|
= Тереяҙма =
[[Файл:ADN animation.gif|thumb|right|ДвойнаяТереяҙманың спиральҡушланған ДНКишелмәһе]]
'''Тереяҙма''' (д'''езоксирибонуклеи́н кислотаһы''' ('''ДНК''') — [[макромолекула]] (тѳп ѳсәүҙән береһе, башҡалар икеһе — [[РНК]] һәм аҡһымдар), ҡайһы бѳтә терелектең генетик мәғлүмәттәрҙе һаҡлаусы була. Тереяҙмала РНК-ның һәм аҡһымдарҙың тѳҙѳлѳшѳ тураһындағы мәғлүмәттәр бар.
'''Дезоксирибонуклеи́новая кислота́''' ('''ДНК''') — [[макромолекула]] (одна из трёх основных, две другие — [[РНК]] и [[белки]]), обеспечивающая [[Носитель информации|хранение]], передачу из поколения в поколение и реализацию [[генетика|генетической]] [[Алгоритм|программы]] развития и функционирования [[жизнь|живых организмов]]. ДНК содержит [[информация|информацию]] о структуре различных видов [[РНК]] и [[белки|белков]].
Ысынғүҙәнәклеләр (эукариоттар - йәнлектәр, үҫемлектәр һәм бәшмәктәр) күҙәнәктәрендә тереяҙмаһының күҙәнәк үҙәктәрендәге терегитаптар (хромосомалар) ҡушмалығында (составында) була, һәм шулай уҡ күҙәнәк эсендәге ағзасаһында (органоидта) (янышлыҡтарҙа (митохондрияларҙа) һәм пластидтарҙа) бар.
В клетках [[эукариоты|эукариот]] ([[животные|животных]], [[растения|растений]] и [[грибы|грибов]]) ДНК находится в [[клеточное ядро|ядре клетки]] в составе [[хромосома|хромосом]], а также в некоторых клеточных органоидах ([[митохондрия]]х и [[пластида]]х). В клетках [[прокариоты|прокариотических организмов]] ([[бактерии|бактерий]] и [[археи|архей]]) кольцевая или линейная молекула ДНК, так называемый нуклеоид, прикреплена изнутри к клеточной мембране. У них и у низших эукариот (например, [[дрожжи|дрожжей]]) встречаются также небольшие автономные, преимущественно кольцевые молекулы ДНК, называемые [[плазмиды|плазмидами]]. Кроме того, одно- или двухцепочечные молекулы ДНК могут образовывать [[геном]] ДНК-содержащих [[вирус]]ов.
Үҙәкһеҙ (прокариот) тереғороҡтарҙа (организмдарҙа - таяҡсаларҙа һәм архейҙәрҙә) сыңғалайлыҡ йәки һыҙыҡлы тереяҙмаһы күҙәнәктең эстәге тѳҫѳнән тағылып ҡуйған. Уларҙа ла түбән тѳҙѳлѳшлѳ ысынгүҙәнәклеләрҙә (мәҫәлән, әсеткеләрҙә) кескәйерәк айырым күбеһенсә сыңғалайлыҡ тереяҙмалар бар (исемдәре - ''плазмидалар була''). Шунан башҡа бер йәки ике теҙмәле тереяҙмалар тереяҙмалы вирустарҙың геномдарын ҡора алалар. Химия буйынса тереяҙма оҙон күбѳҙѳклѳк (полимер) бәйләнешмә (молекула) була, ҡайһы эҙмә-эҙ ҡушылған теребилдәнән (нуклеотидтарҙан) тора. Һәр теребилдә азотлы нигеҙҙән, шәкәрҙән (дезоксирибозанан) һәм фосфатлы тѳркѳмдән тора. Теҙмәләге теребилдәләр араһындағы элемтәләре дезоксирибоза һәм фосфатлы тѳркѳмѳ (фосфодиэфирлы элемтәләр) менән тѳҙѳләләр. Күпселек ваҡиғаларҙа (бер-ике вирустарҙан башҡа, ҡайһыларында бер теҙмәле генә тереяҙма бар) тереяҙма бәйләнешмәлек (макромолекула) ике теҙмәнән тора, ҡайһыларҙа ике теҙмә эсендәге азотлы нигеҙҙәр бер береһенә ҡаршы торалар, һәм шул саҡта ике теҙмә ҡаршы булған яҡтарға йүнәлғән. Шундай ике теҙмәле бәйләнешмәлек ишелгән була. Ғѳмүмән шундай тереяҙманың тѳҙѳлѳшѳ "ҡушланған ишелмә" тип, атала. Тереяҙмала дүрт тѳрлѳ азотлы нигеҙҙәр бар (тимин - Т, аденин - А, гуанин - Г һәм цитозин - Ц). Беренсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр икенсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр менән һыуғоромло элемтәләр менән ярашлылыҡ (комплементарный) ҡағиҙәһе буйынса ҡушылған: аденин тик тимин менән ҡушыла, гуанин тик цитозин менән һәм кире шулай ҙа. Теребилдәләр (нуклеотидтар) эҙмә-эҙлелеге тѳрлѳ РНК-лар буйынсағы белемлектәрҙе (мәғлүмәттәрҙе) аңбилдәләй (кодировать итә) ала. Бѳтә РНК-ларҙың тѳрҙәре тереяҙманың эҙмә-эҙлелеге буйынса тѳҙѳлә һәм тереяҙылманан һуң (транскрипциянан һуң) тереяҙылма (РНК) буйынса аҡһымдар тѳҙѳләләр (шул итеш исеме аҡһымлау - тип, атала). Шулай уҡ ысынгүҙанәклеләр тереяҙмаһында кѳйләүлек ѳлѳштәре бар (мәҫәлән, кешеләрҙә ошондай ҡѳйләүлек ѳлѳштәре 95%-98% бѳтә терегитаплығын (геномын) биләйҙәр). Шулай уҡ терегитаплыҡта (геномда) башҡа "генетик әрәмтамаҡ"-исеменле ѳлѳштәре (транспозондар һәм башҡалар) бар.
С химической точки зрения ДНК — это длинная [[полимер]]ная молекула, состоящая из повторяющихся блоков — [[нуклеотид]]ов. Каждый нуклеотид состоит из [[азотистые основания|азотистого основания]], сахара ([[дезоксирибоза|дезоксирибозы]]) и [[ортофосфорная кислота|фосфатной группы]]. Связи между нуклеотидами в цепи образуются за счёт дезоксирибозы и фосфатной группы (фосфодиэфирные связи). В подавляющем большинстве случаев (кроме некоторых вирусов, содержащих одноцепочечную ДНК) макромолекула ДНК состоит из двух цепей, ориентированных азотистыми основаниями друг к другу. Эта двухцепочечная молекула спирализована. В целом структура молекулы ДНК получила название «двойной спирали».
Тереяҙманың тѳҙѳлѳшѳн асышы (1953-нсѳ йыл) биология тарихында бик мѳһим ваҡиғаһы булғайны. Шул асыш ѳсѳн Фрэнсис Крик, Джеймс Уотсон һәм Морис Уилкинсҡа физиология йәки медицина буйынса Нобель премияһы бирелгән. Уларҙың асышына Розалинд Франклиндың рентгенограммалары ярҙамлаған, ләкин был ғалимә шундай премияны ҡабул итмәне, сѳнки үлеүҙән һүң уны бирмәйҙар.<ref>{{cite web|url=http://www.scientificamerican.com/slideshow.cfm?id=10-nobel-snubs#5|title=No Nobel for You: Top 10 Nobel Snubs. Rosalind Franklin--her work on the structure of DNA never received a Nobel|author=Erica Westly|date=2008-10-06|work=|publisher=Scientific American|accessdate=2013-11-18|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6MTw9Qugx|archivedate=2014-01-09}}</ref>.
В ДНК встречается четыре вида азотистых оснований ([[аденин]], [[гуанин]], [[тимин]] и [[цитозин]]). Азотистые основания одной из цепей соединены с азотистыми основаниями другой цепи [[водородная связь|водородными связями]] согласно [[Комплементарность (биология)|принципу комплементарности]]: аденин соединяется только с тимином, гуанин — только с цитозином. Последовательность нуклеотидов позволяет «кодировать» информацию о различных типах РНК, наиболее важными из которых являются информационные, или матричные ([[мРНК]]), рибосомальные ([[рРНК]]) и транспортные ([[тРНК]]). Все эти типы РНК синтезируются на матрице ДНК за счёт копирования последовательности ДНК в последовательность РНК, синтезируемой в процессе [[транскрипция (биология)|транскрипции]], и принимают участие в биосинтезе белков (процессе [[трансляция (биология)|трансляции]]). Помимо кодирующих последовательностей, ДНК клеток содержит последовательности, выполняющие регуляторные и структурные функции. Кроме того, в геноме эукариот часто встречаются участки, принадлежащие «генетическим паразитам», например, [[транспозон]]ам.
=== Һылтанмалар ===
Расшифровка структуры ДНК (1953 г.) стала одним из поворотных моментов в истории биологии. За выдающийся вклад в это открытие [[Фрэнсис Крик|Фрэнсису Крику]], [[Джеймс Уотсон|Джеймсу Уотсону]] и [[Морис Уилкинс|Морису Уилкинсу]] была присуждена [[Нобелевская премия по физиологии или медицине]] 1962 г. [[Розалинд Франклин]], которая получила [[Фотография 51|рентгенограммы]], без которых Уотсон и Крик не имели бы возможность сделать выводы о структуре ДНК, умерла в 1958 г. от рака (Нобелевскую премию не дают посмертно)<ref>{{cite web|url=http://www.scientificamerican.com/slideshow.cfm?id=10-nobel-snubs#5|title=No Nobel for You: Top 10 Nobel Snubs. Rosalind Franklin--her work on the structure of DNA never received a Nobel|author=Erica Westly|date=2008-10-06|work=|publisher=Scientific American|accessdate=2013-11-18|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6MTw9Qugx|archivedate=2014-01-09}}</ref>.
2 Изучение ДНК: строение, структура ДНК, функции http://www.policlinica.ru/analiz5_11.html
|
