҡорттар ҡоролтайҙары]] уҙа, унда делегаттар федератив Рәсәй составында милли-территориаль рәүешендәформала демократик республика төҙөргә ҡарар итәләритә. I һәм II ҡоролтайҙар менән һайланған Башҡорт Хөкүмәте Ырымбурҙағы Карауан-һарайҙа эшләй һәм 1918 йылдың ғинуарында үтәсәк Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышына әҙерләнә. Октябрь революцияһы автономия үҫешенә яңы йоғонто яһай.
 
Башҡорт Мәркәз Шураһы 1917 йылдың 11 (25) ноябрендә донъя күргән 1-се һанлы фарманында башҡорттарға үҙ милли идараидараһы кәрәклеген раҫланы<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/second_kurultai_august_25_30_1917/farman_number_1/ Фарман № 1 Центрального Башкирского Шуро]</ref>. Ә инде 15 (29) ноябрҙә Башҡорт Мәркәз Шураһы 2-се һанлы фарман менән Башҡортостан автономияһын иғлан итә. Был тарихи документҡа үҙҙәренең ҡултамғаларын шура рәйесе [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Шәриф Манатов]], уның урынбаҫары [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Әхмәтзәки Вәлидов]] һәм сәркәтибе [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Шәйехзада Бабич]], һәм алты шураның бүлек мөдирҙәре үҙҙәренең ҡултамғаларын ҡуя.<ref>{{книга
| автор = Зулькарнаева Е. З., Кульшарипова Н. М.
| заглавие = Фарман. // Башкортостан: краткая энциклопедия
50 юл:
| isbn = 5-88185-001-7
| ref =
}}</ref>. Фарманда былай итеп яҙылған: ''«Башҡорт мәркәз шураһы Өфө, ПермПермь, Самара һәм Ырымбур губерналарының башҡорт территорияһын Рәсәй республикаһының автономиялы өлөшө тип иғлан итә».'' Ғәскәрҙәр, банктар, тимер юлдары, почта, телеграф, һалым йыйыу Башҡортостандың дәүләт учреждениеларына күсә, ә губерналар һәм өйәҙҙәргә административ бүленеү кантондарға бүленеү менән алыштырыла.
 
Был фармандар 1917 йылдың декаберендә Ырымбурҙа уҙған III Бөтә башҡорт ойоштороусы ҡоролтайында раҫлана. Ойоштороусы ҡоролтай Башҡортостан автономияһы менән идара итеү сараларын билдәләй. [[Кесе Ҡоролтай]] (предпарламент) булдырыла, ундар һәр 100 мең төбәк халҡынан берәр вәкил һайлана<ref>{{статья
71 юл:
Ырымбур казак даирәһе атаманы А. И. Дутов 1917—1918 йылдарҙа шулай уҡ автономияһын яҡлаған<ref name=autogenerated3>[http://kraeved.opck.org/biblioteka/kazachestvo_stati/pdf/oren_kaz_i_cerkov.pdf А. В. Ганин. Оренбургское казачество и Церковь в годы Гражданской войны 1917—1922 гг. // «Белая Гвардия», 2008 № 10, с. 149.]</ref>. Ул Башҡорт Хөкүмәте рәйесе [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Шәриф Манатовҡа]] былай тип хәбәр иткән:<blockquote>«Мы, казачие, так же будем управлять сами собой; конечно, вы имеете полное право на такое управление<ref name=autogenerated3 />».</blockquote>
 
1918 йылдың сентяберендә Өфөлә уҙған Дәүләт кәңәшмәһендә (Өфө Директорияһы) Башҡорт Хөкүмәте ағзаларылаағзалары ла (Ю. Ю. Бикбов, А. К. Әҙеһәмов һ. б.) ҡатнаша. Кәңәшмәлә «Бөтә Рәсәй юғары идаралығы барлыҡҡа килеүе тураһында акт» ҡабул ителә, уға автономия исеменән [[Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы Солтанов|Искәндәр Солтановта]] ҡул ҡуя<ref>[http://scepsis.ru/library/id_2898.html Акт об образовании всероссийской верховной власти]</ref>.
 
1918 йылдың 18 нояберендә А. В. Колчак хәрби түңкәрелеш яһай һәм үҙен Рәсәйҙең юғары етәксеһе һәм юғары баш командующийы тип итеп иғлан иткәнитә. Адмирал Колчак башҡорттарҙың автономияһын танымағантанымай. Бөтә төбәк хөкүмәттәренә үҙ-үҙен бөтөрөргә тәҡдим ителә. Бындай шарттарҙа Башҡортостан автономияһы етәкселәренә 1919 йылда Советтар менән һөйләшеүҙәр башларға тура килә. Оҙаҡ барған һөйләшеүҙәрҙән һуң , 1919 йылдың 18 февралендә Башҡорт Хөкүмәте һәм Башҡорт армияһы Советтар яғына сығаларсыға<ref>{{статья
|автор = Акдавлетов С.
|заглавие = В преддверии 100-летия первой республики
88 юл:
}}</ref>.
 
1919 йылдың 20 мартында Мәскәүҙә «Үҙәк совет власының Башҡорт хөкүмәте менән Башҡортостан Совет Автономияһы тураһындағы килешеүгәкилешеүенә» ҡул ҡуйыла. Был документҡа ҡул ҡуйып, Совет хөкүмәте 1917 йылдан алып йәшәгән милли-территориаль автономияны танығантаный<ref name=autogenerated2>{{статья
|автор = Зиннатуллин З.
|заглавие = Караван-Сарай и 90-летие провозглашения Республики Башкортостан
104 юл:
 
== Республиканың дәүләт органдары ==
Башҡортостан автономияһының иң юғары органы булып парламент — Кесе-Ҡоролтай булып торған. Парламент депутаттары булыпитеп 22 йәштән кесе булмаған, төрлө енестәге, шулай уҡ милли һәм дини айырмалыҡһыҙ, һәр кеше һайлана алаалған. Депутаттарҙың хоҡуҡ ваҡыты — 3 йыл. Республиканың предпарламенты Бөтә башҡорт ҡоролтайҙарында 22 ағза итеп һайланылаһайланылған<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/members_of_the_pre_parliament/ Члены Кесе-Курултая]</ref>. Предпарламенттың республиканың министрларын һәм хөкүмәт ағзаларын тәғәйенләү хоҡуғы булған. Кесе Ҡоролтайҙың беренсе рәйесе итеп [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Юныс Юлбарыҫ улы Бикбов]] һайлана.
 
[[Башҡорт Хөкүмәте]] — Башҡортостан Хөкүмәте 1917—1919 йылдарҙа автономияның башҡарма хакимиәте булып торған.
1917 йылдың ноябрендә киләһетүбәндәге бүлектәрҙән торған:
# Хәрби — [[Илдархан Ибраһим улы Мутин|Илдархан Мутин]];
# Финанс — Фатих Давлетшин;
117 юл:
# Рухи эштәре — [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|Сәғит Мерәҫов]].
 
1918 йылдың июлендә йәмғиәт тәртибен һаҡлау өсөн башҡорт милицияһы ойошторола, уныуның менән [[Биишев Әхмәт Әлмөхәмәт улы|Әхмәт Биишев]] етәкселек итә.
 
Ҡоролтайҙарҙағы ҡабул ителгән ҡарарҙар буйынса, автономия территорияһында мир һәм дөйөм суд органдары төҙөлә, улар уртаҡ дәүләт ҡанундары буйынса эш иткәндәритә<ref>{{статья
|автор = Еникеев З. И.
|заглавие = Когда и как возникла Башкирская республика?
134 юл:
}}</ref>.
 
12-се һанлы ҡарарҙа диндең дәүләттән айырылыуын һәм бөтә диндәрҙең тиң хоҡуҡлы булыуынбулыуы иғлан итәителә. Бойондороҡһоҙ Башҡортостан мосолмандары диниә назаратына үҙ теләге буйынса рухи һәм башҡа рухи-мәҙәни һәм мәғәриф-ағартыу учреждениялары (мәктәбәмәктәп, мәҙрәсә, китапхана һәм башҡалар) асыуға хоҡуҡ бирелгәнбирелә<ref>{{статья
|автор = Юнусова А. Б.
|заглавие = К истории Духовного управления мусульман Республики Башкортостан
156 юл:
 
=== Кесе-Ҡоролтай ===
Предпарламент ағзалары булып йәшерен тауыш биреп түбәндәгеләр һайланғандарһайланған:
Членами Предпарламента в результате тайного голосования были избраны: [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Юныс Бикбов]] (рәйес), полковник [[Аҡсулпанов Шаһихәйҙәр Ҡотлоғәлләм улы| Шаһихәйҙәр Аҡсулпанов]], [[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы|Аллабирҙе Йәғәфәров]], [[Мағазов Сәйетгәрәй Сәйетйәғәфәр улы|Сәйетгәрәй Магазов]], [[Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы|Ғабдрахман Фәхретдинов]], [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Нуриәғзәм Таһиров]], Ғәйнулла Ғирфанов, [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Әхмәтзәки Вәлидов]], Хәжиәхмәт Рәмиев, [[Смаҡов Муса Ғәтиәтулла улы|Муса Смаҡов]], [[Айытбаев Ғәлиәхмәт Ямалетдин улы|Ғәлиәхмәт Айытбаев]], [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Хабибулла Ғәбитов]], [[Ризаитдин Фәхретдинов]], [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Шәриф Манатов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|Сәғит Мерәҫов]], [[Йомағолов Харис Йомағол улы|Харис Йомағолов]], Йыһангәрәй Әмиров, [[Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы|Ғүмәр Ҡыуатов]], [[Илдархан Ибраһим улы Мутин|Илдархан Мутин]], [[Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы Солтанов|Искәндәрбәк Солтанов]], Усман Тоҡомбәтов, [[Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы|Ғабдулла Иҙелбаев]]<ref>{{книга
|автор = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
180 юл:
[[Файл:Big Bashkiriya - ru.svg|200px|left|thumb|Әхмәтзәки Вәлиди проекты буйынса Башҡортостан автономияһының сиктәре]]
 
Ойоштороусы ҡоролтай Башҡортостандың милли-территорриаль автономияһын иғлан итеүҙе раҫлағандан һуң, республиканың сиктәре тураһында һораумәсьәлә күтәрелә. Башҡортостан автономияһы сиктәренең ике проект тәҡдим ителә һәм улар икеһе лә III Бөтә башҡорттар ҡоролтайы менән раҫлана:
* «[[Бәләкәй Башҡортостан]]» исемле 1-се проекты буйынса автономия составына Өфө, ПермПермь, Һамар һәм Ырымбур губерналарының ҡайһы бер башҡорт ерҙәре инә;
* «[[Оло Башҡортостан]]» исемле 2-се проект буйынса республика составына Өфө губернаһы бөтөнләй һәм ПермПермь, Һамар һәм Ырымбур губерналарының өлөштәре инә<ref>{{книга
| автор =
| заглавие = А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. / Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов
222 юл:
|doi =
|issn = 1683-3554
}}</ref>. Граждандар һуғышы ваҡиғалары арҡаһында ҡоролтайҙың был проекты тормошҡа аша алмаған., Һәмшуға ла Башҡортостан автономияһы ҡыҙылдар ҡулында булған Өфө менән аҡтар ҡулында булған Ырымбур араһында урынлашҡан территорияны үҙ эсенә алған «Бәләкәй Башҡортостан» проектын тормошҡа ашыра башлай.
[[Файл:Малая Башкирия в сентябре 1919.png|200px|thumb| «[[Бәләкәй Башҡортостан]]» кантондары]]
 
Башҡортостан автономияһы тәүге осорҙа үҙенең составына түбәндәге территорияларҙы индергән: [[Пермь губернаһы|ПермПермь губернаһы]]ның [[Красноуфимск өйәҙе]]нең көньяҡ өлөшөн, [[Екатеринбург өйәҙе]]нең көньяҡ-көнсығыш өлөшөн, [[Шадринск өйәҙе]]нең көньяҡ-көнбайыш өлөшөн; [[Ырымбур губернаһы]]ның [[Силәбе өйәҙе]]нең көньяҡ-көнбайыш, [[Орск өйәҙе]]нең төньяҡ-көнбайыш өлөшөн, [[Ырымбур өйәҙе]]нең төньяҡ өлөшөн, [[Троицк өйәҙе]]нең һәм [[Верхнеурал өйәҙе]]нең көнбайыш өлөштәрен; [[Өфө губернаһы]]ның [[Өфө өйәҙе]]нең, [[Бөрө өйәҙе]]нең һәм [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]нең көнсығыш өлөшөн, [[Һамар губернаһы]]ның [[Боғорослан өйәҙе]]нең көнсығыш өлөшөн үҙ эсенә алған.
 
1917 йылдың декаберендә III Бөтә башҡорттар ойоштороусы ҡоролтайы «Башҡортостан менән автономлы идара итеү» тураһында положение ҡабул иткәс, автономия туғыҙ кантонға бүленә: [[Табын кантоны|Барын-Табын]], [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны| Бөрйән-Түңгәүер]], [[Ете ырыу кантоны|Ете ырыу]], Иҫке-Ҡатай, [[Ҡыпсаҡ кантоны|Ҡыпсаҡ]], Ҡыуаҡан, Тамьян, [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]] и [[Үҫәргән кантоны|Үҫәргән]]<ref>{{книга
257 юл:
Баһалау буйынса автономияның территорияһы 78 439 км² тирәһе тәшкил иткән, халҡы — 1 219 852 кеше булған.
 
== БашҡалаһыБаш ҡалаһы ==
Башҡортостан автономияһының тәүге башҡалаһыбаш булыпҡалаһы [[Ырымбур]] ҡалаһы булып торғанбулған<ref name=autogenerated2 />. Башҡорт Хөкүмәте һәм Кесе Ҡоролтайҙың резиденцияһы Карауанһарайҙа урынлашҡан<ref>{{книга
| автор = Кутушев Р. Р., Валеева М. Г.
| заглавие = Караван-сарай. // Башкортостан: краткая энциклопедия
271 юл:
| isbn = 5-88185-001-7
| ref =
}}</ref>. Август башынан республиканың дәүләт учреждениелары яңынан Ырымбурға ҡайталарҡайта. Колчак түңкәрелешенән һуң һәм аҡтар менән мөнәсәбәттәре боҙолоу сәбәпле Башҡорт хөкүмәте үҙенең эшен Темәс ауылында дауам итергә мәжбүр була.
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Башҡортостан_автономияһы» битенән алынған