Ғафури районы: өлгөләр араһындағы айырма

|Описание флага = Ғафури районы флгагыфлагы

|Статус = [[муниципальныймуниципаль район]]

|Столица = [[КрасноусольскийКрасноусол]]

|Население = 35{{ 605Население | Гафурийский район | тс }}

|Год переписи = 2010{{ Население | Гафурийский район | г }}

'''Ғафури районы''' ({{lang-ru|Гафурийский район}}) – — [[Башҡортостан]]дағы муниципаль район.

Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының көнбайыш итәгендә урынлашҡан. 1930 йылда Красноусол районы ойошторолған, 1940 йылда хәҙерге исеме бирелә. Район үҙәге  — [[Красноусольский|Красноусол]] ҡасабаһы. Өфөгә  — 130  км, Стәрлетамаҡҡа  — 60  км. Майҙаны  — 3039 км². Халыҡ һаны 2010 йыл  — 35,6 мең (1970 йыл  — 54,8; 1979 йыл  — 44,4; 1989 йыл  — 36,8, 1995 йыл  — 35,1). Халыҡтың уртаса тығыҙлығы  — 1 км²-ға 12 кеше. Районда 97 ауыл бар: шуларҙың иң ҙурҙары  — [[Красноусольский|Красноусол]] ҡасабаһы (10,8 мең кеше), [[Табын (Ғафури районы)|Табын]] (1,9 мең) һәм [[Сәйетбаба (ауыл)|Сәйетбаба]] (1,4 мең) ауылдары. [[Башҡорттар]], [[урыҫтар]] һәм [[татарҙар]] күпселекте тәшкил итә.

Район территоряһының ҙур өлөшө таулы (иң бейек урыны 600—700 м-ға етә), ярайһы уҡ дымлы, киң япраҡлы һәм [[ҡайын]] ҡатыш [[уҫаҡ]] урмандар менән ҡапланған. Көнбайышыдағы тар тигеҙлекте [[Ағиҙел]] йылғаһы үҙәне биләй. Климаты бер аҙ ҡоро. Район ерҙәрендә һоро урман, туғай тупрағы һәм көлһыу ҡара тупраҡ өҫтөнлөк итә. Гидрографик селтәрен Ағиҙелдең уң яҡ ҡуш-ры [[Еҙем]], [[Егән]] һәм [[Тоҙйылға]] (Усолка) йылғалары барлыҡҡа килтерә.

Ер аҫты байлыҡтарынан [[нефть]] (Табын, Ҡарлы), быяла [[доломит]]ы (Ташлы), кварц ҡомо (Ҡотлоғужа, Ҡарауылтау), ҡом (Табын), ҡом-ҡырсын ҡатнашмаһы (Татар Һаҫыҡкүле, Табын), [[эзбизташ]] (Воскресенск), [[гипс]] (Аҡташ), кирбес сеймалы (Һамар, Үтәш) ятҡылыҡтары бар.

Район иҡтисады [[ауыл хужалығы]] һәм урман сәнәғәте йүнәлешле. [[Ауыл хужалығы]] ерҙәре 85,2 мең га (райондың дөйөм майҙанының 28 %) алып тора, шуның 50,3 мең га-һы  — һөрөнтө ерҙәр, 12,2  — сабынлыҡтар һәм 22,7 мең га  — көтөүлектәр. Райондың Көнбайышдағы тигеҙлек көньяҡ [[урман-дала зонаһы]]на ҡарай һәм яҙғы [[бойҙай]], [[шәкәр сөгөлдөрө]], [[картуф]], йәшелсә үҫтереүгә, һөт-ит йүн-дәге һыйыр малы, сусҡа һәм һарыҡ аҫырауға махсуслашҡан. [[Умартасылыҡ]] киң таралған. Райондың һөрөнтө ере күп булмаған көнсығыш тау-урман өлөшөндә ит-һөт йүн-дәге малсылыҡ өҫтөнлөк итә. Райондың 184,1 мең га майҙанын (Район территоряһының 60,6 %) урман ҡаплай. Ағас запасы 28529,5 мең м3, күбеһен өлгөргән һәм оҙаҡ торған йомшаҡ япраҡлы ағастар тәшкил итә. Нефть ятҡылыҡтарында “«[[Ишембайнефть]]”» НГДУ-һы эш алып барауылы

Район територияһын Көнбайышта [[Өфө]]—[[Ырымбур]] тимер юлы киҫеп үтә. [[Талбаҙы (Кушнарен районы)|Талбаҙы]]— [[Красноусол]] һәм [[Архангел (Архангел районы)|Архангель]]—[[Красноусол]]—[[Петровский (Ишембай районы)|Петровск]] автомобиль юлдары мөһим роль уйнай.

Районда 57 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 26 урта мәктәп; Красноусол ПУ-һы, 33 дөйөм китапхана, 46 клуб учреждениеһы, Ҡаранйылға ауылында [[Жәлил Кейекбаев|Ж.Кейекбаев]] музейы, үҙәк Район һәм 3 ауыл участка дауаханаһы бар. Район территорияһында “Красноусол”«Красноусол» курорты урынлашҡан.

Башорт телендә “Табын”«Табын», урыҫ телендә “Звезда”«Звезда» газеталары сыға.

Урта һөйләш Башҡортостан Республикаһының Архангель, Ғафури, Ҡырмыҫҡалы райондарында, Ишембай районының төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә, Белорет районының – — Инйәр, Иглин районының Ләмәз буйында йәшәгән башҡорттарҙың һөйләү телен үҙ эсенә ала. Улар табын ҡәбиләһенең ҡумрыҡ, баҙраҡ, кәлсер, кесе, дыуан, күрпәс, йомран-табын ырыуҙарына шулай уҡ ҡыпсаҡтарҙың гәрәй-ҡыпсаҡ һәм тәлтем-ҡыпсаҡ ырыуҙарына, ҡатайҙарҙың бер өлөшөнә ҡараған башҡорттар. Йомран-табындарҙың бер төркөмө элегерәк Ырымбур өлкәһенеңТуҡ һәм Соран буйҙарына күсеп ултырған һәм унда, нигеҙҙә, дим һөйләше үҙенсәлектәрен ҡабул иткән.

Һөйләштең төп диалекталь үҙенсәлеге –лт-лт, -нт, -ңт, -мт, -ңҡ, -ңк, -мҡ, -мк диссимилятив өн ҡушылмаларының ҡулланыуы менән характерлана. Бында л, м, н, ң тартынҡыларынан һуң яңғырау ғ, г өндәре урынына һаңғырау ҡ, к өндәре килә: дамҡа – — әҙәби телдә тамға, ямҡыр – — ямғыр, кемкә – — кемгә, һин кенә – — һин генә, ҡомҡан – — ҡомған, еңкә - — еңгә, саңҡа/саңҡы – — саңғы (һунарҙа ҡулланыла торған махсус эшләнгән саңғы), таңҡа – — таңға.

Бынан тыш урта һөйләштә һүҙ башында б-п өндәренең төп килеше, йәғни б өнө урынына һаңғырау п өнөн ҡулланыу шулай уҡ характерлы үҙенсәлектәрҙең береһе иҫәпләнә. Мәҫәлән: пысҡы – — әҙәби телдә бысҡы “пила”«пила», пысаҡ – — бысаҡ, палта – — балта, пыйала – — быяла, пысраҡ – — бысраҡ, паҙар – — баҙар, пармаҡ – — бармаҡ, палтаҡ – — балдаҡ, пажа – — бажа, паҡта баҡта “весенняя«весенняя линька, шерсть весенней стрижки”стрижки», пелеү – — белеү.

Һүҙ башында б өнө урынына п өнөн ҡулланыу буйынса урта һөйләш күршеләге егән һәм төньяҡ-көнбайыш диалекты составындағы ҡариҙел һөйләшенә, алтай һәм уйғыр телдәре һөйләштәренә, сыуаш һәм себер татарҙары теленә яҡын тора . Б өнө шулай уҡ ике һуҙынҡы араһында ла п өнөнә күсә: тупырсыҡ – — әҙәби телдә тубырсыҡ, ҡапырсаҡ – — ҡабырсаҡ, йапалаҡ – — ябалаҡ.

Һөйләштә һүҙ башында т өнө урынына д өнөн ҡулланыу күҙәтелә: дуғай – — әҙәби телдә туғай, дамға – — тамға, думар умарта – — түмәр умарта, дирән – — тәрән, дүңгәк – — түңгәк. Шул уҡ ваҡытта айырым осраҡтарҙа һүҙ башында д, т өндәре параллель рәүештә килә: донйа/тонйа – — әҙәби телдә донъя, дәғә – — таға, домбойоҡ – — томбойоҡ, дәүәт – — тәүәт.

Һүҙ башында һ өнө, бүтән позицияларҙа иһә, шулай уҡ ике һуҙынҡы араһында күп ваҡыт ҫ өнө ҡулланыла: һикҫән – — әҙәби телдә һикһән, туғҫан – — туҡһан, танҫыҡ – — танһыҡ, ҡорҫаҡ – — ҡорһаҡ, һыуҫау – — һыуһау, йаҫау – — йаһау, ғоҫор – — ҡоһор.

Көнсығыш һөйләштәрҙәге һәм ҡариҙел һөйләшендәге һымаҡ уҡ, урта һөйләштә лә -а/-ә өндәренә бөткән хәл ҡылымдар менән ал- модаль ҡылымы алдына ике һуҙынҡы араһына й өнө өҫтәлә, ә л өнө төшөп ҡала: бара-й-алмайым – — бара алмайым, тора-й-алмайым – — тора алмайым, әйтә-й-алмайым – — әйтә алмайым. Ә л сонанты, ғөмүмән, ал-, һал-, ҡал-, шулай уҡ һирәкләп бул-, кил- ҡылымдарының үткән һәм киләсәк заман формаларында төшөп ҡала: Йөрөмәгән геше ғаманты – — Йөрөмәгән кеше ҡалманы; Эй бүлли бул, бүлли бул, бүҙәнәләй түлли бул; бер ғулың майҙа бу(л)һын, бер ғулың балта бу(л)һын, кө(л)өксәң тулы көл бу(л)һын, итәгең тулы ит бу(л)һын, итәгең тулы ул бу(л)һын, ҡаҙаның тулы ит бу(л)һын (еҙем һөйләшсәһе).

Урта һөйләш көньяҡ диалекттың егән, эйек-һаҡмар, дим, көнсығыш диалекттың ҡыҙыл һөйләштәре менән сиктәш урынлашҡан. Һөйләштең көнбайыш өлөшө айырыуса дим һәм өршәк һөйләштәре менән тығыҙ аралашыу процесын кисерә.

Һөйләш нигеҙҙә лексик үҙенсәлектәре буйынса өс һөйләшсәгә бүленә. Улар – — инйәр, еҙем һәм ҡырмыҫҡалы һөйләшсәләре. Инйәр һөйләшсәһе – — Белорет районының ҡатай, Архангел районының бүҙрәк-табын һәм ҡумрыҡ-табын ырыуҙары башҡорт ауылдары өсөн характерлы. Ғафури районының кәлсер-табын һәм кесе-табын ырыуы башҡорттарының һөйләү теле – — инйәр һөйләшсәһенә, Ҡырмыҫҡалы районы йомран-табын һәм дыуан-табын ырыуы ауылдары ҡырмыҫҡалы һөйләшсәһенә берләшә. Һөйләшсәләрҙең һүҙлек составы диалекталь синонимдарҙың ғәйәт күп булыуы менән айырылып тора. С.  Ф.  Миржанова был күренеште урта һөйләштең башҡа һөйләштәр менән әүҙем бәйләнеш һөҙөмтәһе тип аңлата. Мәҫәлән, инйәр һөйләшсәһендә махсус һораулыҡ буйынса яҙып алынған 90 диалекталь һүҙҙең 50-нән артығырағы, ғөмүмән, бөтөн көньяҡ диалект һөйләштәре өсөн уртаҡ лексик берәмек иҫәпләнә (мәҫәлән: ҡаҙна “наличник«наличник нар”нар», ҡәйенһеңне “младшая«младшая золовка”золовка»), 32-һе – — ҡыҙыл һөйләше (албар “хлев”«хлев», тәпәс “цеп”«цеп», мышар “рябина”«рябина», ҡойолтороҡ “неказистый”«неказистый», туҡрау “остановиться”«остановиться»), 16-һы – — күбәләк һөйләше (тупый “шапка«шапка мужская”мужская», шәүкәләй “шапка«шапка детская”детская», ләшә “снег«снег на деревьях”деревьях», әберсә “малина”«малина»), 16-һы – — төп урта һөйләш диалектизмдары (ләс “водянистый«водянистый (о хлебе)”», сөңкөлтәк “ворчун”«ворчун», мәретеү “подтаивать«подтаивать (о снеге)”», тыуыш “наледь”«наледь», йаңҡыҙайаҡ “земляника”«земляника») һәм бары тик етәүһе һөйләшсәнең үҙе өсөн характерлы диалектизм булып тора (ауһар – — әҙәби телдә иҫәр “глупый”«глупый», әрҙәмәс – — әрһеҙ “беспардонный”«беспардонный»; һарымай, һарыбаш, аҡпабай – — бәпембә “одуванчик«одуванчик в цвету и после цветения”цветения»; шәкәлшәй, сәкәлсән, мәшәй – — йәкәл “бабка”«бабка»; урман кәзәһе – — ҡоралай “косуля”«косуля»; әтәрбай – — кәрлә “карлик”«карлик», әтүкәш, өтөкөш алыу “окунуться«окунуться в холодную воду перед купаньем”купаньем») .

Гөлнур Якупованың “Ҡатындар”«Ҡатындар» трилогияһында диалектизмдар

Гөлнур Якупова үҙенең әҫәрҙәрен башҡорт халҡының йәнле һөйләү теленә таянып ижад итә. Ысынлап та, фәҡәт халыҡ ижады менән йәнле һөйләү телен яҡшы белгәндә генә, уларҙы ижад процесында дөрөҫ файҙаланғанда ғына һәйбәт әҫәрҙәр яҙырға мөмкин. Яҙыусы үҙенең әҫәрҙәрендә башҡорт теленең һүҙ байлығын, уның фразеологик берәмектәре һәм мәҡәлдәрен уңышлы файҙалана, туған телебеҙҙең һүрәтләү, тасуирлау саралары менән оҫта эш итә. Бынан тыш, Г.Якупова әҫәрҙәрендә профессиональ һәм көнкүреш терминдарын, иҫкергән һәм тарихи һүҙҙәрҙе, бик күп топонимик атамаларҙы – — ер-һыу исемдәрен осратабыҙ. Шуныһы ла мөһим: әҙибә ғәрәп, фарсы, рус һәм рус теле аша ингән башҡа телдәрҙең һүҙҙәрен дә киң һәм оҫта ҡуллана.

Ысынлап та, трилогия менән танышҡан саҡта урта һөйләштә (бигерәк тә еҙем һөйләшсәһенә ҡағылышлы) актив ҡулланылған бик күп диалект һүҙҙәрҙе осратырға мөмкин өс төркөмгә бүлергә мөмкин: вариант диалектизмдар, лексик диалектизмдар, семантик диалектизмдар.

Вариант диалектизмдар – — семантик яҡтан айырылмаған, әммә әҙәби телдәге һүҙҙәрҙән өн үҙенсәлеге, морфологик ҡоролошо йәки ялғауҙарҙағы өндәре яғынан айырылған өндәр инә: ысвикла – — сөгөлдөр, анта – — унда, мынта – — бында, тиеп – — тип, шуңа – — шуға, ҡай саҡ – — ҡайһы саҡ, инте- инде, көпә-көнтөҙ – — көпә-көндөҙ, мына – — бына, типтер – — тиептер, апҡайтһа – — алып ҡайтһа, әйбәт – — һәйбәт, ҡыҙый – — ҡыҙыҡай, малатса – — молодцы, сәтләүек – — сәртләүек, үрҙәк – — өйрәк, барник – — парник, йәмкә – — йәмгә, көтөй – — көсөк, ҡай саҡ – — ҡайһы саҡ-саҡта.

Лексик диалектизмдар – — башҡорт әҙәби теленең һүҙҙәре менән сағыштырғанда, бөтөнләй башҡа сығанаҡлы һүҙҙәр: мөстән – — урам буйында күп йөрөргә яратуысы кеше, иветә – — күпселек һорауҙарҙа, диалогтар аҙағында ҡулланыла, кәбәркә – — келәт, бәс – — темпераментлыҡ: аптырау, ҡыуаныу, ярһып әйтеү ҙә, ҡыҫҡаһы, эмоцияларҙы белдерә, әтнәкәһе – — сере, мыҙыҡараҡ – — яйыраҡ, һүлпәнерәк, силсәүит – — ауыл биләмәһе башлығы (сельсовет, ), бәләсник – — бәлә һалырға ярытыусы кеше, буйтым – — күп, шарҡылдаҡ – — юҡтан ғына ҡыҙыҡ табып көлөргә яратыусы кеше, елгүтән – — елдәй еңел ҡуҙғалып хәбәрен уйламайыраҡ һөйләүсе.

Семантик диалектизмдар – — әҙәби телдә бер мәғәнәлә, һөйләштәрҙә икенсе мәғәнәлә ҡулланылған һүҙҙәр: итә – — уйлай, елле –шәп-шәп, апа –апай-апай, абый – — ағай өндәшә, тая һалдым – — ҡаса һалдым, йәме – — яраймы, йүнләп – — яҡшылап, сүмес – — ижау, ҡойо- ҡоҙоҡ, инәй – — әсәй.

“Диалекттарҙы"Диалекттарҙы мин махсус индереп ебәрәм ул, төрлө төбәктәрҙекен, геройҙарымдың теле байыраҡ булһын өсөн,” –" — ти әҙибә һәм был ысынлап та шулай. Уҡыусы берҙән – — бер ерле һөйләштең диалекты менән танышһа, икенсенән – — бындай әҫәрҙәрҙе уҡыуы ла күңеллерәк.

* ''Башҡортостан. Ҡыҫҡа энциклопедия.'' «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми нәшриәте. — Өфө, 2007.

Миржанова С. Ф.  Южный диалект башкирского языка М.: Наука, 1979. 106-106106—106-сы биттәр.