Наполеон I: өлгөләр араһындағы айырма

| место рождения = {{МестоРождения|Аяччо|Аяччо}}, [[Корсика]]

'''Наполео́н I Бонапа́рт''' ({{lang-it|Napoleone Buonaparte}}, {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}} {{IPA|[na.po.leɔ̃ bɔ.nɑ.paʁt]}}; 15 август, 1769, Аяччо, Корсика  — 5 май, 1821, Лонгвуд, Изге Елена  утрауы)— 1804—1815 йылдарҙа Франция императоры, бөйөк француз полководецы һәм дәүләт эшмәкәре, хәҙерге заман француз дәүләтселегенә нигеҙ һалған

Наполеоне Буонопарте (Корсикала уның исеме шулай әйтелгән) 1785 йылда артиллерия кесе лейтенанты дәрәжәһендә хәрби хеҙмәтен башлап ебәрә; Бөйөк француз революцияһы ваҡытында үҙен күрһәтә, Директория осоронда - — бригада (14 ғинуар, 1794 йыл), шунан инде дивизия генералы һәм тыл хәрби көстәре команующийы дәрәжәһенә күтәрелә. 1796  йылдың 23 февраленда Италия армияһы комадующийы итеп тәғәйенләнә.

Бөйөк Армияның 1812 йылда Рәсәйгә ҡаршы асҡан һуғышта еңелеүе Наполеона I империяһынң емерелеүенә баш һала. Лейпциг янындағы «халыҡтар һуғышынан» һуң Наполеон ғәскәре башҡаса күтәрелә алмай. 1814  йылда француздарға ҡаршы коалицияның Парижға инеүе вынудило Наполеон I тәхеттән баш тартырға мәжбүр итә. Ул Эльба утрауына һөргөнгә ебәрелә. Яңынан тәхеткә 1815  йылдың мартында ултыра (Йөҙ көн). Ватерлоола еңелгәндән һуң тәхеттән икенсе тапҡыр баш тарта (22 июнь, 1815). Һуңғы йылдары Изге Елена утрауында, инглиз әсирлегендә үтә.. Мәйете 1840 йылдан Париждағы Инвалидтар йортонда һаҡлана.

'''Титулдары:'''

* Француз республикаһының беренсе консулы (9 ноябрь,1799  — 20 март, 1804);

* француз императоры (1/ 18 май, 1804  — 11 апрель, , 1814, 2/ 12 март, 1815  — 22 июнь, 1815);

* Италия республикаһы президенты (26 ғинуар, 1802  — 17 март, 1805);

* Италия короле (17 март, 1805  — 11 апрель, 1814);

* Рейн союзы протекторы (12 июль, 1806  — 19 октябрь, 1813);

* Швейцария Конфедерацияһы медиаторы (19 февраль, 1803  — 19 октябрь, 1813);

Наполеон I буйы 169  см булған, ул заман өсөн уртасанан оҙонораҡ.

Наполеон Корсика утрауында Аяччола тыуған, (ул ваҡытта Генуэз республикаһына ингән). 1755 йылда Корсика генуэз хакимиәтен ҡолата, шунан бирле ғәмәлдә урындағы ер биләүсе Паскуале Паоли етәкселек иткән үҙ аллы дәүләткә әйләнә уның сәркәтибе Наполеондың атаһы була. 1768  йылдау Генуэз [[Республика|республикаһы]] Корсикаға хоҡуҡтарын француз короле Людовикҡа XV -гә һата. Корсика халҡы баш күтәрә, әммә фетнә баҫтырыла. Наполеон был хәлодәрҙән һуң 3 ай үткәс донъяға килә. Паоли 1790-сы йылдарға тиклем уның кумиры булып ҡала..

* Элиза Бонапарт (1777—1820), Тосканан бөйөк герцогиняһы

1785 йылда атаһы үлә, ағаһы ғаилә башлығы булып ҡалырға тейеш булһа ла, уның йыуашлығы арҡаһында Наполеонға был вазифаны үҙенә алырға тура килә. Шул йылы ул алдан уҡыуын тамамлай, Валансела лейтенант чинында эшләй башлай. 1788 йылдың июнендә Осонға күсерелә. Әсәһенә ярҙам итер өсөн 11 йәшлек ҡустыһы Луины үҙе янына ала. Бик фәҡир йәшәйҙәр.

1785 йылда Париж хәрби мәктәбен тамамлап, Бонапарт 10 йыл эсендә лейтенанттан башлап Франци ярмияһындағы бар хәрби баҫҡыстарҙы үтә.1788 йылда, лейтенантсағында урыҫ хәрби хеҙмәтенә инергә теләй, әммә уға түбән чин тәҡдим итәләр. Йәне көйөп, ул: «"Миңә Пруссия короле капитан чины бирсәк »", - — тип ҡысҡырып сығып китә.

Беренсе яу тәжрибәһен Бонапарт&nbsp; — Ла-Маддален утрауына экспедицияла ҡатнаша.<ref>''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона: Триумф и трагедия завоевателя.&nbsp; — {{М.}}, 2000.&nbsp; — С. 31-32.</ref><ref>[http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_maddalena.html La Maddalena, 22/25 February 1793]</ref>.

1793 йылда Паскаль Паоли Корсиканы Франциянан бойондороҡһоҙ тип иғлан итә, Наполеон быны революция идеяларына хыянат тип баһалай, һәм, асыуланып, Францияға китә. Тулонды яулауҙа ҡатнаша, 24 йәшендә бригада генералы&nbsp; — вазифаһына өлгәшә (14 ғинуар, 1794&nbsp;).

Термидориан фетнәһенән һуң Бонапарт Огюстен Робеспьер менән бәйләнеше өсөн ҡулға алына (10 август, 1794&nbsp; йылда, ике аҙнаға). Иреккә сыҡҡас, отставкаға китә (795&nbsp;), бер йылдан Йәмәғәт ҡотҡарыуы Комитетына эшкә инә. Париждағы роялистик фетнәлә үҙен яҡшы күрһәтеп, (13 вандемьера 1795), дивизия генералы итеп тәғәйенләнеп, тыл ғәскәрҙәре командующийы булып китә.

Бер йылдан Италия армияһы командующийы итеп тәғәйенләнә(23 февраль, 1796&nbsp; йыл)

1798—1801 йылдарҙа Наполеона Бонапарт тәҡдиме һәм етәкселеге менән [[Мысыр|Мысырға]] яу асалар.

Юл ыңғай 1798 йылдың июнендә Мальтаны алалар.

1 июлдә Наполеон ғәскәре Искәндәриә (Александрия)ға килеп етә, икенсе көнөнә үк ҡала яулана. Тиҙҙән Ҡаһирәне лә алалар.

[[Рәсем:Jean Auguste Dominique Ingres 016.jpg|200px|мини|Бонапарт&nbsp; — беренсе консул, художник Доминик Энгр]]

[[Париж]]да 1799 йылға, Наполеон Мысырҙа йөрөгән арала, власть тулыһынса көсөн юғалта, . Коррупцияға бирелгән Директория революция ҡаҙаныштарын яҡлай алмай. [[Италия|Италияла]]ла урыҫ-австрия ғәскәрҙәре генерал-фельдмаршал А.&nbsp; В.&nbsp; Суворов етәкселегендә Наполеондың ҡаҙаныштарын тотош тартып алалар, хатта [[Франция|Францияға]] инеү хәүефе тыуа. Ошо шарттарҙа Мысырҙан ҡайтҡан генерал, Жозеф Фушеның һәм армияның ярҙамына таянып, вәкәләтле органдарҙы һәм и Директорияныҡыуып, ,консуллыҡ режимы урынлаштыра ( (9 ноябрь, 1799).

Яңы конституцияға ярашлы, ҡануниәт власы Дәүләт Советы, Трибунат, Закон сығарыу корпусы һәм Сенат ҡатнашлығынан тора, был уларҙың эшен һүлпәнәйтә һәм көсһөҙләндерә. Башҡарма власть, киреһенсә, беренсе консулға, йәғни Бонапартҡа ғына буйһона. Конституцияны плебисцитта халыҡ хуплай (3 3&nbsp;миллион- ыңғай, 1,5&nbsp; мең - — ҡаршы) (1800). Һуңғараҡ Наполеон сенат аша үҙ вәкәләттәренең ғүмерлек икәнлегенә декрет ҡабул иттерә (1802), шунан үҙен француз императоры тип иғлан итә (1804).

Француз Дәүләт банкыһы ойошторола, ул алтын запасын һаҡлай һәм ҡағыҙ аҡса эмиссияһын үткәрә (1800).

Наполеон индергән административ һәм хоҡуҡи үҙгәрештәр күбеһенсә бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған.

[[Рәсем:DelarocheNapoleon.jpg|мини|Наполеон Бонапарт Фонтенбло Поль Деларош һарайында - — тәхеттән баш тартҡандан һуң]]

Утрауҙа Наполеондың сәләмәтлеге хөртәйгәндән-хөртәйә. С 1819 йылда йыш ауырый. Табибы гепатит тиһә лә, Наполеон үҙе атаһыныҡы кеүек рактыр тип уйлай. 1821йылда хәле ныҡ насарая, һәм ул инде үләсәген аңлай. 1821 йылдың 13 апрелендә Наполеон васыят яҙҙырта.

Наполеон Бонапарт шәмбе көн, 1821 йылдың 5 майында , 17 сәғәт 49 минутта баҡыйлыҡҡа күсә. Ул «"''Ярангөл үҙәне'' »" тигән ерҙә ерләнә..

* 1-се ҡатыны: (с 9 март, 1796, [[Париж]]) '''Жозефина де Богарне''' (1763—1814), француз императрицаһы . Балалары булмай 16 декабрь, 1809 йыл - — айырылышалар.

* 2-се ҡатыны: ( 1 апрель, 1810, Сен-Клу) '''Мария-Луиза Габсбург-Лотарингская''' (1791—1847), Австрия эрцгерцогиняһы, француз императрицаһы . бер улдары:

: <small>( Жозефина де Богарненың 1-се никахынан)</small>

* Гортензия де Богарне (1783—1837), де Сен-Ле герцогиняһы, Голландия королеваһы

* {{не переведено 2|Стефания де Богарне|||Stéphanie de Beauharnais}} (1789—1860), Бадендың бөйөк герцогиняһы

[[Математика|Математикала]]ла күрһәткән хеҙмәттәре өсөн Наполеон Франция фәндәр академияһының академигы итеп һайланған. Мәҫәлән:

* Ул ике тамға һалынған линейка ярҙамында квадрат һыҙыуҙы уйлап сығарған. Ундай линейка ярҙамында төрлө һыҙмалар эшләү бик еңеләйгән.

1804 йылда Наполеона хөрмәтенә ағастарға исем бирелә {{btname|[[Napoleonaea]]|[[P.Beauv.]]}} <ref>[http://books.google.com/books?id=kaN-hLL-3qEC ''Quattrocchi, Umberto'' CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology.&nbsp; — CRC Press, 2000.]&nbsp; — ISBN 0-8493-2677-X, ISBN 978-0-8493-2677-6.{{ref-en}} Тикшерелгән:15 ғинуар, 2009&nbsp; йыл. Доступен онлайн-поиск.</ref>.

Тәүге тапҡыр Наполеон образы Францияла 1951 йылда а (№&nbsp; 896, Ивер һәм Телье каталогы) почта миниатюраһында һүрәтләнә.

* [[Europa Universalis III: Napoleon's Ambition]]&nbsp; — дополнение к ''Europa Universalis III'' , компьютерной глобальной стратегии в реальном времени от компании Paradox Interactive;

* [[Napoleon: Total War]]&nbsp; — шестая игра в серии ''Total War'' компании Creative Assembly, вышедшая в феврале 2010 года;

* «Napoleon»&nbsp; — компьютерная игра 2010 года, разработанная компаниями ''Puzzle Time'' и ''Mycats'' .

* Казаки II: Наполеоновские войны  — компьютерная игра  — стратегия в реальном времени, разработанная компанией GSC Game World и изданная компанией GSC World Publishing 4 апреля 2005 года под Windows.

1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорттар ҙа ҡатнашҡан. Наполеонға ҡаршы 28 башҡорт полкы ойошторола. Улар Рәсәй армияһы сафында төрлө походтарҙа ҡатнаша, Парижғаса барып етә. Ошо һуғыш иҫтәлеге булып халҡыбыҙҙа "«Любизар"», "«Кутузов"», "«Француз көйө"», "«Ҡаһым түрә"» тигән йырҙар ҡалған.

'''ФРАНЦУЗ КӨЙӨ'''

* Башҡорт халыҡ йыры «Ҡаһым-түрә».[http://www.ashkadarfm.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=81 Тыңларға. "«Ашҡаҙар"» радиоһы]

* [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm Из бумаг ''графа де Бальмена'' , русского пристава при первом Наполеоне на острове Св. Елены // Русский архив, 1868.&nbsp; — Изд. 2-е.&nbsp; — М., 1869.&nbsp; — Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm 659—734.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm 1924—1984.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 1869.&nbsp; — Вып. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 4.&nbsp; — Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 647—731.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm Вып. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 5.&nbsp; — Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 765—838.]

* ''Бен Вейдер, Дэвид Хэпгуд'' . Кто убил Наполеона?&nbsp; — М.: Международные отношения, 1992.

* ''Бен Вейдер'' . Блистательный Бонапарт.&nbsp; — М.: Международные отношения, 1992.

* ''Бонапарт Н.'' О военном искусстве. Избранные произведения.&nbsp; — ISBN 5-699-03899-X

* ''Брандыс М.'' Мария Валевская // Исторические повести.&nbsp; — М.: Прогресс, 1974.

* ''Брюс Роберт, Дикки Йен, Кайли Кевин, Павкович Майкл, Шнейд Фредерик'' . Войны и сражения эпохи Наполеона 1725—1825.&nbsp; — М.: ЭКСМО, 2009.

* ''Волгин И. Л., Наринский М. М.'' [http://ec-dejavu.ru/n/Napoleon.html Диалог о Достоевском, Наполеоне и наполеоновском мифе] // Метаморфозы Европы.&nbsp; — М., 1993.&nbsp; — С. 127—164.

* ''Делдерфилд Р.'' Закат империи.&nbsp; — {{М.}}: АСТ, 2002.

* ''Зотов Алексей'' [http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Из серии соперники Наполеона. ][http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Забытый Моро].&nbsp; — СПб.: ЗНАК, 2009.

* ''Левицкий Н. А.'' [scilib.narod.ru/Military/Napoleon/index.html Полководческое искусство Наполеона].&nbsp; — Воениздат, 1938, 280 с.

* ''Манфред А. З.'' [http://www.twirpx.com/file/191507/ Наполеон Бонапарт].&nbsp; — {{М.}}: Мысль, 1989.

* ''Маркхем, Дэвид'' . Наполеон Бонапарт для «чайников».&nbsp; — isbn = 978-5-8459-1418-7

* ''Мартино Ж.'' [http://www.twirpx.com/file/210060/ Повседневная жизнь на острове Святой Елены при Наполеоне].&nbsp; — {{М.}}: АСТ, 2002.

* Наполеон Бонапарт: Путь к империи. Отв. ред. М.Терешина. (Серия «Великие полководцы»).&nbsp; — М.: Эксмо, 2011.&nbsp; — 480 с., 4 100 экз., ISBN 978-5-699-48590-1

* ''Саундерс Э.'' [http://www.twirpx.com/file/212410/ 100 дней Наполеона].&nbsp; — {{М.}}: АСТ, 2002.

• "«Тененбаум Б."» Великий Наполеон.- ЭКСМО (издательство), 1-е изд., 2011.

* ''Тюлар Ж.'' Наполеон, или Миф о «спасителе».&nbsp; — {{М.}}: Молодая гвардия, 1-е изд., 1996,&nbsp; — 2-е изд., 1997,&nbsp; — 3-е изд., 2009.&nbsp; — Пер. с фр.

* ''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона.&nbsp; — {{М.}}: Центрополиграф, 1999.

* ''Шад М.'' Бонапарты. Великие династии. (Серия «Власть и мифы»).&nbsp; — М.: ЗАО «Русский мир», 2008.&nbsp; — 96 с.

* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/652277-echo/ «Наполеон Бонапарт&nbsp; — император революции»]&nbsp; — передача Н. Басовской «Всё так» на радиостанции «Эхо Москвы» (''аудиозапись и текст в четырёх частях '' )

[[Категория:Франция Императорҙарыимператорҙары]]

[[Категория:КИталияИталия королдәре]]

[[Категория::XIX быуат тарихы]]