Википедия

Типтәрҙәр: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
к
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
[[Файл:18 2473 Book illustrations of Historical description of the clothes and weapons of Russian troops.jpg|thumb|right|250px|Типтәр полкы рядовые, 1819—1825 йылдар<ref>Висковатов А. В. Историческое описание одежды и вооружения российских войск, с рисунками, составленное по высочайшему повелению: в 30 т.: в 60 кн. — Факсимильное издание 1841—1862 гг. — СПб.: Альфарет, 2007—2008.</ref>]]
'''Типтәрҙәр''' ({{lang-ru|тептяри}},{{lang-tt|типтәр}}) — [[XVII быуат]]тан алып Башҡортостанда билдәле ҡатлам (тәүге осорҙа социаль төркөм). Күпселек тарихсылар ([[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Ә. З.Әсфәндияров Әсфәндиәров]], Б. С. Дәүләтбаев, [[Демидова Наталья Фёдоровна|Н. Ф. Демидова]], У. Х. Рәхмәтуллин) типтәрҙәрҙе ҡатлам тип иҫәпләй. Р. Ғ. Кузеев фекеренсә, типтәрҙәр — этник ҡатлам төркөмө.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref> Г. Георги, [[Паллас Пётр Симон|П. Паллас]], [[П. И. Рычков]] кеүек билдәле крайҙы өйрәнеүселәр типтәрҙәр тураһында яҙып ҡалдырған.<ref>БСЭ</ref><ref name="Uralenc">[http://bse.sci-lib.com/article109969.html Уральская историческая энциклопедия]</ref>
 
== Терминдың этимологияһы ==
«Типтәр» терминының этимологияһы асыҡ түгел. Ҡайһы бер тикшеренеүҙәр уны фарсы телендәге «дәфтәр» — «исемлек», «реестр» ([[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]], [[Витевский Владимир Николаевич|В. Н. Витевский]]), «регистрлы китап» (У. Х. Рәхмәтуллин), сыуаш телендәге «типтәр» — «киртелгән тамға» һүҙенән ([[Комиссаров Гурий Иванович|Г. Комиссаров]]) килтереп сығара. [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Ә. З.Әсфандияров Әсфәндиәров]] ҡыҫырыҡлау, ҡыуып ебәреү, инҡар итеү мәғәнәһендәге «тип-тибел-типтер» кеүек башҡортса һүҙҙең үҙгәреүе версияһын тәҡдим итә.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
 
== Тарихы ==
Типтәрҙәрҙең килеп сығыуы башҡорт йәмғиәтенең феодалләшеү процесы, уның социаль төркөмдәргә бүленеүе менән бәйләнгән. Типтәрҙәр ҡатламы аҫабалар, бобылдәр һәм яһаҡ түләмәгән керҙәштәрҙән формаллашҡан. Үҙ общинаһынан ҡыҫырыҡлап сығарылған аҫаба башҡорттар тәүге типтәрҙәр булған. Типтәрҙәр төркөмөнә эләгеү башҡорттар өсөн ҡәтғи рәүештә шунда тороп ҡалыуҙы аңлатмаған, ыңғай мәл килеп сыҡҡанда, башҡорт-типтәрҙәр кире үҙ общинаһына ҡушыла алған.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
 
== Типтәрҙәр һаны ==
* 1735 йылда 11 294 ир-ат кеше,
* 1767 йылда — 33  656 ир-ат кеше,
* 1796 йылда — 52  193 ир-ат кеше,
* 1834 йылда— 105  864 ир-ат кеше,
* 1858 йылда— 140  895 ир кеше.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир [[Р. З. Шәкүров]]. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
XIX быуат аҙағында — XX быуат башында халыҡ һанын иҫәпкә алыу ваҡытында күпселек типтәрҙәр этник билдә буйынса үҙен башҡа берәй милләт итеп һанай (башҡорт, татар, мари, мордва һәм башҡалар), ҡайһы бер өлөшө үҙенең элекке атамаһын һаҡлап ҡалдыра.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
<br />
1897 йылда уҙғарылған [[Рәсәй Империяһыимперияһы]]ның беренсе бөтә халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса [[Рәсәй Империяһы]]ндаимперияһында уҙенең туған теле типтәр теле тип 117773117 773 кеше яуап биргән, шул иҫәптән 59293 ир һәм 58480 ҡатын-ҡыҙ.<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php</ref>
<br />
1926 йылда уҙғарылған Бөтә союз халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса [[СССР]]-ҙа 2738727 387 кеше милләте буйынса типтәр тип теркәлгән, шул иҫәптән 1270712 707 ир һәм 1468014 680 ҡатын-ҡыҙ.<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php?reg=1</ref>
1926 йылда халыҡ иҫәбен алғанда типтәрҙәр һуңғы мәртәбә теркәлгән.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
<references />
 
== Типтәрҙәр тураһында әҙәбиәт ==
* Асфандияров А. З. Тептяри (социально-экономическое и лингвистическое содержание термина)// Башкирская этнонимия. — Уфа, 1987.
* Ахмаров Г. Тептяри и их происхождение. — Казан: Хәтер, 2000.
* Гумеров Ф. Х. Законы Российской империи о башкирах. — Уфа: 1999.
* Давлетбаев Б. С. Тептяри и их землепользование // Малоизученные источники по истории Башкирии. — Уфа, 1986.
* Исхаков Д. М. Тептяри. Опыт этностатистического изучения // Татарская нация: история и современное развитие : сборник. — Казань: 2002.
* Рахматуллин У. Х. Население Башкирии в XVII—XVIII вв. Вопросы формирования небашкирского населения. — М., 1988.
* Рәхимов Р. Н. Типтәрҙәр // Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит
* Якупов Р. И. Тептяри. Этносоциальный феномен и научная проблема. — Уфа: Гилем, 1998.
 
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Типтәрҙәр» битенән алынған