Рене Декарт: өлгөләр араһындағы айырма

|место рождения = {{МестоРождения|Лаэ|Эндр һәм Луара департамента|Декарт (Эндр һәм Луара)}}, [[Турень]], [[Абсолютная монархия во Франции{{ТУ| Франция]]|Францияла}}

|место смерти = [[Стокгольм]], {{МестоСмертиВБУ|СтокгольмШвеция|СтакгольмдаШвецияла}}, [[Швеция]]

|школа = [[Картезианлыҡ]], Континенталь [[Рационализм (философия)|рационализм]]

|направление = [[Европа фәлсәфәһе]]

|период = [[XVII быуат фәлсәфәһе]]<br />([[ФилософияЯңы Новогозаман времени]]фәлсәфәһе)

|интересы = [[метафизика]], [[эпистемология]], [[физика]], [[математика]]

|идеи = [[Cogito ergo sum]], радикаль шик ысулы, [[Декарттың координаттар системаһы]], [[Картезиан дуализм]], Илаһиҙың барлығына онтологик раҫланмалар; Европала яңы фәлсәфәгә нигеҙ һалыусы

|предшественники = [[Платон]], [[Аристотель]], [[Ансельм Кентерберийский|Ансельм]], [[Фома АквинскийАквинлы]], [[Оккам,Уильям Уильям|Оккам]], [[Суарез,Франциск Франциск|Суарез]], [[МерсеннМарин Марин|Мерсенн]]

|последователи = [[Спиноза]], [[Арно, Антуан (сын)|Арно]], [[МальбраншНиколя Николя|Мальбранш]], [[ЛоккДжон Джон|Локк]], [[Лейбниц]], [[КантИммануил Иммануил|Кант]], [[Гуссерль]]

'''Рене́ Дека́рт''' ({{lang-fr|René Descartes}} {{IPA|[ʁəˈne deˈkaʁt]}}, {{lang-la|Renatus Cartesius}} — [[Картезий]]; [[31 март]], [[1596]], Лаэ (Турень провинцияһы), хәҙер Декарт (департамент Эндр һәм Луара) — [[11 февраль]], [[1650]], [[СтокһольмСтокгольм]]) — [[Франция|француз]] [[математика|математигы]], [[философия|философы]], [[механика|механигы]], [[физика|физигы]] һәм [[физиология|физиологы]], [[аналитик геометрияһы|аналитик геометрияны]] һәм хәҙерге заман [[Алгебра|алгебра]]ик символикаһын барлыҡҡа килтереүсе, философияла ''радикаль шик ысулы'', физикала [[механицизм]] авторы, [[рефлексология]]ларефлексологияла тәүге аҙымдар яһаған кеше; француз ғалимы һәм философы, [[дуализм]] вәкиле.

Декарт Францияла [[''Лаэ]] тигән(La ҡаласыҡтаHaye [[дворянлыҡ|дворян]]en ғаиләһендәTouraine)'', хәҙерге ''Декарт (Descartes)'', ҡалаһында фәҡирлеккә төшкән боронғо дворяндар тоҡомо,тоҡомло ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуа. [[1596 йыл]]дыңйылдың [[31 мартында]] [[Декарт (Эндр и Луара)|Лаэ (La Haye en Touraine)]], хәҙерге Декарт (Descartes) ҡалаһында тыуған, (департамент [[Эндр һәм Луара]], [[Франция]]). Бер йәшендә әсәһе үлеп ҡала атаһы [[Ренн]] ҡалаһында судья булып эшләй һәм Лаэла һирәк була, баланы әсәһе яғынан өләсәһе тәрбиәләй. Рене бала сағында бик сирләшкә була, ҡыҙыҡһыныусанлығы менән айырылып тора.

Башланғыс белемде Декарт Ла Флештағы иезуит коллежында ала, уҡытыусыһы [[''Жан Франсуа]]'' була. Белемде иезуиттар мәктәбендә ала һәм хәрби хеҙмәтте үтә. Коллежда Декарт буласаҡ рухани һәм Францияның фәнни тормошона йүнәлеш биреп торасаҡ [[''Марен Мерсенн]]'' менән таныша. Дини белем Декартта, нисек кенә ғәжәп тойолмаһын, ул саҡтың күренекле философтарына ышанмау уята.

[[1612 йыл]]дайылда у Декарт коллеж тамамлап, күпмелер ваҡыт [[Пуатье]]лаПуатьела хоҡуҡ нигеҙҙәрен өйрәнә, шунан [[Париж]]ға китеп, математикала эҙләнеүҙәрҙе ғәмһеҙ ваҡыт уҙғарыуҙар менән аралаштырып, бер аҙ йәшәп ала. Шунан хәрби хеҙмәт ([[1617]]) — баштареволюциябашта революция ялмаған [[Голландия]]ла, артабан [[Германия]]ла, Прага өсөн һуғышта (Тридцатилетняя[[Утыҙ войнайыллыҡ һуғыш]]). [[1618 йыл]]дайылда Голландияла Декарт атаҡлы физик һәм натурфилософ [[''Исаак Бекман]]'' менән таныша, тап уның йоғонтоһонда ғалим булып китә лә инде. Декарт бер нисә йыл Парижда ғилми эш менән шөғөлләнә, виртуаль тиҙлек принцибфн аса, әммә ул ваҡытта быны аңларлыҡ кеше булмай әле.

Шунан йәнйәнә (Ля''Ла-Рошель) өсөн һуғыштаһуғыш''та ҡатнаша. Францияла Декарттың хөр фекерләүе иезуиттарға килеп етә, һәм уны көфөрлөктә ғәйепләй башлайҙар. Шуның өсөн Декарт Голландияға күсеп ([[1628]]), 20 йыл йәшәй.

Ул [[Европа]]ның иң ҙур ғалимдары менән хатлаша, [[Медицина|медицинананмедицина]]нан алып метеорологияға тиклем төрлө фәндәрҙе өйрәнә. Ниһайәт, [[1634 йыл]]дайылда тәүге, программа булырлыҡ «Донъя» тигән китабын (''Le Monde'') тамамлай, ул ике — «Яҡтылыҡ тураһында трактат» һәм «Кеше тураһында трактат» тигән өлөштәрҙән тора. Әммә китап уңышһыҙ ваҡытҡа юлыға — бер йыл элек кенә инквизиция [[Галилей]]ҙы саҡ үлтермәй ҡала. Шуның өсөн Декарт үҙе тере сағында китапты сығармаҫҡа була. Ул [[Мерсенн]]ғаМерсеннға Галилейға хөкөм тураһында былай тип яҙа:

''Кардинал [[Ришельё]]'' Декарттың хеҙмәттәренә ыңғай баһа бирә һәм Францияла баҫырға рөхсәт итә, ә Голландияның руханиҙары ҡарғыш белдерә ([[1642]]); Оран принцының яҡлауы булмаһа ғалимға бик ауырға тура килер ине.

[[1635 йыл]]дайылда Декарттың никахһыҙ ҡыҙы Франсина тыуа (хеҙмәтсеһенән). 5 йәшендә бала скарлатинанан үлеп ҡала, Декарт быны үҙ ғүмерендәге иң ҙур ҡайғы тип баһалай.

[[1649 йыл]]дайылда туҡтауһыҙ талауҙарҙан биҙрәгән Декарт швед королеваһы Кристинаның саҡырыуы буйынса Стокһольмға күсенә. Унда барыу менән ауырып китеп, пневмониянан үлеп ҡала. [[Үләм]]е сәбәп менән [[пневмония]] фараз ителгән. Декартты [[мышьяк]] менән ағыулап үлтергәндәр тигән фараз да бар, сөнки ауырыу билдәләре шуға оҡшаш була. Бындай фаразды [[Айки Пиз]] (немец ғалимы<ref>Шаров А. [http://www.nkj.ru/archive/articles/9155/ Покушение на мысль?] // Наука и жизнь, № 4, 1994.</ref>), артабан [[Теодор Эберт]]<ref>[http://lenta.ru/news/2010/02/15/descartes/ Рене Декарта отравили причастной облаткой]</ref><ref>[http://www.gazeta.ru/science/2010/02/16_a_3324786.shtml Церкви мешали координаты Декарта]</ref> та белдерә. Декарттың йоғонтоһонда королева Кристина католиклыҡҡа күсмәҫ тип, католик агенттар үлтергәндер тип уйлайҙар ([[1654 йыл]]да королева шул инанысты ҡабул итә).

Үлгәндән һуң 17 йыл үткәс мәрхүмдең һөйәктәре Стокгольмдан Парижға күсерелә һәм [[Сен-Жермен де Пре аббатлығы]]ндағыаббатлығындағы часовняла ерләнә. Ҡәбере әле лә шунда.

Китапта аналитик геометрия аңлатып бирелә, ә һалынмаларында — [[Алгебра|алгебра]], [[геометрия]], [[оптик]]а буйынса эҙләнеүҙәр һөҙөмтәләре һәм башҡа күп мәғлүмәттәр.

* Декарттың [[рефлекс]] һәм рефлектор эшмәкәрлек принцибы буйынса яҙған хеҙмәттәре артабан психологияның төп нигеҙҙәрен тәшкил итә.

* Есем механизмдарын өйрәнгәндә [[аффект]] (дәрт) кеүек халәттәр психик тормошҡа йоғонто яһауын һүрәтләй. «Аффект» төшөнсәһе хәҙерге [[психология]]ла айырым эмоциональ халәттәргә ҡарата ҡулланыла.

Декарттың фәлсәфәһе [[дуализм]]ғадуализмға нигеҙләнә.

* материалистик [[монизм]] (Х. Де Руа, [[Бенедикт Спиноза|Б. Спиноза]])

* идеалистик [[окказионализм]] (А. [[Гейлинкс]], [[Николь Мальбранш|Н. Мальбранш]]).

* голланд ([[Барух да Спиноза]]),

* һәм француз ([[Николь Мальбранш]])

** [[Декарт координаталар системаһы]]

** [[Декарт япрағы]]

** [[Декарт овалы]]

** [[Декарт ағасы]]

** [[Декарт әҫәрҙәре]]